«Ανοιχτή θάλασσα» του Κέιλαμπ Αζούμα Νέλσον (κριτική) – Κολυμπώντας σε βαθιά νερά

Το πρώτο μυθιστόρημα του Βρετανο-γκανέζου Κέιλεμπ Αζούμα Νέλσον Ανοιχτή Θάλασσα (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Μεταίχμιο) δεν είναι απλώς μια ιστορία αγάπης. Η εμπειρία της ανάγνωσής του είναι μια ολιστική καταβύθιση στο συναισθηματικό βούρκο του νεαρού αφηγητή. Είναι ένα βιβλίο για την μαύρη βρετανική ταυτότητα, το τραύμα, το πένθος, τη δύναμη της τέχνης ως αντίστασης και μέσου διαφυγής, την ευθραυστότητα, και στον πυρήνα του, την επισφάλεια του μαύρου ανδρικού σώματος στο σύγχρονο Λονδίνο. 

Ο ανώνυμος αφηγητής, χρησιμοποιώντας ένα εξομολογητικό β΄ ενικό πρόσωπο, περιγράφει τη γνωριμία του με μια νεαρή κοπέλα, από την πρώτη επαφή σε μια παμπ της μητρόπολης μέχρι τη σύσφιξη των σχέσεών τους. Μαύροι ανερχόμενοι καλλιτέχνες και οι δύο, αυτός φωτογράφος και εκείνη χορεύτρια, διακατέχονται αμέσως από ένα αίσθημα εγγύτητας. Το αρχικό εμπόδιο της ύπαρξης μιας ερωτικής σχέσης ανάμεσα στην κοπέλα και έναν φίλο του αφηγητή υπερκεράζεται γρήγορα και η γοητεία που ασκεί ο ένας στον άλλον αναπόφευκτα οδηγεί σε κάτι παραπάνω από φιλία.

Δυσοίωνο Λονδίνο 

Αρχίζουν να υφαίνουν έναν ιστό, μια «γραμμή» μεταξύ τους, το μήκος της οποίας σταδιακά μειώνεται. Ο αφηγητής, ωστόσο, αδυνατεί να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στο ειδύλλιό τους. Το προσωπικό πένθος για τον χαμό της γιαγιάς του, το αίσθημα δυσφορίας, απότοκο του βάρους της μαυρότητας και της αορατότητάς του, διαποτίζει όλες τις σχέσεις του, ακόμα και τις πιο τρυφερές. Η εμπειρία του έρωτα που πάει να ανθίσει κηλιδώνεται γρήγορα από το φόβο και την καταπίεση.

Στο βιβλίο ο ρατσισμός του εκπαιδευτικού συστήματος δίνει τη σκυτάλη στη συνεχή αστυνομική επίβλεψη, κι έτσι ο νεαρός μαύρος άνδρας ενηλικιώνεται μέσα σε έναν ασφυκτικό κλοιό.

Το σύγχρονο Λονδίνο που σκιαγραφεί ο Νέλσον μοιάζει δυσοίωνο για έναν μαύρο άνδρα. Οι προκαταλήψεις κρατούν πολύ γερά και το λευκό προνόμιο γίνεται πολλές φορές αφόρητο. Ο ρατσισμός του εκπαιδευτικού συστήματος δίνει τη σκυτάλη στη συνεχή αστυνομική επίβλεψη, κι έτσι ο νεαρός μαύρος άνδρας ενηλικιώνεται μέσα σε έναν ασφυκτικό κλοιό. Οι επιτόπιες έρευνες της Αστυνομίας, απρόκλητες και συχνά εξευτελιστικές, φτάνουν στα όρια της τρομοκρατίας, παραλύουν το άτομο, που αδυνατεί να προβλέψει τι του επιφυλάσσει η κάθε μέρα, ελπίζοντας στα λιγότερα δεινά.

Ο καλλιεργημένος πρωταγωνιστής διάγει έναν βίο «μακριά από μπελάδες» και δε θα έπρεπε να βρίσκεται σε κίνδυνο, πόσο μάλλον να θεωρείται ο ίδιος ένας κινούμενος κίνδυνος. Για τον Νέλσον, όμως, δεν έχει σημασία αν ζεις μια ζωή στα άκρα ή όχι, αν είσαι μαύρος φέρεις πάνω σου μονίμως ένα τεκμήριο ενοχής.

Αίσθημα άγχους 

Ο αφηγητής δεν απεκδύεται αυτή τη δυσφορία στον ιδιωτικό του χώρο. Ακόμα και στην ασφάλεια του σπιτιού του, τον διακατέχει ένα αίσθημα άγχους και μια ανεξήγητη ντροπή. Το σωματικό τραύμα εναγκαλίζεται με το ψυχολογικό, και όσο ο αφηγητής ρωτά διαρκώς, σχεδόν εμμονικά «Τι είναι μια άρθρωση; Τι είναι ένα κάταγμα; Τι είναι ένα σπάσιμο;» φαίνεται ότι οι ψυχικές πληγές τον πονούν απείρως περισσότερο από μια εξάρθρωση ώμου της εφηβικής του ηλικίας. Σε αυτόν τον ζόφο, μόνο η κοπέλα και αυτό που χτίζουν από κοινού του παρέχουν ένα ασφαλές καταφύγιο, μια «κρυψώνα».

Ο έρωτάς τους είναι αναζωογονητικός για τον ίδιο και την τέχνη του, αλλά το γιατρικό είναι προσωρινό. Όσο το διακύβευμα εκφεύγει του ρομαντικού διλήμματος, η γραφή γίνεται ολοένα και πιο πολιτική.

Η μόνη ανάσα για τον πρωταγωνιστή είναι η Τέχνη, η οποία αναδύεται ως τρόπος έκφρασης, ως μέσο για να βιωθεί το «ανήκειν» και να απαλυνθεί το διαγενεακό τραύμα. Η μουσική, αρχικά, διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στο βιβλίο. Ο Νέλσον δίνει ρυθμό στις λέξεις, προσδίδοντας στο κείμενο την αύρα επιτελεστικής ποίησης (spoken word poetry ή slam poetry).

Ο Κέιλαμπ Αζούμα Νέλσον [Caleb Azumah Nelson (γ. 1993)] είναι Βρετανο-γκανέζος συγγραφέας και φωτογράφος. Ζει στο Λονδίνο. Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στο Litro, ενώ ήταν στη βραχεία λίστα για το BBC National Short Story Award 2020 με το διήγημα «Pray» και επελέγη ως ένας από τους 10 καλύτερους πρωτοεμφανιζόμενους μυθιστοριογράφους του 2021 από τον Observer. To Open Water κέρδισε το βραβείο Costa 2021 και το Dylan Thomas Prize. Ήταν ένας από τους «5 under 35» συγγραφείς του National Book Award. Η Ανοιχτή θάλασσα αναμένεται να κυκλοφορήσει σε τουλάχιστον 17 χώρες, ενώ την άνοιξη του 2023 κυκλοφόρησε το δεύτερο μυθιστόρημά του Small Worlds.

Επενδύει μουσικά την ιστορία που αφηγείται, εισάγοντας άναρχα και χωρίς αυστηρή συμμετρία, διάφορες μουσικές προτάσεις σε κάθε κεφάλαιο. Τα κομμάτια αυτά, όλα μαύρων μουσικών, υπαγορεύουν την ψυχολογική κατάσταση του ήρωα, αλλά συμβάλλουν και στην έμφυτη μουσικότητα του κειμένου. Η playlist που προτείνεται στο εσώφυλλο του βιβλίου παραπέμπει σε ένα είδος πολυμεσικής αναγνωστικής εμπειρίας.

Όπως αναφέρει η ανώνυμη κοπέλα που ερωτεύεται ο αφηγητής «είναι πολύ σημαντικό να κρατάμε αρχείο». Εάν αυτή η φράση προδίδει έναν από τους στόχους του βιβλίου, τότε αυτός επετεύχθη. Ο συγγραφέας πλημμυρίζει τις σελίδες με μαύρη Τέχνη σε όλες της τις μορφές.

Οι διακειμενικές αναφορές μας θυμίζουν φωνές της μαύρης λογοτεχνίας που ενέπνευσαν τον Νέλσον, όπως ο Τέτζου Κόουλ και η Ζέιντι Σμιθ. Στη δεύτερη μάλιστα, τη συγγραφέα που έθεσε τα θεμέλια για την αποτύπωση της μαύρης εμπειρίας στο Λονδίνο των millennials, ο συγγραφέας αποτίνει ιδιαίτερο φόρο τιμής.

Αντίστοιχο homage αφιερώνει στο κινηματογραφικό του είδωλο, Μπάρι Τζένκινς, τον σκηνοθέτη του οσκαρικού «Moonlight» και υπεύθυνο για τη μεταφορά του βιβλίου του Τζέιμς Μπόλντγουιν Εάν η Beale Street μπορούσε να μιλήσει (μτφρ. Άλκηστις Τριμπέρη, εκδ. Πόλις) στον κινηματογράφο. Ο Νέλσον ανοίγει εν γένει έναν διάλογο με σύγχρονους μαύρους δημιουργούς, ζωγράφους, φωτογράφους, μουσικούς, η Τέχνη των οποίων διαθέτει κοινά χαρακτηριστικά με τη δική του.

Συνομιλία με την τέχνη 

Λόγω της κεντρικής σημασίας της Τέχνης στο βιβλίο, είναι πιθανόν και ο τίτλος να κλείνει το μάτι στο σημαντικότερο ίσως καλλιτεχνικό γεγονός για την μαύρη κοινότητα του Λονδίνου στη δεκαετία του 1980, την πρώτη μεγάλη έκθεση μαύρων καλλιτεχνών που φιλοξενήθηκε σε μέινστριμ χώρο.

Η έκθεση αυτή με την ονομασία «Into the Open» (ο αυθεντικός τίτλος της Ανοιχτής Θάλασσας είναι Open Water) έδωσε σημαντικό βήμα στους ντόπιους καλλιτέχνες. Έπειτα, πάλι, μπορεί ο τίτλος να συνομιλεί με τη θάλασσα του Τζένκινς, το σύμβολο της οποίας διατηρείται ανέπαφο και εδώ. Ανοιχτή θάλασσα είναι και αυτή που διέσχισαν οι μαύροι δούλοι την εποχή του τριγωνικού δουλεμπορίου.

Σε ένα τόσο σπαραξικάρδιο βιβλίο ίσως συγχωρούνται οι όποιες αστοχίες. Σε πολλά σημεία η γραφή είναι πομπώδης, πιο πολύ από ό,τι δικαιολογεί το προφορικό ύφος του κειμένου. Υπάρχει, ακόμη, μια επανάληψη που βάζει φρένο στη ροή του κειμένου και ίσως κατάχρηση των λυρικών μοτίβων.

Παρόλα αυτά, το αίτημα για ορατότητα που αναβλύζει, ο σωματοποιημένος πόνος, το πένθος ως κατ’ επανάληψη επιτέλεση, είναι αδύνατο να μη συγκινήσουν ως θεματικές και να μη μας παρασύρουν στα βαθιά και ενίοτε ορμητικά «νερά» αυτού του έργου.

^＊Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια επιστημονικών εκδόσεων.