Τα διηγήματα της Φρίντας Λιάππα

Η συνεπής διαφύλαξη βιωματικού υλικού στη δεξαμενή της ατομικής και της συλλογικής μνήμης έδωσε για άλλη μια φορά την ευκαιρία στην κοινότητα των αναγνωστών να συναντήσουμε τη Φρίντα Λιάππα (1948-1994), που πέρασε και πάλι μέσα από τον συνωστισμό της πολιτισμικής αγοράς σαν μια φευγαλέα παρουσία στον αντικειμενικό, υλικό κόσμο με αφορμή την επανέκδοση της συλλογής των διηγημάτων της υπό τον τίτλο Η μυστηριώδης ασθένεια (πρώτη έκδοση: 1985).

Η συνεκτίμηση των διηγημάτων και των ποιημάτων (συνυπολογιζομένων πάντως και των ταινιών) επιτρέπει να εντοπίσουμε και στη συλλογή των διηγημάτων θεματικές ισοτοπίες που αναγνωρίσαμε ήδη κατά την εξέλιξη της σύνθεσης των ποιητικών συλλογών της Φρίντας Λιάππα, με την ευρηματική διαχείριση εννοιών, όπως: αγάπη-έρως, ζωή-θάνατος, χρόνος-τόπος, λόγος-σιωπή.

Τα διηγήματα έχουν τους ιδιαίτερους τίτλους: «Επιγραφή», «Να τη θυμάσαι αυτή τη μέρα», «Τα μάτια σου λέει ήταν κρασάτα», «Ο έρωτας είναι πανικός», «Η μυστηριώδης ασθένεια», «Happy end», «Υστερόγραφο». Σε ό,τι αφορά την πρόσληψη του τίτλου «Υστερόγραφο»: Ο τίτλος εισάγει στο έβδομο, σύντομο κείμενο της συλλογής, του οποίου έπονται δέκα κείμενα σύντομα έως εξαιρετικά σύντομα (το πλέον σύντομο αντιστοιχεί σε μία πρόταση) χωρίς ιδιαίτερους τίτλους, εκ των οποίων το τρίτο στη σειρά έχει τη μορφή σύνθεσης ελεύθερων στίχων και όχι τη συνεχή ροή αφηγηματικού λόγου. Τα δέκα αυτά κείμενα με θεματική αυτοτέλεια, είναι δυνατόν να εκτιμηθούν ως μια coda που απορρέει από τα συμφραζόμενα του έβδομου κειμένου. Επομένως ο τίτλος «Υστερόγραφο» ορίζει μια μακρά διαδικασία εξόδου από τον κειμενικό κόσμο, καθώς καλύπτει τη διαδοχή των ένδεκα τελευταίων κειμένων του βιβλίου. Επιπλέον, ο τίτλος του διηγήματος «Η μυστηριώδης ασθένεια», αναβαθμισμένος σε τίτλο της συλλογής, φαίνεται να λειτουργεί ως μια προληπτική δήλωση για την εξέλιξη της ενιαίας σύνθεσης των σημαινομένων στο βιβλίο, όπου αναγνωρίζουμε να αποδίδεται το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου με εστίαση στο δίπτυχο έρως-θάνατος.

Τα διηγήματα έρχονται να δηλώσουν μία ακόμα ενότητα στη δημιουργική παραγωγή της Φρίντας Λιάππα, όμορη αφενός προς την αφηγηματική γλώσσα κινηματογραφικών ταινιών όπως: Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις (1977), Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί (1981), Ήταν ένας ήσυχος θάνατος (1986), Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης (1990), και αφετέρου προς την αισθητική δομή των ποιητικών συλλογών: Λυρικός επίλογος της οδού Πατησίων (έκδοση 1980), Τα ήσυχα ποιήματα και τα κυνηγετικά σκυλιά (έκδοση 1981), 1964-1988 (έκδοση 1991), όπως αυτές παρουσιάσθηκαν συγκεντρωμένες στην έκδοση του Συλλόγου «Ο Πάμισος» υπό τον τίτλο ακριβώς Τα ποιήματα (έκδοση 2016).

Η συνεκτίμηση των διηγημάτων και των ποιημάτων (συνυπολογιζομένων πάντως και των ταινιών) επιτρέπει να εντοπίσουμε και στη συλλογή των διηγημάτων θεματικές ισοτοπίες που αναγνωρίσαμε ήδη κατά την εξέλιξη της σύνθεσης των ποιητικών συλλογών της Φρίντας Λιάππα, με την ευρηματική διαχείριση εννοιών, όπως: αγάπη-έρως, ζωή-θάνατος, χρόνος-τόπος, λόγος-σιωπή. Οι ισοτοπίες αυτές διαθέτουν κατά περίπτωση ιδιαίτερο σημασιολογικό αντίκρισμα στο πλαίσιο της συσχέτισης των συμφραζομένων και στα διηγήματα της Φρίντας Λιάππα, μέσα στη σταθερή ατμόσφαιρα της ιδιαίτερης αισθητικής που προσδιορίζει τη δημιουργική παραγωγή της ως ενιαίο σύνολο.

Με αυτές τις προϋποθέσεις, τα διηγήματα φαίνεται να αποτελούν ένα εκτενές σύνθετο πεδίο με ιδιαίτερες αυτοτελείς αλλά σημασιολογικά συγγενείς περιοχές. Εδώ αποτυπώνονται π.χ. ο τρόπος με τον οποίον η ζωή και ο θάνατος δημιουργούν διφυή γεγονότα σε ένα διευρυμένο ατομικό βιοτικό πεδίο όπου κυριαρχούν η αγάπη και ο έρως ως βασικά συστατικά ύπαρξης, η αντιπαράθεση ανάμεσα στην ατομική βούληση και στις συμβάσεις της αντικειμενικής πραγματικότητας, η ροή του προσωπικού χρόνου συχνά κατ’ απόκλιση από τη ροή του φυσικού/γενικού χρόνου, η βαθιά αν και με ρωγμές δεξαμενή της μνήμης και τα δυσπρόσιτα αλλά και υπό όρους προσπελάσιμα πεδία της λήθης, ένα ανοιχτό τόξο διαπροσωπικών σχέσεων με όλα τα προϊόντα των αισθήσεων και της ενδοσκόπησης μέσα στα όρια της ζωής αλλά και καθ’ υπέρβαση αυτών των ορίων, όπου οι δίαυλοι επικοινωνίας απευθύνονται προς ζώντες και προς απόντες, η δομή της υποκειμενικής πραγματικότητας με την κυρίαρχη συμμετοχή των ονείρων τόσο ως υπέρβαση, παραβίαση, ανατροπή του εξωτερικού, αντικειμενικού κόσμου με όσα συνήθη ή παράδοξα αυτός διαθέτει, όσο και ως διαδικασία προς την αυτογνωσία, η δεσμευτική ισχύς που επιδεικνύει το περιεχόμενο του ατομικού χωροχρόνου, ο λόγος ως δίαυλος επικοινωνίας των ζώντων σωμάτων με τους ίσκιους και η σιωπή ως ατομικός κλειστός ασφαλής βιοτικός χώρος πλήρης σημασιών και συναισθημάτων, το φορτίο του εσωτερικού ανθρώπου ως προϊόν της βιωματικής πρόσληψης του θανάτου.

Στη θεματική οργάνωση της συλλογής υπ’ αυτές τις συνθήκες αξιοποιούνται και δύο ενδιαφέροντα μοτίβα που αντιπροσωπεύουν οι μεταμφιέσεις και τα παιδικά παπούτσια. Τα μοτίβα αυτά λειτουργούν ως δίαυλοι για τη διέλευση βιωματικού υλικού που κατέχει ιδιαίτερη σημασιολογική εστίαση στο περιεχόμενο του ατομικού χωροχρόνου.

Ιδιαιτέρως ο θάνατος ανεξέλεγκτος και «ανέστιος» (όπως θα έλεγε η Αθηνά Παπαδάκη) διασχίζει τον κειμενικό κόσμο κραδαίνοντας ποικίλα προσωπεία: του σώματος και της ψυχής, του λόγου και της σιωπής, της φυσικής κατάληξης του βίου και της αυτοχειρίας. Ακόμα: ο θάνατος που παρεμβαίνει στις διαπροσωπικές σχέσεις ως φυσικό και ως κοινωνικό γεγονός, η σχέση του θανάτου με τον χώρο και με τον χρόνο, η εμπλοκή του θανάτου στη διελκυστίνδα ανάμεσα στην υποκειμενική και στην αντικειμενική πραγματικότητα, όπου τα μοιρολόγια διασταυρώνονται με απροσδόκητα, σχεδόν σουρρεαλιστικά γεγονότα ατομικής συμπεριφοράς. Στη θεματική οργάνωση της συλλογής υπ’ αυτές τις συνθήκες αξιοποιούνται και δύο ενδιαφέροντα μοτίβα που αντιπροσωπεύουν οι μεταμφιέσεις και τα παιδικά παπούτσια. Τα μοτίβα αυτά λειτουργούν ως δίαυλοι για τη διέλευση βιωματικού υλικού που κατέχει ιδιαίτερη σημασιολογική εστίαση στο περιεχόμενο του ατομικού χωροχρόνου. Στο περιεχόμενο αυτό ανήκει και ο Πάμισος ποταμός ως στοιχείο του αντικειμενικού κόσμου. Στο πλαίσιο των συμφραζομένων ο Πάμισος ποταμός φαίνεται να έχει μετεξελιχθεί σε τοπόσημο με σχεδόν μυθικό χωροχρονικό χαρακτήρα και προσδιορίζει την ποιότητα της υποκειμενικής πραγματικότητας (για να παραπέμψω και στο κείμενο «20 χρόνια μια απουσία γεμίζει τη ζωή μας» του Κυριάκου Αγγελάκου, το οποίο περιλαμβάνεται στη συγκεντρωτική έκδοση των Ποιημάτων της Φρίντας Λιάππα). Και εδώ είναι μια καλή ευκαιρία για να θυμηθούμε π.χ. τα σημαινόμενα που διεκπεραιώνει ο Καλαμάς ποταμός του Χριστόφορου Μηλιώνη (1932-2017) στο εμβληματικό βιβλίο Καλαμάς κι Αχέροντας (1985) ή τα σημαινόμενα στην ποιητική συλλογή του Ηλία Γκρη με τον τίτλο Αλφειός Πρόγονος (2005).

Η Μίρκα Παπακωνσταντίνου στην ταινία της Φρίντας Λιάππα Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί (1981).

Λόγος: βιωματικός, πλήρης συναισθήματος, λυρικός αλλά και κυνικός, απερίφραστος, πυκνός και συνδηλωτικός, απροσδόκητος, ανατρεπτικός έως προκλητικός, σαρκαστικός, στοχαστικός και αφοριστικός, ενίοτε παραβολικός, ενισχυμένος με την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας.

Την εξέλιξη των σημαινομένων στη σειρά των διηγημάτων της ανά χείρας έκδοσης διεκπεραιώνει ο ήδη οικείος και από τα ποιήματα της Φρίντας Λιάππα λόγος: βιωματικός, πλήρης συναισθήματος, λυρικός αλλά και κυνικός, απερίφραστος, πυκνός και συνδηλωτικός, απροσδόκητος, ανατρεπτικός έως προκλητικός, σαρκαστικός, στοχαστικός και αφοριστικός, ενίοτε παραβολικός, ενισχυμένος με την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας. Αυτό το σύνθετο γλωσσικό εργαλείο αποτυπώνει την αυτοαναφορική σε πρώτο ή σε τρίτο πρόσωπο, καταιγιστική ροή συνειδησιακού υλικού ως αποκάλυψη του φορτίου της μνήμης και ως απόδοση της βιωματικής συγχρονικής πρόσληψης σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του υποκειμενικού (δηλαδή εντέλει: κειμενικού) εδώ-και-τώρα. Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζεται και η αποτύπωση στοιχείων από το ακουστικό ισοδύναμο του λόγου («η μάναμου», «η μάνατης») που φαίνεται να αποδίδει τη βιωματική διάσταση στη χρήση της γλώσσας και μια συνακόλουθη συμπυκνωμένη τροπικότητα σε ό,τι αφορά την εκδήλωση συναισθήματος κατά τη σημασιολογική οργάνωση της επιφάνειας και της βαθιάς δομής του κειμένου.

Υφολογική σύνθεση των διηγημάτων της Φρίντας Λιάππα

Ολόκληρη η επιφάνεια των κειμένων κατά την εξέλιξη των σημαινομένων καλύπτεται από την πυκνή δομή γραμματικών εικόνων που αντιστοιχούν σε μια εκτενή πινακοθήκη με λεπτομέρειες από ποικίλες προσωπογραφίες μέσα σε τοπία αφενός εσωτερικά καθώς μετρούν τους βαθμούς έντασης στο περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου, και αφετέρου εξωτερικά (φυσικά, αστικά, κοινωνικά), στην απόδοση των οποίων είναι εμφανής η βιωματική πρόσληψη από την οπτική του εσωτερικού ανθρώπου. Π.χ.: «Καμιά φορά πίσω από κλειστά παράθυρα της έφταναν ψίθυροι που γλύκαιναν τη σκέψη και μαλάκωναν τα πράγματα και τότε εικόνες μοναχικές και εικόνες εκθαμβωτικές (ή απλώς εικόνες) την πλημμύριζαν και την έκαναν να χαμογελά», «Η πόλη δε θα παραδοθεί όσο τα κορμιά μας μεθυσμένα θα περιίπτανται μες στη θριαμβική βροχή, βίαια κι αρπαχτικά, δειλά κι αβέβαια, σκοτεινά κι απεριόριστα», ή «Η πόλη παραγεμισμένη αφίσες συνεδρίων. Η πόλη τεμαχισμένη από κίτρινα φώτα. Η πόλη έχει έτοιμο στην κωλότσεπη το διαβατήριο για τον άλλο κόσμο. Ποια πόλη κουλουριάζεται στο σκοτάδι της κι ανασαίνει σαν θάλασσα;».

«Κουβεντιάζουμε θανάτους […]. Καμιά νέα φυλή δε φυτρώνει στην πολιτεία της στάχτης. Μόνο το ευσπλαχνικό πουλί του μεγάλου ύπνου έρχεται και κρύβει στα φτερά του το πρόσωπό σου-πρόσωπό μου».

Είναι σαφής η προσδιοριστική εμπλοκή του φαινομένου της μεταφοράς στη δομή των γραμματικών εικόνων, με περαιτέρω παραδείγματα ενδιαφέρουσας υφολογικής οργάνωσης, όπως: «Εκείνα τα χρόνια τα σπίτια τρώγανε τα βουνά», «Μετά ο έρωτας εκδηλωνότανε σαν αρρώστια», «Εμπαθή, αγριεμένα όνειρα. Η μνήμη σουρωτήρι. Το πρωί η αυτοκτονία χουζουρεύει μες στα σκεπάσματα», «Τα όνειρά της ξελημεριάζουν σε γειτονιές απραγματοποίητων ηδονών», «το στόμα σου λίμνη με κύκνους, τα μαλλιά σου δάσος ανεμώνες, μίσχοι τρυφεροί όλο χυμούς οι φλέβες», «Κουβεντιάζουμε θανάτους […]. Καμιά νέα φυλή δε φυτρώνει στην πολιτεία της στάχτης. Μόνο το ευσπλαχνικό πουλί του μεγάλου ύπνου έρχεται και κρύβει στα φτερά του το πρόσωπό σου-πρόσωπό μου», «Περπατάει ανάμεσα σε πεισματικές γαζίες», «Εκείνο τον Αύγουστο η αυτοκτονία τη διπλάρωνε κανονικά. […] έβλεπε τη ζωή της σαν ψιλή βροχή», «το βλέμμα της, ανυποψίαστο και κόκκινο σαν του φονιά, έπεσε πάνω στα παιδικά της χρόνια που μπήκαν και της είπαν καλημέρα», «Το καλοκαίρι σερνότανε πάνω σ’ έναν μαραζωμένο Νοέμβριο».

Ομόλογη είναι και η χρήση της αφοριστικής διατύπωσης. Π.χ.: «είναι πάντα ένας ν’ αγαπά και ένας για ν’ αγαπιέται», «Δεν υπάρχουν διαπροσωπικές σχέσεις. Υπάρχουν σχέσεις διαμπερείς, όπως τραύμα, διαμέρισμα», «η ζωή είναι αλλού, η τέχνη αλλού κι εγώ εδώ, […], ριζωμένη […], σ’ αυτή την υπό απαγόρευση μνήμη», «Ο έρωτας δεν είναι πανικός», «Κι έχω πολύ δρόμο για να κερδίσω τη σιωπή. Να γίνει η μόνη μου πραγματικότητα», «Η έμπνευση δε χρειάζεται αποδείξεις». Είναι σαφές ότι στην αισθητική αυτών των κειμενικών αποσπασμάτων και άλλων ομοειδών βλέπουμε να παραβιάζονται (ή να «συγχέονται ευεργετικά» κατά τον Γιώργο Μαρκόπουλο, για να παραπέμψω και στο κείμενό του «Η διάσταση της εσωτερικής αγωνίας» που επίσης περιλαμβάνεται στη συγκεντρωτική έκδοση των Ποιημάτων της Φρίντας Λιάππα, καθώς επιπλέον και στο περιοδικό Τα Ποιητικά, τεύχος 25, Μάρτιος 2017) τα όρια ανάμεσα στην ποίηση και στην πεζογραφία ως μια μορφή «αναλυτικότερης γραφής». Με τον τρόπο αυτόν αναγνωρίζουμε και στη δημιουργική παραγωγή της Φρίντας Λιάππα προσανατολισμό προς έναν ενιαίο δημιουργικό λόγο.

Τα διηγήματα της Φρίντας Λιάππα, όπως άλλωστε και τα ποιήματά της, είναι δυνατόν σήμερα, με την ασφαλή απόσταση του χρόνου, να εκτιμηθούν ως ένα ευρύ σημασιολογικό και αισθητικό πεδίο που προσφέρει ευκαιρίες για μια ελεύθερη περιήγηση μέσα από διασταυρούμενες ατραπούς-προϊόντα της σύντομης λειτουργίας ενός ιδιαιτέρως παραγωγικού πάντως εργαστηρίου.

Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζουμε ενδιαφέροντα τεκμήρια για τον μεταγλωσσικό χαρακτήρα της δημιουργικής γραφής της Φρίντας Λιάππα, και στην περίπτωση των διηγημάτων της. Πρόκειται για τη συνδυαστική αξιοποίηση γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων ως υλικών δομής των κειμένων, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας ως οχήματος για τη διατύπωση και τη διεκπεραίωση σημαινομένων. Π.χ.: «Νύχτες ήρθαν και με βρήκαν […] στη σιωπή, εκεί που η λέξη κρυφοπαίζει», «Μεθώ με τα φιλιά σου ήταν μια φράση όπως κιτρίνισε σαν το φλουρί, κοκκίνισε σαν παπαρούνα» (αξιοποίηση του φαινομένου της μεταφοράς ως υλικού δομής κειμένου), «Μη μου πεις πως ψάχνεις το επίθετο την παρομοίωση τη μεταφορά, κι είναι η αντωνυμία ξοπίσω σου ολοένα», «Οργάνωνε προτάσεις ανυπολόγιστης σκληρότητας. Άφηνε χωρίς στίξη την άβυσσο», «εγώ αναδύομαι στα μάτια σου διάφανη κι ανοιχτή σαν επιφώνημα», «Νάτες οι λέξεις έρχονται μόνες τους, δεν τις ψάχνω μες στην πεισματική σιωπή τους, δεν τις εφευρίσκω για να κρύψω τον πανικό της δικής μου σιωπής. Το πρώτο ενικό δεν είναι κραυγή, ιαχή, τραύλισμα και κλάμα», «Το τρίτο ενικό καιροφυλακτεί στα παιδικά μου παπούτσια», «Δεν αντέχω τα μάτια της να κάνουν τη χαρά δυο δίχρονα, ένα ουρανικό, ένα υγρό». Παράλληλα, ανιχνεύουμε και ένα ενδιαφέρον παράδειγμα για την απόκλιση από την κοινή, συμβατική αντιστοιχία σημαίνοντος και σημαινομένου, όπως προβλέπει αυτήν η σύνθεση του ισχύοντος γλωσσικού κώδικα συνεννόησης στο εσωτερικό της γλωσσικής κοινότητας. Η απόκλιση αυτή φαίνεται να δηλώνει επιλογή της Φρίντας Λιάππα για μια προσωπική γλωσσική διαδικασία με βιωματική προέλευση σε ό,τι αφορά την οργάνωση των συμφραζομένων στο κείμενο: «Ονομάζει την καρέκλα γαζία. Ονομάζει το ποτήρι κοράλλι. Ονομάζει τα λεωφορεία ευκάλυπτο».

Στο ίδιο υφολογικό τοπίο εντοπίζουμε και την επαναληπτική χρήση κυρίου ονόματος («Αλέξανδρος»), στο πλαίσιο διαφορετικών αλλά σημασιολογικά συγγενών συμφραζομένων, ως ενός ακόμα διαύλου για τη συνδηλωτική όσο και επίμονη διέλευση βιωματικού υλικού από το περιεχόμενο του ατομικού χωροχρόνου. Εξάλλου, στην ποιότητα του κειμενικού κόσμου συμβάλλουν και ποικίλες διακειμενικές, ρητές ή συναγόμενες από τα συμφραζόμενα αναφορές (π.χ. Όμηρος, αρχαίοι έλληνες τραγικοί, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ζαν ντε Λα Φονταίν, Μαρσέλ Προυστ, Φιόντορ Ντοστογιέφσκι), που φαίνεται να δηλώνουν μάλλον μια προσωπική μυθολογία με επιλεκτική επισήμανση πληροφοριών (όπου και μια εκδοχή προσωπικής Νέκυιας), παρά εκλεκτικές συγγένειες συγκεκριμένου περιεχομένου. Εντέλει, τα διηγήματα της Φρίντας Λιάππα, όπως άλλωστε και τα ποιήματά της, είναι δυνατόν σήμερα, με την ασφαλή απόσταση του χρόνου, να εκτιμηθούν ως ένα ευρύ σημασιολογικό και αισθητικό πεδίο που προσφέρει ευκαιρίες για μια ελεύθερη περιήγηση μέσα από διασταυρούμενες ατραπούς-προϊόντα της σύντομης λειτουργίας ενός ιδιαιτέρως παραγωγικού πάντως εργαστηρίου. Παράλληλα αποδεικνύεται για μία ακόμα φορά ότι τα κείμενα της Φρίντας Λιάππα ως προϊόντα της τέχνης του λόγου ανταποκρίνονται με άνεση τόσο στις αισθητικές απαιτήσεις όσο και στην κριτική συμπεριφορά της διαχρονίας μέσα στο τοπίο των σταθερών και των μεταβλητών που προσδιορίζουν τον χαρακτήρα της πολιτισμικής αγοράς.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.

Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Παιδούλα ανυπεράσπιστη ψυχούλα λυπημένη εξόριστη από σπίτια κι αγκαλιές μάνα μάνα ήρθε ο κόρακας και πήρε το καλύτερο παιδί, με σπονδές δακρύων έρχομαι σε σένα και στην πόλη ιέρεια και σφάγιο εγώ αναδύομαι στα μάτια σου διάφανη κι ανοιχτή σαν επιφώνημα». («Τα μάτια σου λέει ήταν κρασάτα»)

---

Η μυστηριώδης ασθένεια

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΦΡΙΝΤΑΣ ΛΙΑΠΠΑ