Από τον Οιδίποδα στον Στίβεν Κινγκ: εικόνες επιδημίας στη λογοτεχνία

Η εν εξελίξει κρίση που βιώνουμε από τα τέλη Δεκεμβρίου με την επιδημία του νέου κορωνοϊού που ξεκίνησε από την Κίνα και εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα, έχει οδηγήσει και θα  συνεχίσει να οδηγεί σε πρωτοφανείς καταστάσεις. Στη λογοτεχνία πολλές είναι οι ιστορίες που εκτυλίσσονται εν μέσω λοιμών, αλληγορικών ή και αληθινών. Δεν είναι, επίσης, λίγες οι περιπτώσεις που μελλοντολογικά έργα μοιάζουν να έχουν προβλέψει καταστάσεις με αναλογίες ή και ομοιότητες με αυτές που βιώνουν σήμερα άνθρωποι σε όλον τον πλανήτη. 

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στην αρχή της Ιλιάδας ένας λοιμός θερίζει το στρατόπεδο των Αχαιών, εξαιτίας της ασέβειας που επέδειξε ο Αγαμέμνονας απέναντι στο θεό Απόλλωνα. Στο πέρασμα από το έπος στην αρχαία τραγωδία, μια φοβερή επιδημία θερίζει τη Θήβα, αλλά ο βασιλιάς της Οιδίποδας αργεί να συνειδητοποιήσει το παιχνίδι της μοίρας που εξυφαίνεται ερήμην του (βλ. τον πίνακα του Jalabert Charles Francois στην κεντρική εικόνα).

Στην αυγή των μοντέρνων καιρών, στο περίφημο «Δεκαήμερο» (1353) του Βοκκάκιου, το θεωρούμενο και πρώτο έργο πεζογραφίας της σύγχρονης εποχής, η πανούκλα έχει ξεσπάσει στη Φλωρεντία του 1348. Επτά νέες και τρεις νέοι βρίσκουν καταφύγιο στην εξοχή όπου επί δέκα μέρες μέσω ενός ιδιότυπου παιχνιδιού προσωπικών ή επινοημένων αφηγήσεων θα κάνουν αποκαλύψεις και θα θίξουν τα ήθη και τα κακώς κείμενα της εποχής τους, δίνοντας στον συγγραφέα την ευκαιρία να διακωμωδήσει και να σατιρίσει την κοινωνία στην οποία ζει, ενώ το φάσμα του θανάτου παραμονεύει έξω από τον στενό κύκλο των ηρώων του.

Το 1881 ο Δανός νατουραλιστής Γενς Πέτερ Γιάκομπσεν έγραψε το διήγημα «Πανούκλα στο Μπέργκαμο». Εμπνευσμένος από τη δύναμη αφανισμού της επιδημίας και ορμώμενος από το ιστορικό ξέσπασμα της πανούκλας στο Μπέργκαμο κατά τον Μεσαίωνα, με χιλιάδες νεκρούς, ο Γιάκομπσεν περιγράφει μια πόλη στην οποία ο χρόνος έχει παγώσει. Αποτυπώνει το δέος που προκαλούν οι όμορφες εικόνες της πόλης του αλλά και την καταβύθιση στην κοινωνική κρίση που προκαλεί η σύγκρουση του θρησκευτικού αισθήματος με το αίσθημα επιβίωσης. Ένα φιλοσοφικό αφήγημα με πολλούς συμβολισμούς όπου η πανούκλα ερμηνεύεται ως θεϊκό σημάδι και ως δίκαιη τιμωρία.

Στον εικοστό αιώνα, αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1947), ο Αλμπέρ Καμύ με το μυθιστόρημά του «Η πανούκλα» (μτφρ. Νίκη Καρακίτσου-Ντουζέ, εκδ. Καστανιώτη) αφηγείται την καθημερινότητα στο Οράν της Αλγερίας της δεκαετίας του ‘40 εν μέσω μιας επιδημίας που επιφέρει έκτακτες καταστάσεις, χρήση προπαγάνδας και τελικά επικράτηση του «κακού». Κι αν για το μυθιστόρημα του Καμί η επιδημία της πανούκλας είναι απλώς ο μεταφορικός καμβάς για να καταγγελθεί η «μαύρη πανούκλα» του ναζισμού, άλλοι συγγραφείς έχουν στην καρδιά της μυθοπλασίας τους μια ανεξέλεγκτη, φονική επιδημία που ενσκύπτει ως τιμωρία και κάθαρση μαζί βάζοντας σε δοκιμασία τα ανθρώπινα μεγέθη.

Λίγα χρόνια μετά, ο Ζαν Ζιονό δημοσιεύει τον «Ουσάρο στη στέγη» (1951). Η χολέρα σαρώνει στην Προβηγκία. Ο Ιταλός αξιωματικός Άντζελο Πάρντι, εξόριστος στη Γαλλία, καταδιώκεται από τους Αυστριακούς που τον κατηγορούν για συνωμοσία. Οι δρόμοι έχουν αποκλειστεί, οι πόλεις έχουν οχυρωθεί και έχει επιβληθεί καραντίνα. Ο  Άντζελο χωρίς να φοβάται να μολυνθεί φροντίζει τους αρρώστους που συναντά στο δρόμο του ενώ βοηθά τη σύζυγο ενός κόμη. Ο κλοιός σφίγγει κι εκείνος, άτρωτος χάρη στο θάρρος και την αγνότητά του, καταφεύγει στις στέγες της Μανόσκ από όπου παρατηρεί το μεγαλείο της φύσης και ταυτόχρονα την πόλη να παραδίδεται στον μαρασμό εξαιτίας της θανάσιμης επιδημίας.

Μερικές δεκαετίες αργότερα, κυκλοφορεί το πολυβιαβασμένο μυθιστόρημα «Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας» (1985) του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Ψυχογιός). Στο έργο του Κολομβιανού συγγραφέα ο αδιέξοδος έρωτας πλήττει αμετάκλητα σαν ιός που δεν μπορεί να αναχαιτιστεί τον νεαρό ήρωά του Φλορεντίνο Αρίσα και τον «μολύνει» για όλη του τη ζωή. Η επιδημία χολέρας σοβεί σε δεύτερο πλάνο και λειτουργεί σαν υπόμνηση για το φαρμάκι του ανεκπλήρωτου έρωτα.

Στο αλληγορικό «Περί τυφλότητας» (2000) του Ζοζέ Σαραμάνγκου (μτφρ. Αθηνά Ψύλλια, εκδ. Καστανιώτη) ο ήρωας χάνει την όρασή του, κάτι που σύντομα θα συμβεί για ανεξήγητους λόγους και σε άλλους. Είναι το ξεκίνημα μιας πρωτόγνωρης πανδημίας. Οι πληγέντες, αποστερημένοι από την όρασή τους, θα τεθούν σε καραντίνα όπου θα αποστερηθούν κι από κάθε σύνδεσμο και επαφή με την προηγούμενη ζωή τους. Η ανθρωπότητα βυθίζεται σταδιακά στο σκότος ώσπου μια γυναίκα που αίφνης βλέπει μια αστραπιαία λάμψη λευκού φωτός ίσως να κρατά εν αγνοία της το κλειδί της σωτηρίας.

Το 2010 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ «Νέμεσις». Το καλοκαίρι του 1944 μαίνεται στο Νιούαρκ των Ηνωμένων Πολιτειών επιδημία πολυομυελίτιδας που σκοτώνει παιδιά κι απειλεί να ξεριζώσει την ικμάδα μιας ολόκληρης κοινότητας καταδικάζοντας τη σε μια ζωή που θα τη βαραίνει η απώλεια και θα την κάνει αφόρητη ο πόνος. Ο ήρωας του Ροθ συνθλίβεται από τις περιστάσεις ενώ η καλοκαιρινή ζέστη και η αποπνικτική ατμόσφαιρα θολώνουν την κρίση του. 

Το 2014 κυκλοφόρησε στη Γαλλία το μυθιστόρημα του Πατρίκ Ντεβίλ «Χολέρα και πανούκλα» (μτφρ. Άννυ Σπυράκου, εκδ. Τόπος). Ήρωάς του ένας άνδρας που έχει σώσει εκατομμύρια ζωές από μια ασθένεια που κάποτε προκαλούσε επιδημίες: ο καλύτερος μαθητής του Παστέρ Αλεξάντρ Γερσέν, ο άνθρωπος που το 1894 στο προαύλιο ενός νοσοκομείου του Χονγκ Κονγκ είχε απομονώσει τον βάκιλο της βουβωνικής πανώλης. Στο βιβλίο του Ντεβίλ τον συναντάμε σε μια άλλη κρίσιμη στιγμή στην Ιστορία: τον Μάιο του 1940 όταν τα ναζιστικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Παρίσι και εκείνος βρίσκεται στην τελευταία πτήση που απογειώνεται από την πόλη. Η συναρπαστική ζωή του  πολυεπιστήμονα Γερσέν αποτελεί έξοχο παράδειγμα για το πως η πάλη των μεγάλων δυνάμεων για κυριαρχία βάζει άλλοτε βάζει εμπόδια και άλλοτε ωθεί την επιστημονική πρόοδο.

Το 2015 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Τα τελευταία μου λόγια» του Αργεντινού Σαντιάγο Αμιγορένα (μτφρ. Τιτίκα Δημητρούλια, εκδ. Gutenberg), ο οποίος ζει στη Γαλλία από τα 11 χρόνια του. Μια ιστορία για την καταστροφή και το τέλος της ανθρωπότητας που διαδραματίζεται το 2086 στο έσχατο καταφύγιο: την Ακρόπολη της Αθήνας. Δυο άνθρωποι έχουν απομείνει, ο νεαρός αφηγητής και ένας υπεραιωνόβιος άνδρας που ονομάζεται Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Αυτός ο δεύτερος, είναι ο φορέας της μνήμης μέσα από την οποία αναζητούνται οι αιτίες του κακού και η πηγή για τη χαρά της ζωής.

Ο μετρ της λογοτεχνίας τρόμου Στίβεν Κινγκ έγραψε το 1978 μια μελλοντολογική ιστορία γεμάτη αποκαλυπτικά στοιχεία που στα ελληνικά κυκλοφόρησε ως Το κοράκι (μτφρ. Λύο Καλοβυρνάς, εκδ. Λιβάνη - πρωτότυπος τίτλος “The stand” που κυκλοφόρησε σε αναθεωρημένη έκδοση το 1990). Μέρες κατάρρευσης μιας κοινωνίας μετά το ξέσπασμα μιας επιδημίας που οφείλεται σε ένα φονικό ιό γρίπης που χρησιμοποιείται ως φονικό βιολογικό όπλο σκοτώνοντας το 99% του πληθυσμού. Τα όνειρα μετατρέπονται σε εφιάλτες και η απειλή του θανάτου που πλησιάζει παίρνει τη μορφή ενός πρίγκιπα του σκότους που χτίζει την δική του αυτοκρατορία με σκοπό να φέρει την Αποκάλυψη. Το κλειδί της σωτηρίας φαίνεται να κρατά μιας υπεραιωνόβια γυναίκα. Το Κοράκι θα εκδοθεί ξανά φέτος, σε νέα μετάφραση, από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος που πλέον έχουν την ευθύνη για την έκδοση του διάσημου συγγραφέα στη χώρα μας.