Δυο συγγραφείς, δυο νέοι κόσμοι

Το Εμείς τα θηρία του Τζάστιν Τόρρες είναι μια δεύτερη έκπληξη στον χώρο του μυθιστορήματος, που γεννήθηκε στις δυτικές μεγαλουπόλεις από έναν ισπανόφωνο τρίτης γενεάς. Το βιβλίο κινείται στο χρονικό διάστημα έξι χρόνων, με μικρά κεφάλαια που λειτουργούν αθροιστικά. Και σ’ αυτήν την περίπτωση πρόκειται για μια οικογένεια με πολλά αγόρια, που μεγαλώνουν με αίσθηση βαθειάς σύνδεσης, για να ενηλικιωθούν στην πορεία και να διαπιστώσουν πως η σύνδεση αυτή είναι φασματική.

Μαύρη μαγεία και μαύρη Αφρική

Η πατριαρχική οικογένεια διατηρεί τα χαρακτηριστικά της και η απότιση σεβασμού στη φιγούρα του πατέρα συνδέεται άρρηκτα με τη σωματική ποινή ξυλοδαρμού σε κάθε παράβαση εντολής.

Ο «τρελός» της φυλής είναι πρόσωπο οικείο στις αναμνήσεις του Τσιγκόζι Ομπιόμα, φέρει προφητικές ιδιότητες και λειτουργεί όπως οι μάγισσες στον «Μακμπέθ» του Σαίξπηρ ή όπως ο Τειρεσίας στην αρχαιοελληνική τραγωδία: η Ύβρις εκπορεύεται από τον πατέρα των νεαρών ψαράδων, που φιλοδοξεί τα παιδιά του να έχουν ένα καλύτερο μέλλον από όλα τα άλλα παιδιά του χωριού. Μόνο που εδώ η φωνή του «τρελού» Αμπούλου είναι απόηχος της απειλητικής φωνής των Βρετανών αποίκων, κατάλοιπο μιας σκοταδιστικής εποχής, ενώ τα αγόρια που γίνονται αποδέκτες της κατάρας συμβολίζουν τις τρεις φυλές που με βίαιο και αιμοσταγή τρόπο διεκδικούν την εξουσία της Νιγηρίας τα τελευταία χρόνια. Ο συγγραφέας έχει γεννηθεί στο Άκουρε, στη νοτιοδυτική επαρχία της Νιγηρίας, ένα χωριό που «σκιτσάρει» ο ίδιος στην αρχή του βιβλίου του, τοποθετώντας τοπογραφικά το πατρικό του σπίτι κοντά στον απαγορευμένο ποταμό και τις εκκλησίες των παλιών πεποιθήσεων δίπλα δίπλα με τη χριστιανική εκκλησία και το μουσουλμανικό τέμενος.

Το ύφος του βιβλίου είναι εναρμονισμένο με το θέμα του. Σε ό,τι αφορά τις δραματικές λύσεις, βρισκόμαστε υπό το κράτος του μαγικού ρεαλισμού και υπαγόμεθα, ως αναγνώστες, στη σφαίρα του απόλυτου προορισμού, της προδιαγεγραμμένης λύσης. Ο εννεάχρονος αφηγητής και τα αδέρφια του, όταν ο αυστηρός πατέρας τους εργάζεται σε άλλη πόλη, υιοθετούν συμπεριφορά παραβατική για τα δεδομένα των τοπικών προλήψεων και επισκέπτονται ως ψαράδες το απαγορευμένο ποτάμι που διατρέχει το χωριό. Η πατριαρχική οικογένεια διατηρεί τα χαρακτηριστικά της και η απότιση σεβασμού στη φιγούρα του πατέρα συνδέεται άρρηκτα με τη σωματική ποινή ξυλοδαρμού σε κάθε παράβαση εντολής. Ένα σπάνιο αμάλγαμα παράδοσης, μύθου και προφορικής αφήγησης δίνει τους καρπούς του σε ζωντανό, σφύζον κείμενο: ένα τοπικό saga της νιγηριανής υπαίθρου ανασυντίθεται με τη δομή αρχαιοελληνικής τραγωδίας για να δώσει την ελεγεία του απολεσθέντος παραδείσου και της χαμένης υπόσχεσης για ένα καλύτερο μέλλον για τις επερχόμενες γενεές.

Ο Chigozie Obioma

Ζώντας μαζί με τα άλλα ζώα

Τα τέσσερα αδέλφια επωμίζονται την κατάρα του «τρελού» Αμπούλου, μιας φιγούρας φρικιαστικής, που φέρει το βάρος μιας προσωπικής τραγωδίας και συνοψίζει, έτσι, το βεβαρυμμένο ιστορικό της χώρας, που διατηρεί τα ψέματά της, τις ιδεολογικές της καθηλώσεις, τα ευτελή της ήθη και, κυρίως, την κατάρα που την κατατρύχει, έξι ήδη δεκαετίες από την απελευθέρωσή της. Ο άλλοτε θεοποιημένος ποταμός είναι τόπος φρίκης και κατάρας, στις όχθες του συχνάζουν τα απόβλητα της κοινωνίας αυτής, όχι τα παιδιά ενός ανερχόμενου αστού, όχι οι φερέλπιδες αυτοί νέοι που θα λάβουν δυτική κουλτούρα και που προορίζονται για διαφυγή από την κοινή μοίρα. Εκεί εστιάζει η τραγική δομή του βιβλίου: ο μεγαλύτερος αδελφός, ο Ικένα, είναι ο πρώτος που θα υποστεί μεταμόρφωση, θραύοντας τον ασφαλή οικογενειακό δεσμό: θα απομονωθεί, θα σταματήσει να τρώει, θα γίνει επιθετικός. Η οικογένεια θα πληγεί κατά κράτος από την κατάρα: η μητέρα θα πάθει νευρική κατάπτωση, ο πατέρας θα καταρρεύσει απαρηγόρητος, τα υπόλοιπα αδέλφια θα αλλάξουν, επίσης, σταδιακά, ώστε βαθμηδόν να εκπληρωθεί η προφητεία.

Για να κρατήσει συνεκτική και ισορροπημένη την τραγικότητα, ο συγγραφέας επινοεί τους συνειρμούς με τα ζώα, μια «συμβιωτική μεταφορά», όπως την αποκαλεί ο ίδιος. Ένα γλωσσικό ψηφιδωτό ενισχύει την εντύπωση της Βαβέλ, που κυρίως αποδίδεται με τις μεταφορές των ζώων: Η γλώσσα του βιβλίου ήταν, αρχικά, British English, μια γλώσσα αποξενωτική, ελάχιστα επικοινωνιακή για την αντίληψη των μικρών παιδιών. Στην πορεία, και λόγω της θητείας του συγγραφέα στα αμερικανικά σεμινάρια δημιουργικής γραφής, εμπλουτίστηκε με κάποια American English. Κώδικας συναισθηματικής επικοινωνίας είναι η τοπική γλώσσα Γιορούμπα, ενώ το ιδιόλεκτο της περιοχής είναι το Ίγκμπου, η εκδοχή της Αγγλικής που μιλιέται στους δρόμους είναι η pidgin. Ένας βαθμός παιδικότητας στη διατύπωση αντιφάσκει με τα κείμενα ωριμότητας του ενήλικου αφηγητή: το αφηγηματικό παρόν του τριαντάρη πια Μπέντζαμιν δεν είναι παρά μια συνάθροιση στιγμών του παρελθόντος του που στόχο έχει να προσδώσει βαρύτατο συμβολισμό στη λέξη «ψαράδες».

Ο ζωώδης μικρόκοσμος του Τζάστιν Τόρρες

Και πάλι συναντάμε τον ξυλοδαρμό ως τρόπο πατριαρχικής απονομής δικαιοσύνης, αυτήν τη φορά όμως με ένα τρόπο νοσηρό, που θα διανοίξει αφηγηματικούς δρόμους προς την ομοφυλόφιλη εξέλιξη του ψυχισμού του ήρωα.

Στο Εμείς τα θηρία του Τζάστιν Τόρρες το περιβάλλον είναι δυτικό: η οικογένεια ζει στη Νέα Υόρκη και είναι επίμεικτη, η μητέρα είναι λευκή και ο πατέρας ("Paps") Πορτορικανός. Η μητέρα περνά τρεις εγκυμοσύνες σε ηλικία μεταξύ δεκατεσσάρων και δεκαέξι ετών. Η επαφή με τον πατέρα είναι έντονη, οδυνηρή, σκίζει τις καρδιές των παιδιών, καθορίζει τη μοίρα τους. Και πάλι συναντάμε τον ξυλοδαρμό ως τρόπο πατριαρχικής απονομής δικαιοσύνης, αυτήν τη φορά όμως με ένα τρόπο νοσηρό, που θα διανοίξει αφηγηματικούς δρόμους προς την ομοφυλόφιλη εξέλιξη του ψυχισμού του ήρωα. Η σωματική σύγκρουση των γονέων, η παροδική εξαφάνιση του πατέρα από το σπίτι «με κάποιαν άλλη», η εξαρτησιακή σχέση της καταθλιπτικής μητέρας προς τον σύζυγο και των τριών αγοριών προς τους δυο γονείς, όλα αυτά συνθέτουν ένα συμπαγές και σφύζον σύνολο συναισθημάτων που μεταμορφώνουν την ψυχοσύνθεση του αφηγητή και τον ατσαλώνουν για να ενταχθεί σε ένα κόσμο βίας και αποξένωσης.

Ο Justin Torres

«Μείνε έξι χρονών» παροτρύνει η μάνα τον μικρό της στα γενέθλια των επτά του χρόνων, και τον βάζει να της υποσχεθεί πως δεν θα απομακρυνθεί από κοντά της, όπως συνέβη με τα αδέλφια του. Με χαρά ο μικρός δέχεται αμέσως και αγκαλιάζει τη μάνα του να τη φιλήσει. Επειδή όμως εκείνη είναι μελανιασμένη από το ξύλο που έχει φάει από τον άντρα της, πονά, τον σπρώχνει, τον καταριέται και μαζί καταριέται και τον Ιησού: το παιδί τότε «ενηλικιώνεται» απότομα, συνειδητοποιεί ότι είναι επτά χρονών. Και η ενηλικίωσή του θα ακολουθήσει, στο εξής, πολύ πιο ανηφορικό και οδυνηρό δρόμο. Για την παιδική αντίληψη του αφηγητή προέχει η ομοψυχία και ο πληθυντικός αριθμός «εμείς» που τον συνδέει με τ’ αδέλφια του ως αντιστάθμισμα της κοινωνικής περιθωριοποίησης που υφίσταται: «εμείς τα θηρία», we the animals, με όλες τις εξωφρενικές κι επικίνδυνες συμπεριφορές ανήλικων αγοριών που αναστατώνουν τα πάντα και γεύονται τις αισθήσεις του κόσμου με βίαιο και ακραίο, έως επικίνδυνο τρόπο σκανταλιάς, είναι μια διατύπωση που ισχύει όσο το μωσαϊκό της κοινής οικογενειακής ζωής λειτουργεί για τη συνείδησή του ως συμβολισμός αφόρητης βαρύτητας.

Έρχεται όμως μια στιγμή ανατροπής και πραγματικής ενηλικίωσης, όπου το «εμείς» θα το διαδεχθεί το «εγώ». Τη θέση της αυτοβιογραφίας και του παιδικού παιχνιδιού θα πάρει, τώρα, το πρώτο ενικό πρόσωπο στην αφήγηση, μαζί με όλη την απομυθοποίηση και τη σοφία που αυτή συνεπάγεται. Παρόλα αυτά, η δομή του μυθιστορήματος είναι σχηματοποιημένη, στην κατεύθυνση μιας πιο αφαιρετικής γραφής, πράγμα που την καθιστά άνιση.

Μια νέα λογοτεχνική παράδοση στις παρυφές του δυτικού κόσμου

Εγγύτεροι πρόγονοι γραφής του Ομπιόμα είναι οι σημαντικοί νιγηριανοί συγγραφείς που βραβεύτηκαν από το παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό: από τον Γουόλε Σογίνκα παίρνει τις μνήμες της αποικιοκρατίας, από τον Τσινούα Ατσέμπε (Arrow of God) δανείζεται στοιχεία της φιλοσοφίας και την κουλτούρας Ίγκμπο και από τον Άμος Τουτουόλα (The Palm-wine Drinkard) την τραγική δομή στο μυθιστόρημα: φοιτώντας, λοιπόν, στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, μαθαίνει να συνδυάζει τη φόρμα του παραδοσιακού αγγλοσαξονικού μυθιστορήματος με την τοπική προφορική παράδοση αποδίδοντας δραματικά την ευρύτερη σύγκρουση της παράδοσης με τα δεδομένα του σύγχρονου τρόπου ζωής.

O Ομπιόμα, ως παιδί των αμερικανικών σχολών δημιουργικής γραφής, θεωρήθηκε ο Αφρικανός που κατόρθωσε να συγγράψει μετα-αποικιακή λογοτεχνία και να έλξει τους προβολείς μιας νεόκοπης λογοτεχνικής κριτικής με στόχο την ανάδειξη ενός κειμένου τόσο ετερογενούς, που θα κατόρθωνε, όμως, να ανατρέψει αφηγηματικές παραδόσεις και τεχνικές.

Εγγύτερος λογοτεχνικός πρόγονος του Τόρρες είναι ο δομινικανός συγγραφέας Χουνό Ντίαθ (The Brief Wondrous Life of Oscar Wao), όχι μόνο γιατί αυτός είναι επίσης ένας Spaniard που εισάγει τα Spanglish, τους νεολογισμούς και τα διδάγματα του μαγικού ρεαλισμού στους κόλπους μιας αμερικανικής μεγαλούπολης, αλλ’ επίσης γιατί κι αυτός, επίσης, επικεντρώνει στον συσσωρευμένο «θυμό» της παιδικής ηλικίας, λίγο πριν την ενηλικίωση. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μιαν αποκαλυπτική, πρωτόφαντη διεργασία: νέοι σε ηλικία συγγραφείς αναζητούν τις ρίζες τους κατά το ήμισυ στον Τρίτο Κόσμο, ενώ ζούν σε μια δυτική μεγαλούπολη, φοιτούν σε πανεπιστημιακά Εργαστήρια Δημιουργικής Γραφής, γνωρίζουν τα Bildungsroman και αξιοποιούν τον ενδιάθετο φορμαλισμό της λογοτεχνικής παράδοσης του τόπου τους και τον εκφραστικό πλούτο της μητρικής του γλώσσας στα πρότυπα της ευρωπαϊκής λογοτεχνικότητας κειμένων του 19ου αιώνα.

Κάθετη τομή στα αφηγηματικά δεδομένα του δυτικού κόσμου έχουν κομίσει οι εμπειρίες των δύο αυτών νεαρών συγγραφέων, αφρικανικής και ισπανοαμερικανικής καταγωγής αντίστοιχα, του Τσιγκόζι Ομπιόμα και του Τζάστιν Τόρρες. Αν ένα στοιχείο συνδέει τα μυθιστορήματά τους, αυτό θα έλεγα ότι είναι η φρεσκάδα του βιώματος και η αμεσότητα, η σωματικότητα και η ένταση της αφήγησης. Η έντονη διαφορά τους είναι πως ο Πορτορικανός έχει πλήρως δυτικοποιηθεί, και ως εκ τούτου η γλώσσα του είναι πιο προσποιητή (αν και πολύ ζωντανή), και προσιδιάζει στις προσλαμβάνουσες και την ανάγκη ημών των δυτικών για ένα ομοιογενές ύφος. Ενώ ο Ομπιόμα, ως παιδί των αμερικανικών σχολών δημιουργικής γραφής, θεωρήθηκε ο Αφρικανός που κατόρθωσε να συγγράψει μετα-αποικιακή λογοτεχνία και να έλξει τους προβολείς μιας νεόκοπης λογοτεχνικής κριτικής με στόχο την ανάδειξη ενός κειμένου τόσο ετερογενούς, που θα κατόρθωνε, όμως, να ανατρέψει αφηγηματικές παραδόσεις και τεχνικές. Η εναλλαγή του «εγώ» του ενήλικου με το «εγώ» του ανήλικου καθιστά το βιβλίο άμεσο και ειλικρινές ως προς το ύφος γιατί, στα σημεία όπου ο συγγραφέας θέλει να δώσει μυστήριο στην ατμόσφαιρα, γυρνά στην οπτική γωνία του παιδιού, ενώ όταν θέλει να προσδώσει βαρύτητα στην αφήγηση, γυρνά στην οπτική γωνία του ενήλικου, παραπέμποντας στο μεγάλο, κλασικό μυθιστόρημα. Με την αίσθηση της κοινότητας ανεπτυγμένη στα σημεία ενήλικης συνειδητοποίησης και παρά το πηγαίο, «παιδικό» ιδίωμα, που προσδίδει υφολογική ετερογένεια στο κείμενό του, καταφέρνει να συνθέσει ένα σύγχρονο μύθο μεγάλης βαρύτητας. Σαν να χρειαζόταν το δυτικό μυθιστόρημα μια τονωτική ένεση; Κάτι τέτοιο...

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

Οι ψαράδες
Chigozie Obioma
Μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη
Μεταίχμιο 2015
Σελ. 384, τιμή εκδότη €16,60

 

Εμείς τα θηρία
Justin Torres
Μτφρ. Θωμάς Σκάσσης
Εκδ. Πατάκη 2015
Σελ. 176, τιμή εκδότη €11,84