Διαβάσαμε το φετινό Μπούκερ: Το «Orbital» της Σαμάνθα Χάρβεϊ κινείται στην τροχιά ενός ευάλωτου κόσμου

Πόσα μυθιστορήματα και πόσες ταινίες έχουν γραφτεί για το αίνιγμα του διαστήματος, για συναρπαστικές αποστολές που καταλήγουν στη διατάραξη του χωροχρόνου, σε έναν αγώνα επιβίωσης, σε μια απροσδόκητη συνάντηση με κάποια εξωγήινη μορφή ζωής; Η Σαμάνθα Χάρβεϊ, με το Orbital που βραβεύτηκε πριν από λίγες μέρες με το Βραβείο Μπούκερ, έφτιαξε ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στο διάστημα, μα ο πυρήνας, η κεντρομόλος δύναμη και κάθε κύτταρό του είναι γήινα και η μόνη «τρομακτική» του συνθήκη είναι η θέαση της ευθραυστότητας της Γης.

Έξι σώματα σε τροχιά γύρω από τη Γη

Η Βρετανίδα συγγραφέας τοποθετεί τους έξι ήρωές της στην ιονόσφαιρα, ακριβώς στο σημείο πάνω απ’ την ατμόσφαιρα, εκεί που αρχίζει η πηχτή άβυσσος του «ωμού» διαστήματος. Πάνω στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, εκτελούν περιστροφές γύρω από τη Γη με ταχύτητα 17,5 χιλιάδες μίλια (δηλαδή περίπου 28 χιλιάδες χιλιόμετρα) την ώρα, σε μια διαρκή ελεύθερη πτώση. Η συγκεκριμένη ομάδα είναι μία από τις πολλές που εναλλάσσονται ανά εννιά μήνες. Η Χάρβεϊ τους ακολουθεί στη διάρκεια μιας ημέρας, της 88ης της αποστολής τους, ενός πλήρους εικοσιτετραώρου που αντιστοιχεί γι’ αυτούς σε 16 ανατολές και 16 δύσεις του ηλίου.

Το πλήρωμα αποτελείται από τέσσερις αστροναύτες, τον Αμερικάνο Σον, τον Ιταλό Πιέτρο, τη Βρετανίδα Νελ και τη Γιαπωνέζα Τσίε, και δύο κοσμοναύτες, τους Ρώσους Ρόμαν και Άντον. Οι οδηγίες που θα λάβουν για να χρησιμοποιούν διαφορετικά τμήματα του αεροσκάφους, ένας εθνικός διαχωρισμός ως κατάλοιπο του ψυχρού πολέμου, δεν θα τους απασχολήσει. Η υπόδειξη να επισκέπτονται τις «εθνικές» τουαλέτες θα γίνει σύντομα ένα αστείο από τα λίγα που μοιράζονται οι έξι τους.

Στο πολυεπίπεδο δημιούργημα της βραβευθείσας συγγραφέα, το πρωταρχικό σημείο της γοητείας του, αυτό που έκανε τον κριτικό λογοτεχνίας Τζέιμς Γουντ να τη χαρακτηρίσει στo New Yorker: «ένα είδος Μέλβιλ των ουρανών», είναι η χαρτογράφηση ενός ξένου κόσμου, αυτού της επιβίωσης και συνύπαρξης σε ένα διαστημικό σκάφος. Η καταβύθιση σε μια συνθήκη οριακή και εν πολλοίς δύσκολη να αποτυπωθεί σε λέξεις συναντάται και σε άλλα βιβλία της Χάρβεϊ. Το The Wilderness (2009) ακολουθεί έναν ήρωα με Αλτσχάιμερ και στο προτελευταίο της μη μυθοπλαστικό βιβλίο, The Shapeless Unease: A Year of Not Sleeping η Χάρβεϊ εξερευνά την κατάσταση της αυπνίας.

Καθώς συνυπάρχουν σε εναρμόνιση σε έναν μικρό χώρο, συχνά σκέφτονται τους εαυτούς τους σαν τα μέλη ενός σώματος (ο Άντον η καρδιά του σκάφους, ο Πιέτρο το μυαλό κτλ) που προορίζεται να εκτελέσει μια χορογραφία.

Η παρατήρησή της εδώ ξεκινά από το σωματικό επίπεδο, από τα παραδομένα στη μικροβαρύτητα σώματα των ηρώων της, τους μύες τους που πρέπει να γυμνάζουν καθημερινά για να μην ατροφήσουν, τις παραμορφωμένες αισθήσεις τους, τα βουλωμένα ιγμόρειά τους, την αλλοιωμένη γεύση, τον αέρα και τα υγρά που ανακυκλώνονται ανάμεσά τους, τον τρόπο που κοιμούνται, που τρώνε, που «βουτάνε» ή «πηδούν» για να κινηθούν.

Σκιαγραφεί, στη συνέχεια, μια ρουτίνα, ένα αυστηρά προδιαγεγραμμένο πρόγραμμα. Οι έξι απασχολούνται με πειράματα, άλλοι με το ανθρώπινο μικροβίωμα και κρυστάλλους πρωτεΐνης, άλλοι με φυτά ή ποντίκια. Ελέγχουν τους εαυτούς τους με MRI για να παρακολουθούν τις νευρολογικές επιπτώσεις της μικροβαρύτητας στο σώμα τους και υποβάλλονται σε καθημερινές ασκήσεις. Καθώς συνυπάρχουν σε εναρμόνιση σε έναν μικρό χώρο, συχνά σκέφτονται τους εαυτούς τους σαν τα μέλη ενός σώματος (ο Άντον η καρδιά του σκάφους, ο Πιέτρο το μυαλό κτλ) που προορίζεται να εκτελέσει μια χορογραφία.

Εναρμόνιση και συγχώνευση

Η εναρμόνιση αυτή επεκτείνεται και σε πνευματικό επίπεδο. Καθώς βρίσκονται κατά πρόσωπο με τη γιγαντοσύνη της Γης και το μεγαλειώδες της Σελήνης, όλοι τους κρατιούνται από τα προσωπικά φυλακτά τους. Είτε είναι μια καρτ ποστάλ, ένα τεφτέρι, η μουσική του Duke Ellington, μια φωτογραφία, όλα λειτουργούν γι’ αυτούς ως lieux de mémoire, θύμησες της μικρότητάς τους. Ανταλλάσσουν μεταξύ τους την ίδια αμηχανία, επιλέγοντας τη σιωπή παρά την εξομολόγηση πτυχών τους που θα έκαναν άβολη τη συμβίωση.

Κυρίως, μετέχουν στον ίδιο διαρκή αγώνα να τιθασεύσουν τον χρόνο που ξεγλιστρά αδυσώπητα απ’ τα χέρια τους. Τα ζωντανά τους όνειρα αρχίζουν να συγκλίνουν σε σημεία, ενώ η αίσθηση του ονείρου τους ακολουθεί πολλές φορές στον ξύπνιο τους. Μοιράζονται κοινά déjà vu, την αίσθηση ότι είναι τα «παιδιά» της μητέρας Γης, βιώνουν το ίδιο αίσθημα έλλειψης αλλά και πληρότητας, ενώ τους διαπερνά ταυτόχρονα η σκέψη να μη φύγουν ποτέ από εκεί. Αρχίζουν να σχηματίζουν, χωρίς να το ξέρουν, ένα συλλογικό συνειδησιακό το οποίο υφαίνει η συγγραφέας, περιγράφοντας την ακούσια συγχώνευσή τους.

Eπισφάλεια και αντιστροφή οπτικής σε ένα παιχνίδι εστίασης και ερμηνείας

Σε ένα δεύτερο επίπεδο αλληλεπίδρασης, η Βρετανίδα συγγραφέας αποτυπώνει σε κάθε νέα τροχιά το πανόραμα που αντικρίζουν οι ήρωές της και το αποτύπωμα στον ψυχισμό τους. Σαν ένα αφηγηματικό timelapse, οι εικόνες των ηπείρων, των νησίδων, της ερήμου, των βουνών, της πολυποίκιλτης «ταπετσαρίας» της γης περνούν γρήγορα μπροστά από τα μάτια τους κι από το δικό μας φαντασιακό. Από αυτή την οπτική, η ανθρωπότητα «δίνει το παρών» μόνο το βράδυ, μόνο μέσα από τον φωτισμό και το «νήμα των δρόμων». Το πρωί ο πολιτισμός έχει εξαφανιστεί. Η Γη, εκκωφαντικά όμορφη, πηγή ζωής, λευκή και φωτεινή, κεντρομόλος δύναμη, φτιαγμένη από «λάμψη και αιθέρα», τους χαρίζει την πιο όμορφη θέα της.

Συνήθως έχουμε στο μυαλό μας τους αστροναύτες επισφαλείς, κλεισμένους σε ένα μεταλλικό «H», ένα λάθος μακριά από την ανάφλεξή τους. Με πλήρη αποδοχή αυτής της κατάστασης, προστατευμένοι από ιούς, μικρόβια, όπλα, ορώντας τον γαλάζιο βόλο υπό αυτή τη θεϊκή οπτική, οι επίλεκτοι έξι δεν διατρέχουν άμεσο κίνδυνο. Σε αυτή τη φαινομενικά θέση ισχύος, αντιθέτως, παρακολουθούν τον γιγάντιο τυφώνα που συγκεντρώνεται στον δυτικό Ειρηνικό με κατεύθυνση προς τις Φιλιππίνες, έναν τυφώνα που δεν λειτουργεί κινδυνολογικά ούτε δημιουργεί την αίσθηση του κατεπείγοντος. Είναι όμως η υπενθύμιση ότι η συνθήκη επισφάλειας δεν βρίσκεται στο διάστημα, αλλά κάτω στη Γη.

Αυτή η καλειδοσκοπική θέαση εναρμονίζεται με τη γενικότερη αίσθηση της τροχιάς που χαρακτηρίζει το βιβλίο, από την περιστροφή της γης και του σκάφους μέχρι τη διαρκή περιστροφή του μυαλού των αστροναυτών κι από τους στροβιλισμούς του τυφώνα μέχρι τους φιλοσοφικούς στροβιλισμούς της γραφής της Χάρβεϊ

Δεν είναι, όμως, μόνο αυτή η αντιστροφή που αλλάζει την οπτική μας. Ολόκληρο το οικοδόμημα της Χάρβεϊ βασίζεται σε μια διαρκή εναλλαγή εστίασης. Από τις εσωτερικευμένες σκέψεις των ηρώων της, η αφήγηση μεταπηδά στην οπτική των κατοίκων της Γης, ενός βιολόγου στην Ανταρκτική ή ενός ψαρά στις Φιλιππίνες κι από εκεί σε μια υπερκόσμια οπτική ενός παντογνώστη αφηγητή που θέτει διαρκώς φιλοσοφικά ερωτήματα. Ένα βιοτικό συμβάν, όπως το spacewalk, θα δοθεί από μια εξωτερική περιγραφή και ύστερα από την εσωτερική του αστροναύτη που το έζησε, της Νελ. Ο τυφώνας θα ιδωθεί από δύο όψεις. Η ίδια η Γη χαρίζει τόσα «πρόσωπα» όσα και οι περιστροφές γύρω της.

Σε διάφορα σημεία, η Χάρβεϊ καλείται να σχολιάσει ένα απεικονιστικό «προϊόν». Αρχικά, τον πίνακα «Las Meninas» («Οι Δεσποινίδες των Τιμών)» του Ντιέγο Βελάθκεθ, ένα αντίγραφο του οποίου κρατά ο Σον σε καρτ ποστάλ. Αργότερα, με αφορμή το όνειρο του Άντον, την πασίγνωστη φωτογραφία του αστροναύτη Μάικλ Κόλινς που φωτογραφίζει το Eagle, το σκάφος που κουβαλά τους Όλντριν και Άρμστρονγκ αμέσως μετά την απόβασή τους στο φεγγάρι. Τέλος, την προσωπική φωτογραφία της Τσίε με την νεκρή πλέον μητέρα της. Και στις τρεις προσπάθειες απόδοσης του «περιεχομένου», προκύπτει το ίδιο συμπέρασμα: Υπάρχουν δεκάδες αναγνώσεις, δεκάδες ερμηνείες που ταρακουνούν τη μυωπική, στενή, μονοσήμαντη οπτική που έχουμε πάνω στα πράγματα.

Η γλώσσα της και ο ρυθμός της, όλο στρογγυλάδες, μοιάζουν συντονισμένα σε ένα ιδιαίτερο μέτρο και η αφήγησή της ολοένα κάνει κύκλους, σαν διαβήτης με κέντρο τη Γη

Αυτή η καλειδοσκοπική θέαση εναρμονίζεται με τη γενικότερη αίσθηση της τροχιάς που χαρακτηρίζει το βιβλίο, από την περιστροφή της γης και του σκάφους μέχρι τη διαρκή περιστροφή του μυαλού των αστροναυτών κι από τους στροβιλισμούς του τυφώνα μέχρι τους φιλοσοφικούς στροβιλισμούς της γραφής της Χάρβεϊ, η οποία εγκλωβίζει τους αναγνώστες στη δίνη των στοχασμών της. Η γλώσσα της και ο ρυθμός της, όλο στρογγυλάδες, μοιάζουν συντονισμένα σε ένα ιδιαίτερο μέτρο και η αφήγησή της ολοένα κάνει κύκλους, σαν διαβήτης με κέντρο τη Γη που ξεκινά από την επίλεκτη εξάδα, γλιστρά στο υπερπέραν, και γυρίζει πάλι πίσω.

Βιβλίο καραντίνας

To Orbital γράφτηκε, σύμφωνα με τη συγγραφέα, κατά τη διάρκεια της καραντίνας, διάστημα κατά το οποίο παρακολουθούσε καθημερινά τις ζωντανές αναμεταδόσεις του Διεθνή Διαστημικού Σταθμού. Το γεγονός ότι το βιβλίο της είναι απότοκο εκείνης της περιόδου είναι εμφανές με πολλαπλούς τρόπους. Αφενός, όπως και η ίδια έχει δηλώσει, υπάρχουν κοινά ανάμεσα στην καραντίνα και στη συνύπαρξη «σε ένα κονσερβοκούτι». Πράγματι, η εμπειρία εγκλεισμού δίνεται με τρόπο που θυμίζει τις μέρες κατά τις οποίες, αν ήσουν από τους τυχερούς που είχαν κάποια παρέα, η παρέα αυτή γινόταν γιατρός, σύντροφος, κομμωτής, οικογένειά σου και ταυτόχρονα εκπρόσωπος της ανθρωπότητας στην οποία δεν είχες πρόσβαση.

Πέρα από αυτό, όμως, το βιβλίο καταβυθίζεται σε μια ενασχόληση με την ανθρωπινότητα και την ομορφιά της ύπαρξης που είναι αδύνατο να σκεφτούμε όσο οι επίγειοι ρυθμοί και ο κατακλυσμός της επικαιρότητας «τρέχουν» δίπλα μας. Η αποτύπωση της επιβράδυνσης και της αργής, σταθερής κίνησης της γης σαν καθρέφτισμα του δικού μας αναπόφευκτου περάσματος απαιτεί μια νηφάλια, αποστασιοποιημένη ματιά και μια δεινή συγγραφική ικανότητα, που συναντήθηκαν στο πρόσωπο της Χάρβεϊ την κατάλληλη στιγμή.

Γεννημένη στο Κεντ το 1975, κόρη οικοδόμου, η Σαμάνθα Χάρβεϊ σπούδασε φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια του Γιορκ και του Σέφιλντ. Συγγραφέας και γλύπτρια, τη δεκαετία του 2000, εργάστηκε στο Μουσείο Αστρονομίας Herschel στο Μπαθ, εκεί από όπου ανακαλύφθηκε ο πλανήτης Ουρανός. Σήμερα διδάσκει στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών δημιουργικής γραφής στο Bath Spa University. Το 2009, ήταν υποψήφια για το βραβείο Μπούκερ με το πρώτο της βιβλίο, το The Wilderness, με θέμα έναν γηράσκοντα αρχιτέκτονα που πάσχει από Αλτσχάιμερ. Το βιβλίο τιμήθηκε με το βραβείο Betty Trask Prize. Το 2020 η Χάρβεϊ εξέδωσε το πρώτο της μη μυθοπλαστικό βιβλίο, το The Shapeless Unease: A Year of Not Sleeping, για την προσωπική της εμπειρία της χρόνιας αϋπνίας. Έχει συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα για το βραβείο James Tait Black, το βραβείο Women's Prize, το Guardian First Book Award και το Walter Scott Prize. Κείμενά της δημοσιεύονται στο περιοδικό Granta, στον Guardian, στους New York Times, στο New Yorker, στην Telegraph και στο TIME. Φέτος, ήταν η μόνη Βρετανίδα συγγραφέας μεταξύ των των υποψηφίων για το Μπούκερ. Γυναίκα συγγραφέας είχε να βραβευτεί από το 2019 όταν το βραβείο είχε απονεμηθεί εξ ημισείας στις Μπερναρντίν Εβαρίστο και Μάργκαρετ Άτγουντ.

Η επιλογή της συγγραφέα να μην «αναταράξει» τις ισορροπίες του πληρώματος με τον απρόβλεπτο ανθρώπινο παράγοντα και η εμμονή στη θέαση της γης από ψηλά, χωρίς κανένα εμφανές σύνορο, μιας γης χωρισμένης σε γεωγραφικά μορφώματα και όχι χώρες, ευάλωτης και άξιας προστασίας, κινδυνεύει να καταστεί μια ουτοπική θεώρηση της «μαγείας της ζωής». Η εικόνα αυτή ενισχύεται από την αποτύπωση της πολιτικής ως ενός τεράστιου χεριού που έχει επιβληθεί στο φυσικό τοπίο και της ανάγκης του ανθρώπου για επέκταση ως πρωτογενούς ενστίκτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανάγκης αυτής, η διαρκής υπόμνηση ότι παράλληλα με την ομάδα των έξι, μια άλλη αποστολή εκτοξεύεται στο φεγγάρι, αφήνοντας τους ήρωες ήδη «πίσω» στην ιστορία και στην εξέλιξη.

Φαίνεται, λοιπόν, να είναι συνειδητή επιλογή της Χάρβεϊ να εμμείνει σε όσες ανθρώπινες αξίες και θεσμούς θεωρεί άξιες να προστατεύσουμε με κάθε κόστος: την πίστη, είτε στην στη θρησκεία είτε στην επιστήμη, την Τέχνη, τη φιλία, τους δεσμούς, τη συνεργασία. Αυτά είναι που μας συνδέουν ακόμα και με μια επίλεκτη ομάδα ανθρώπων που περιστρέφεται 250 μίλια πάνω από τη γη, με σημαντικότερο απ’ όλα, αυτό που μας υπενθυμίζουν όταν με μία ανάσα, σαν ένα σώμα, εκπληρώνουν τις αρμοδιότητές τους: την αλληλεξάρτησή μας.

Παραπάνω από μια ερμηνείες

Κοιτώντας συνολικά το έργο της Χάρβεϊ είναι σαν να κοιτάμε ένα από τα αντικείμενα που η ίδια σχολιάζει ως δεκτικά πολλών ερμηνειών. Μπορεί να αφορά το διάστημα, την πρόοδο, την περιβαλλοντική ανησυχία, την ανάγκη για ομόνοια, έτσι όπως αυτή αποκρυσταλλώνεται στην «πανοραμική εντύπωση» (the overview effect), το μέλλον της ανθρωπότητας ή, τελικά, τον «λαβύρινθο από καθρέφτες που είναι η ανθρώπινη ζωή». Σε κάθε περίπτωση, διαβάζουμε τη λυρική γλώσσα της και το ελεγειακό της ύφος, όπως οι έξι ήρωές της κοιτούν τη φωταύγεια στο τέλος της τέταρτης τροχιάς: εκστασιασμένοι.

Όταν σε λίγους μήνες, στις αρχές του 2025, καταφτάσει η ελληνική μετάφραση στη σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg, οι οποίες «προβλέπουν» για τρίτη συνεχόμενη χρονιά το νικητήριο βραβείο Μπούκερ, οι αναγνώστες δεν πρέπει να περιμένουν ένα μυθιστόρημα «καθοδηγημένο» απ’ την πλοκή. Τα ψήγματα των ιστοριών που συνοδεύουν τους ήρωές της, είναι αντιπροσωπευτικά της ζωής μας, όπως θέλει να την αποτυπώσει η συγγραφέας: μικρές ή μεγάλες στιγμές που άλλοτε συνυπάρχουν και ενίοτε διασταυρώνονται με αυτές άλλων ανθρώπων, ασήμαντες αμφότερες στην αέναη τροχιά της γης, σημαντικές αμφότερες στην αέναη τροχιά της ανθρωπότητας.

*Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.