«Κρέας για τους λύκους» του Χάρι Κούνζρου (κριτική) – Ένα θρίλερ υπαρξιακής δυστοπίας

Μπλε ή κόκκινο χάπι; Μια κατάφαση στην εντεινόμενη ψευδαίσθηση του κόσμου ή μια άρνηση σ’ αυτή την πλαστή εμπειρία που δεν εγγυάται καμία αλήθεια; Όποιος πιστεύει πως η απόφαση έχει τη δύναμη φιλοσοφικής λίθου, δηλαδή ενός δραστικού ελιξίριου ζωής, χρήσιμο για την αναζωογόνηση ή ακόμη και την επίτευξη της αθανασίας, μάλλον λησμονεί με τρόπο ασύγγνωστο πως τούτος ο κόσμος δεν προσφέρει τέτοιου είδους χάρες.

Είτε μέσα είτε έξω από το Matrix, αναπόδραστα θα έρθει η στιγμή που θα αντικρύσεις την ωμή πραγματικότητα που άλλοτε μοιάζει να ξεπηδάει από σκηνές βίας ενός σίριαλ του συρμού κι άλλοτε από τους ταραγμένους μαιάνδρους του μυαλού.

Κανένα δίχτυ ασφαλείας 

Το μυθιστόρημα του Χάρι Κούνζρου που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Δώμα σε μετάφραση της Δέσποινας Κανελλοπούλου μπορεί να διαβαστεί και με τους δύο τίτλους του (sic). Ο αγγλικός είναι Blue Pill, ευθεία αναφορά σε μια καθοριστική σκηνή του πρώτου Μatrix, όπου ο Neo καλείται να αποφασίσει αν θα πάρει το μπλε ή το κόκκινο χάπι.

Στην πρώτη περίπτωση θα συνεχίσει να ζει απτόητος τις προσομοιώσεις ενός συστήματος ολότελα επινοημένου, προσφέροντάς του όμως μια μορφή αρμονικής άγνοιας, ενώ στην δεύτερη περίπτωση θα τον ρίξει βιαίως σε έναν βάλτο που θα τον καταπίνει ολοένα και περισσότερο. Εκεί η απουσία κάθε νοήματος θα τον οδηγήσει σε μια κατάσταση αυτοεξέτασης και επαναπροσδιορισμού. Τουτέστιν: κανένα δίχτυ ασφαλείας.

Ο ελληνικός τίτλος του βιβλίου είναι Κρέας για τους λύκους και μπορεί σε πρώτο επίπεδο να δείχνει παράταιρος με τον πρωτότυπο ή αόριστα περιγραφικός, εντούτοις περικλείει όλη την προβληματική της υπόθεσης. Είναι ένας τίτλος που μας προετοιμάζει για ό,τι θα επισυμβεί μπρος στα μάτια μας και το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από την ταραγμένη αντιπαράθεση του ανθρώπινου νου με την παρανοϊκή φύση της πραγματικότητας.

Τίποτα πιο σημερινό απ’ αυτό. Η χορογραφία των ημερών μας είναι μια διαρκής πρόσκρουση του εαυτού, της λειψής μονάδας, στο χαοτικό περιβάλλον των πολλών.

[...] είναι το συνώνυμο μια μετανεωτερικής οντότητας που κυκλώνεται καθημερινά από σύννεφα βίας, πηγές αναβλύζοντος τρόμου και μιας βαριάς σκιάς που προκαλείται από την εμπειρία της ανασφάλειας που βιώνει.

Αδιάφορο αν ο ανώνυμος πρωταγωνιστής του βιβλίου μπορεί να είναι το alter ego του συγγραφέα, καίτοι φέρει πολλά από τα δικά του –πραγματικά– στοιχεία ταυτότητας. Στην ουσία είναι το συνώνυμο μια μετανεωτερικής οντότητας που κυκλώνεται καθημερινά από σύννεφα βίας, πηγές αναβλύζοντος τρόμου και μιας βαριάς σκιάς που προκαλείται από την εμπειρία της ανασφάλειας που βιώνει.

Ας φανταστούμε αυτόν τον πρωταγωνιστή: ζει έναν προβληματικό γάμο όπου η αποξένωση έχει βγάλει ρίζες στο διαμέρισμά του (ποτέ άλλοτε η γυναίκα και η κόρη του δεν του φάνταζαν τόσο ξένες), είναι συγγραφέας αλλά οι προοπτικές του είναι αμφίβολες και επιπλέον, έχοντας φτάσει στο τραχύ οροπέδιο της μέσης ηλικίας, βλέπει τις πιθανότητες εύκολης κατάβασης να φθίνουν.

Ως μάννα εξ ουρανού του έρχεται μια υποτροφία στο Βερολίνο. Για τρεις μήνες μπορεί να διαμείνει στο Κέντρο Ντόιτερ που βρίσκεται στο Βάννζεε, ένα προάστιο της γερμανικής μεγαλούπολης, να συνεχίσει δίχως τους οικιακούς περισπασμούς να γράφει το βιβλίο του και στο τέλος, ολότελα αναβαπτισμένος, να επιστρέφει στη Νέα Υόρκη όπου είναι η βάση του και να επανασυνδεθεί με την οικογένειά του ξαναβρίσκοντας το χαλαρωμένο νήμα και δημιουργώντας νέο κόμπο σύνδεσης τριγύρω του.

Ο αφηγητής-συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να εργάζεται στο Χώρο Εργασίας, ένας χώρο που μοιάζει με σύγχρονο newsroom μεγάλου δημοσιογραφικού δικτύου ή με μια αχανή αίθουσα μουσικής όπου απαγορεύεται να παίξεις τον δικό σου σκοπό.

Φευ, τίποτα από όλα αυτά δεν πρόκειται για συμβεί. Το Κέντρο Ντόιτερ δεν είναι μια ευαγής πολίχνη στην οποία συνωθούνται λαμπρά μυαλά για να αναπτύξουν το πνεύμα τους σε ένα περιβάλλον οικείας ερήμωσης. Το δημιούργημα του Ντόιτερ, ενός δαιμόνιου επιχειρηματία που αναδύθηκε μέσα από τις στάχτες της κατεστραμμένης και αποναζιστικοποιημένης Γερμανίας, είναι ένα εργαστήρι όπου η ατομικότητα κατατροπώνεται αυτοστιγμεί προς χάριν μιας συλλογικότητας που μόνο απελευθερωτική δεν την λες. Η λευκότητα του κτιρίου, ίδιον του Ντόιτερ, μοιάζει με ένα τεράστιο λευκό κελί που αποχρωματίζει κάθε πρόθεση.

Ο αφηγητής-συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να εργάζεται στο Χώρο Εργασίας, ένας χώρο που μοιάζει με σύγχρονο newsroom μεγάλου δημοσιογραφικού δικτύου ή με μια αχανή αίθουσα μουσικής όπου απαγορεύεται να παίξεις τον δικό σου σκοπό. Επιπροσθέτως, οφείλει να παράγει έργο έτσι ώστε να καλύπτει την εβδομαδιαία νόρμα (ναι, φέρνει κάτι από Στάλιν όλο αυτό).

Τι κάνει αντ’ αυτού; Επαναστατεί, περιδιαβάζει την πόλη (όχι μια τυχαία πόλη, καθώς εκεί πραγματοποιήθηκε η φαιά διάσκεψη των ναζιστών και προκρίθηκε η τελική λύση του Χάινριχ), αποκτάει εμμονή με τον Γερμανό ποιητή και συγγραφέα Χάινριχ Φον Κλάιστ, τον οποίο αν και δεν υπολήπτεται, συχνά καταφεύγει στον τάφο του που βρίσκεται εκεί γύρω. Περισσότερο από όλα, όμως, αρχίζει να γλιστράει επικίνδυνα σε αχαρτογράφητα νερά μιας παράνοιας που τον περιζώνει.

Είναι φανερό πως ο πρωταγωνιστής έχει επιλέξει το μπλε χαπάκι.

Πιστεύει πως οι ιθύνοντες του Κέντρου τον παρακολουθούν με κάμερες για να διαπιστώνουν αν ακολουθεί τους κανόνες. Βυθίζεται παθητικά στο σίριαλ Blue Lives, ένα άκρως βίαιο σίριαλ με πρωταγωνιστή ένας διεφθαρμένο μπάτσο, αφήνει άγραφο το πόνημά του που έχει να κάνει με την κατασκευή του εαυτού στη λυρική ποίηση, αντιπαρατίθεται με έναν κυριαρχικό άντρα, τον Έντγκαρ, που βρίσκεται κι αυτός στο Κέντρο με υποτροφία, ο οποίος προσπαθεί να του ξηλώσει μέσα του κάθε υφάδι ατομικότητας και γενικώς πέφτει, ολοένα πέφτει σε ένα κενό ύπαρξης.

Είναι φανερό πως ο πρωταγωνιστής έχει επιλέξει το μπλε χαπάκι. Είναι, όμως, αποφασισμένος να δει κατά πρόσωπο τον τρόμο που περιβάλλει αυτή την απόφαση; Η τυχαία συνάντησή του με τον δημιουργό του Blue Lives, τον Άντον, θα γίνει ο καταλύτης του ρήγματος που θα ανοιχτεί μέσα του. Στο πρόσωπο του Άντον χαρτογραφείται όλη η βία που υποφώσκει στον αποκαρωμένο σύγχρονο κόσμο. Είναι μια δαιμονική φύση που μοιάζει με τον ανατέλλοντα ήλιο, μόνο που δεν προσφέρει φώτιση, αλλά σκότος, σκιές, τρόμο και δέος. Ο αφηγητής, σε κατάσταση σύγχυσης, θα πιστέψει πως κινδυνεύει η οικογένειά του, επομένως οφείλει να την προστατεύσει. Έχει την αίσθηση ότι οι δικοί του άνθρωποι θα υποστούν τα ίδια βασανιστήρια που υφίστανται οι ήρωες του Blue Lives.

Ο Χάρι Κούνζρου (1969) γεννήθηκε στο Έσσεξ της Αγγλίας και σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Ουό­ρικ. Ζει στη Νέα Υόρκη, όπου διδάσκει δημιουργική γραφή στο New York University. Τα μυθιστορήματά του έχουν μετα­φραστεί σε πάνω από 20 γλώσσες. Συν­εργάζεται ­τακτικά, μεταξύ άλλων, με τους New York Times, τον New Yorker, το New York Review of Books και τον ­Guardian. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του: Ο ευγενής των Ινδιών (Πατάκης, 2003) και Η μετάδοση (Πατάκης, 2006). Είναι δη­μιουρ­γός του podcast Into the Zone. Το βιβλίο του Κρέας για τους λύκους (2023) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δώμα.

Aπό εκείνο το σημείο η πτώση του είναι ραγδαία. Θα ακολουθήσει τον Άντον κατά πόδας. Από το Βερολίνο (αφού πρώτα έχει εκδιωχθεί βιαίως από το Κέντρο) θα μεταβεί στο Παρίσι και στη συνέχεια σε ένα ορεινό μέρος στη Σκωτία ελπίζοντας πως θα συναντήσει τον Άντον με σκοπό την τελική αντιπαράθεση με το πρόσωπο του σκότους. Το αποτέλεσμα είναι να επιστρέψει στη Νέα Υόρκη (μετά πολλών βασάνων) με ταραγμένα τα μυαλά και αφού πρώτα έχει νοσηλευτεί σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Όχι, τίποτα δεν λειτουργεί σωστά όταν βλέπεις την αντανάκλαση του φαιού κόσμου να βάφει τα εσωτερικά σου πεδία.

Ο Κούνζρου γράφει, μεταξύ άλλων, μια μυθοπλαστική πραγματεία για την εαυτότητα. Υπάρχει ένα διαρκές πεδίο αντιπαράθεσης στο βιβλίο. Ακόμη και το ιντερλούδιο με την Μόνικα, την καθαρίστρια του Κέντρου με την οποία έρχεται σε επαφή ο συγγραφέας, είναι μια ακόμη μάχη εκ του συστάδην του ατόμου με ένα οργανωμένο σύστημα εξανδραποδισμού.

Όλα κατατείνουν προς μια κατεύθυνση: η έννοια του εαυτού καταλύεται, υπόκειται στους νόμους της απροσδιοριστίας.

Η ιστορία της είναι τυπική μιας γυναίκας στην πρώην Ανατολική Γερμανία που αναγκάζεται να υποκύψει στις πιέσεις της Στάζι κι αρχίζει να καταδίδει τους στενούς της ανθρώπους για να επιβιώσει. Όταν, όμως, καταπέσει το φαύλο σύστημα θα καταλάβει πως δεν ήταν η μόνη που βούτηξε τα χέρια της στα θολά νερά της προδοσίας.

Όλα κατατείνουν προς μια κατεύθυνση: η έννοια του εαυτού καταλύεται, υπόκειται στους νόμους της απροσδιοριστίας. Η μόνη αποδεκτή νομοτέλεια των ημερών μας είναι η κατίσχυση μιας χύδην κοινότητας που υποσκάπτει τα θεμέλια του εαυτού. Μια απειλητική ετεροκρατία όπου το άτομο γίνεται ένα εύγευστο κρέας για τους λύκους. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις είτε αποφασίζεις να ακολουθήσεις το ρομαντικό φευγιό του Κλάιστ (να αυτοκτονήσεις) ή να υποταχθείς στη βία.

Η εκθετική βία της τηλεόρασης, του dark web και του Τραμπ

Αυτή, άλλωστε, είναι ο έτερος πυλώνας του μυθιστορήματος. Μια βία εκθετική, προβαλλόμενη από την τηλεόραση, από το dark web (στο οποίο καταδύεται ο ήρως για να βρει τα ίχνη του Άντον), αλλά και από τη φασίζουσα πολιτεία ανθρώπων όπως ο Ντόναλντ Τραμπ (ναι, μετέχει κι αυτός στο μυθιστόρημα, καθώς επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη ο συγγραφέας πέφτει πάνω στην εκλογή του πρώην προέδρου των ΗΠΑ). Αν το καλοσκεφτούμε, υπάρχει μια υπόρρητη, αλλά ευδιάκριτη, γραμμή που ενώνει το Κέντρο Ντόιτερ, τους ναζί ολετήρες, τους σύγχρονους θιασώτες τους, τη Στάζι, τον Τραμπ και την ωμή βία της τηλεόρασης. Είναι πτυχές ενός σπειρώματος που περισφίγγει το άτομο έως το σημείο του αφανισμού. Είτε θα αφανιστείς είτε θα τυφλωθείς από το λυκόφως της βιαιότητας.

Ο Κούνζρου φτιάνει πόντο πόντο τον ιστό της αράχνης. Οδηγεί σταδιακά και με σχέδιο τον ήρωά του στην κουνελότρυπα, αλλά το ίδιο κάνει και με τον αναγνώστη. Μετατρέπει τον ήρωά του, έναν αναξιόπιστο αφηγητή του οποίου το μυαλό ακολουθεί παραβολικές διαδρομές, σε συνώνυμο της συγκαιρινής νεφελώδους κατάστασης που όλοι μας παλεύουμε να κατανοήσουμε – επί ματαίω.

Οι προθέσεις του Κούνζρου θα μπορούσαν εύκολα να περιχαρακωθούν σε μια ακολουθία φιλοσοφικών σκέψεων, σαν να προσπαθείς να ισορροπήσεις σε ένα μια παγωμένη λίμνη, κάτι που αρκετές φορές αποφεύγει να κάνει καταφεύγοντας σε μια υποβλητική δράση και σε ακόμη πιο υποβλητική γλώσσα. Βάσει των προεκτεθέντων, το μυθιστόρημά του είναι κατάστικτο από ανησυχητικές πινελιές που έλκουν τη δύναμή τους από το παρελθόν (ωσάν η Ευρώπη να ήταν πάντα ένα πεδίο δόξας ενός παρανοϊκού τέρατος) και φτάνουν έως το σήμερα με ακόμη πιο δραστική ισχύ.

Το ακόμη πιο φοβικό: η αδυναμία ακόμη κι ενός διανοούμενου να νοηματοδοτήσει αυτή την παράνοια, να την εκλογικεύσει έτσι ώστε να την αποκρούσει και να μην της υποταχθεί. Οι τελευταίες προτάσεις του μυθιστορήματος (δεν χρειάζεται να τις αναφέρουμε) δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για αισιοδοξία. Αυτό το συνεχόμενο θρίλερ, με όλα τα στοιχεία της υπαρξιακής δυστοπίας, δεν θα μας βγάλει απαραίτητα σε ένα ξέφωτο. Ακόμη κι αν το κάνει, οι απώλειες δεν θα είναι αμελητέες.

Όχι, αυτό το μυθιστόρημα δεν πρέπει να διαβαστεί με γοργό τέμπο. Ειδάλλως δεν θα κατανοηθεί η σταδιακή κατακρήμνιση του σύγχρονου ανθρώπου σε ένα περιβάλλον ανησυχητικό, φοβικό, αχαλίνωτο.

Η μετάφραση της Δέσποινας Κανελλοπούλου είναι στον ορθό τόνο μεταφέροντας πιστά τον πυκνό λόγο του Κούνζρου δίχως να μπλεχθεί σε λύσεις που θα άφηναν έκθετο το νόημα των προτάσεων.

＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Μου έδωσαν αντιψυχωσικά και ένα φάρμακο για τη σταθεροποίηση της διάθεσης, ώστε να μου φύγει η κατάθλιψη χωρίς να προκληθούν επεισόδια μανίας. Η θεραπεία ήταν αποτελεσματική – σε γενικές γραμμές. Οι υποψίες μου άρχισαν να υποχωρούν. Η σχέση μου με το σώμα μου έγινε διαχειρίσιμη, και παρότι δεν μπορούσα να ισχυριστώ πως ήταν «δικό μου» ή πως ταυτιζόμουν αβίαστα μ’ αυτό, μου φαινόταν αν μη τι άλλο ανεκτό να ζω μέσα του και η πίεση που μου επιβαλλόταν από εξωτερικούς παράγοντες περιορίστηκε ή αμβλύνθηκε, επιτρέποντάς μου ένα επίπεδο αξιοπρέπειας, την αίσθηση πως, ακόμη κι αν δεν ήμουν κύριος του εαυτού μου, μπορούσα να συνεχίσω να υπάρχω στον κόσμο. Αυτή η μάχη δινόταν ως επί το πλείστον μέσα μου, και φυσικά δεν ήμουν τόσο αφελής ώστε να συζητάω το θέμα με τους διάφορους γιατρούς και ψυχαναλυτές της κλινικής. Όταν με ρωτούσαν πώς ένιωθα, απαντούσα με σύνεση, φροντίζοντας να μην υπερτονίζω το άγχος μου ούτε να προσπαθώ να τους πείσω ότι όλα ήταν μια χαρά.»