«Νάδα» του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (κριτική)

Αν θέλει κανείς να αποκτήσει μια πληρέστερη –σχεδόν ακτινογραφική– γνώση για την τρομοκρατία, το μυθιστόρημα Νάδα του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ είναι από τους καλύτερους τρόπους, συνεπικουρούμενο βεβαίως από το αυτοβιογραφικό Ανεξέλεγκτα στοιχεία του Στεφάν Οσμόν (μτφρ. Αριάδνη Μοσχονά, εκδ. Πόλις). Ο Μανσέτ [1942-1995] που θεωρείται ως δημιουργός του γαλλικού neo-polar –αν και ο ίδιος δεν το παραδεχόταν– θα γράψει το Νάδα τέσσερα χρόνια έπειτα από τον Μάη του ’68, και πέντε πριν οι ιταλικές Ερυθρές Ταξιαρχίες απαγάγουν και εκτελέσουν τον Άλντο Μόρο, χωρίς να συνυπολογίσουμε και την γερμανική RAF.

Ο Μανσέτ είναι 30 χρονών όταν κυκλοφορεί το Νάδα, τον Νοέμβριο του 1972, και εντάσσεται στο κύκλο των πρώτων μυθιστορημάτων του με έντονο πολιτικό χρώμα και δομή που προσιδιάζει περισσότερο στο θρίλερ παρά στο αστυνομικό. Ο νεαρός τότε συγγραφέας θα έχει ήδη αποκτήσει πλούσια προσωπική πολιτική πείρα έχοντας περάσει από όλους τους αριστερούς ή και ακροαριστερούς σχηματισμούς που ανθούσαν τη δεκαετία του 1960 στη Γαλλία, αρχής γενομένης από τον πόλεμο της Αλγερίας έως τον Μάη του ’68. Δεν θα απαρνηθεί ποτέ τις αριστερές του καταβολές και την αριστερή οπτική του σε όλη τη λογοτεχνική διαδρομή του έως τον πρόωρο θάνατό του, στα 53 του χρόνια. «Είμαι ένας αθεράπευτα αριστερός διανοούμενος, και δεν ντρέπομαι εξάλλου γι’ αυτό» θα δηλώσει σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό Polar τον Ιούνιο του 1980, για να τοποθετηθεί αμέσως μετά ως προς το είδος του αστυνομικού που εκείνος γράφει: «Το αστυνομικό για μένα –ήταν και είναι– το μυθιστορηματικό είδος της βίαιης κοινωνικής παρέμβασης. Αυτό έκανα, λοιπόν, εξαιτίας και του περάσματός μου από τον αριστερισμό».

«Το αστυνομικό για μένα –ήταν και είναι– το μυθιστορηματικό είδος της βίαιης κοινωνικής παρέμβασης. Αυτό έκανα, λοιπόν, εξαιτίας και του περάσματός μου από τον αριστερισμό». Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ

Το Νάδα, αν και όπως ήδη ειπώθηκε, τοποθετείται πιο κοντά στο θρίλερ παρά στο αστυνομικό, είναι ακριβώς αυτό: Μια μυθιστορηματικά βίαιη κοινωνική παρέμβαση. Είχε προηγηθεί βέβαια το πρώτο πολιτικό μυθιστόρημα που υπέγραψε με το όνομά του με τίτλο “L’ Affaire N’ Gustro” (Η Υπόθεση N’ Gustro, 1971) που βασίστηκε στην απαγωγή και εξαφάνιση του Μαροκινού ηγέτη της αντιπολίτευσης Μπεν Μπαρκά. Το Νάδα εδράζεται επίσης σε μια απαγωγή – μυθιστορηματική αυτή αλλά προφητική σε ό,τι θα επακολουθήσει στη Γερμανία και στην Ιταλία τα αμέσως επόμενα χρόνια, που όχι άστοχα θα αποκαλούνται αποκεί και πέρα ως «Μολυβένια». Σύμφωνα μάλιστα με τη Lucy Sante, που υπογράφει το προλογικό σημείωμα στο βιβλίο, το πιο δημοσιοποιημένο σενάριο ακροαριστερής τρομοκρατίας της δεκαετίας του 1970 είναι η συμβολική απαγωγή.

Στο μυθιστόρημα του Μανσέτ μια ολιγομελής ομάδα ακροαριστερών, που την αποτελούν απομεινάρια της εξεγερσιακής-επαναστατίζουσας έξαρσης της δεκαετίας του 1960, αποφασίζει, σχεδιάζει και προχωρεί στην απαγωγή του Αμερικανού Πρέσβη στο Παρίσι. Ο κάθε ένας από αυτούς –υπάρχει και μία γυναίκα– είναι διαφορετική περίπτωση και εξαιτίας της πολιτικής πείρας που έχει πίσω του, ή αντίθετα δεν έχει, και του ξεχωριστού χαρακτηριολογικού φορτίου που φέρει. Τους ενώνει ο κοινός σκοπός, η κοινή βαθιά απέχθεια, στα όρια του μίσους θα έλεγα, προς την οποιαδήποτε μορφή παρουσιάζει η καθεστωτική κοινωνία και οι εξουσιαστικές δομές της. Ως προς το τελευταίο, θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ του αναρχισμού και της ακροαριστεράς.

Ο βασικός της ομάδας, ο Καταλανός Μπουεναβεντούρα Ντίαζ έχει οικογενειακές ρίζες στον αναρχισμό, γιος αναρχικού που σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος την Κομμούνα της Βαρκελώνης κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο, ταγμένος στην επαναστατική δράση από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας στην Αλγερία και μετά, εμιγκρές στην Γαλλία, έτοιμος να τα πάρει και να δώσει όλα μπροστά στον κοινό σκοπό της Επανάστασης. Ο διανοούμενος της παρέας, Μαρσέλ Τρεφαί, διδάσκει με έναν… ιδιαίτερο τρόπο φιλοσοφία σε ένα προαστιακό λύκειο του Παρισιού, τα σπάει και με τους μαθητές του και με τους συναδέλφους του με το παραμικρό, μη αντέχοντας την, κατά τον ίδιο, εξουσιαστική εκπαιδευτική δομή. Είναι αυτός που συντάσσει το Μανιφέστο της Νάδα, μέλος της Ελευθεριακής Ένωσης του 15ου Διαμερίσματος [Ομάδα Ερρίκος Μαλατέστα], ωστόσο δεν θα συμφωνήσει με τη σχεδιαζόμενη «επιχείρηση» της απαγωγής του Αμερικανού Πρέσβη και τελικά δεν θα συμμετάσχει. Ο ρόλος του θα αποδειχθεί καταλυτικός στην εξέλιξη του μυθιστορήματος.

Ο Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (1942-1995) θεωρείται ο επιφανέστερος συγγραφέας του «Neo-Polar», του νέου γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος, που εισήγαγε το στοιχείο της πολιτικής και τους εξωκοινοβουλευτικούς προβληματισμούς του Μάη του ’68. Ανήσυχος, ριζοσπάστης και πολυτάλαντος, ο Μανσέτ είχε πανεπιστημιακή θητεία, ασχολήθηκε με τη τζαζ και τη ροκ μουσική, δίδαξε γαλλικά στη Βρετανία, έγραψε σενάρια για τον κινηματογράφο και το θέατρο, έκανε μεταφράσεις, διατέλεσε διευθυντής σειράς κόμικ και λογοτεχνικός διευθυντής μιας συλλογής επιστημονικής φαντασίας.

Ο μεγαλύτερος ηλικιακά όλων, Αντρέ Επωλάρ, ο «πενηντάρης» στο μυθιστόρημα, φέρει επάνω του τα εύσημα της συμμετοχής του στην αριστερή αντίσταση τον καιρό της γερμανικής Κατοχής, καθώς και τη συμμετοχή του στο πλευρό του απελευθερωτικού FLN στον πόλεμο της Αλγερίας, αλλά και όπου ανά την υφήλιο η Επανάσταση τον καλεί! Άνθρωπος που διψάει για την έξαψη της εξέγερσης, μπλεγμένος περιστασιακά και σε ημιπαράνομες πράξεις διαφθοράς, παρά τις πρώτες επιφυλάξεις του –«είστε ένα μάτσο ατζαμήδες», λέει του Ντίαζ–, τελικά δέχεται να συμμετάσχει στην «επιχείρηση». Οι δύο άλλοι, ο σερβιτόρος Μειέρ και ο αλκοολικός Ντ’ Αρσύ δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του Επωλάρ, διότι και μηδενική σχεδόν εμπειρία έχουν από τρομοκρατικές δράσεις και άγνοια στοιχειωδών επαναστατικών κανόνων. Καθοδηγούνται κυρίως από ένα απροσδιόριστο, ομιχλώδες, μίσος. Απομένει η Βερονίκ Κας, η μοναδική γυναίκα της ομάδας, μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μυθιστορηματική περσόνα ως προς την ψυχογραφία της σχετική με την τρομοκρατία. Ο Μανσέτ δεν της αφήνει κανένα περιθώριο να γίνει συμπαθής στον αναγνώστη. Είναι στα άκρα σκληρή, ανελέητη και δεν διστάζει να σκοτώσει αν χρειαστεί.

«Κάτω από την ψυχρή και περιποιημένη μου όψη» λέει στον Επωλάρ «κρύβονται και βράζουν οι φλόγες του πιο παράφορου μίσους για τον τεχνογραφειοκρατικό καπιταλισμό, που έχει μουνί σε σχήμα κάλπης και μια πούτσα για κεφάλι».

Στον αντίποδα αυτών βρίσκεται ο Αμερικανός Πρέσβης, οι επίσημες γαλλικές αρχές, με πρωταγωνιστικό ρόλο στο μυθιστόρημα, του Διοικητή της Αστυνομίας του Παρισιού, Γκεμεόν και δευτερευόντως του Υπουργού Εσωτερικών. Ο Αμερικανός εμφανίζεται σαν χαζοχαρούμενος και φοβιτσιάρης διπλωμάτης, ο οποίος απάγεται με τρόπο που παραπέμπει σε αμερικάνικη γκαγκστερική ταινία από οίκο ανοχής πολυτελείας, επισήμως ως Λέσχη, παρακείμενου στην Προεδρία της Δημοκρατίας, προστατευμένου από την Αστυνομία, όπου διασκεδάζουν ξένοι ηγέτες και διπλωμάτες, όταν επισκέπτονται την γαλλική πρωτεύουσα. Σαρκάζοντας ο Ντίαζ λέει: «Τι σκάνδαλο! Η Εξοχότης Του απάγεται από ακροαριστερούς σε ένα μπουρδέλο». Ο Γκοεμόν, έχει όλα τα χαρακτηριστικά του κακού, εκδικητικού, ανελέητου μπάτσου που δεν θα διστάσει να φτάσει τη βία της κρατικής καταστολής στα άκρα, παρακούοντας ακόμα και τις εντολές του πολιτικού προϊσταμένου του. Όσο για τους εκπροσώπους της πολιτικής ηγεσίας, ο Μανσέτ εμμέσως πλην σαφώς τους απαξιώνει. Τους εμφανίζει να τα έχουν χάσει, να δρουν αποσπασματικά και για να αποφύγουν τις πολιτικές ευθύνες για το μακελειό-σφαγή που θα προκαλέσει ο Γκεμεόν, τον ξαποστέλνουν σε κάποια αφρικανική γαλλική αποικία.

Ο μόνος που σώζεται τραυματισμένος είναι ο αυθεντικός αναρχικός της ομάδας, ο Μπουαναβεντούρα Ντίαζ ο οποίος τελικά σε ηχογραφημένο του μήνυμα θα ανακοινώσει την διάλυση της ομάδας Νάδα, ενώ ο Τρεφαί, –τον οποίο ο Γκοεμόν είχε στο μεταξύ συλλάβει και βασανίσει– αναλαμβάνει να διηγηθεί τη «σύντομη και απλή» ιστορία της ομάδας «Νάδα».

Πριν φτάσουμε όμως στο άδοξο και αιματηρό τέλος του «κόλπου» των τρομοκρατών, ο Μανσέτ επαναφέρει στον μυθιστορηματικό καμβά που κεντάει τον βρόμικο απόηχο του πολέμου της Αλγερίας που εκπροσωπείται από κάποια απομεινάρια της ακροδεξιάς παραστρατιωτικής οργάνωσης SAC. Ο Γάλλος συγγραφέας αλλάζει το παλιό όνομα της SAC και θέλει κάποιους συνεργάτες της να βρίσκονται απέναντι από την υποτιθέμενη Λέσχη και να τραβούν φιλμ με στόχο να εκβιάσουν πολιτικά την Κυβέρνηση. Αντί όμως για τις υψηλές προσωπικότητες που επισκέπτονται τη... Λέσχη, φιλμάρουν συμπτωματικά την «επιχείρηση» απαγωγής του Αμερικανού Πρέσβη. Και εδώ, κατά τον Μανσέτ, στήνεται ένα άλλο βρόμικο παιχνίδι πολιτικών σκοπιμοτήτων, το οποίο τελικά πληρώνει και ο Πρέσβης και η ομάδα των τρομοκρατών. Αυτοί, παρά το ότι είναι διατεθειμένοι να παραδοθούν, εκτελούνται εν ψυχρώ με διαταγή του Γκοεμόν. Ο μόνος που σώζεται τραυματισμένος είναι ο αυθεντικός αναρχικός της ομάδας, ο Μπουαναβεντούρα Ντίαζ ο οποίος τελικά σε ηχογραφημένο του μήνυμα θα ανακοινώσει την διάλυση της ομάδας Νάδα, ενώ ο Τρεφαί, –τον οποίο ο Γκοεμόν είχε στο μεταξύ συλλάβει και βασανίσει– αναλαμβάνει να διηγηθεί τη «σύντομη και απλή» ιστορία της ομάδας «Νάδα» (που ας σημειωθεί στα ισπανικά σημαίνει «τίποτα»).

Όντως το μυθιστόρημα είναι μια «βίαιη κοινωνική παρέμβαση», όπως θέλει ο Μανσέτ να επενεργούν τα μυθιστορήματά του. Ένα μυθιστόρημα γεμάτο πολιτική βία, σε μικρές και μεγάλες δόσεις που ενεργοποιούνται σταδιακά μπροστά στα μάτια του αναγνώστη καθώς παρακολουθεί την ταχύτητα της δράσης, τους κοφτούς διαλόγους, τις συνεχείς αλλαγές των χώρων, τα απανωτά στιγμιότυπα. Ο Μανσέτ δεν αφήνει να του ξεφύγει και η παραμικρή λεπτομέρεια. Περιγράφει το κάθε τι με απίστευτη ταχύτητα, σαν να έχει μια κινηματογραφική μηχανή και φιλμάρει στο δευτερόλεπτο. Παρά την ταχύτητα της δράσης καταφέρνει να σκιτσάρει πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές στην εντέλεια. Δεν χαρίζεται σε κανέναν. Και πίσω, στο φόντο, ανασυστήνεται με γρήγορες αιχμηρές πινελιές όλη η πολιτική ατμόσφαιρα της Γαλλίας, τέσσερα μόλις χρόνια έπειτα από την εμβληματική εξέγερση του 1968. Κανένας δεν μένει απέξω, οι πάντες εκφέρουν τη γνώμη τους για τα τρομοκρατικά συμβάντα. Οι μεγάλες εφημερίδες, όπως η Le Monde, οι ανακοινώσεις των κοινοβουλευτικών κομμάτων, οι ανακοινώσεις των διαφόρων αριστερών και ακροαριστερών γκρουπούσκουλων.

Πού έγκειται όμως η περίφημη «κοινωνική παρέμβαση» εκτός από τη δεδηλωμένη βιαιότητα της υπόθεσης; Την «ακούμε» δια στόματος του τραυματισμένου Μπουαναβεντούρα Ντίαζ:

«Έκανα λάθος, είπε ξαφνικά. Η τρομοκρατία της Άκρας Αριστεράς κι η τρομοκρατία του Κράτους, παρότι τα κίνητρά τους δεν μπορούν να συγκριθούν, είναι τα δύο σαγόνια της ίδιας παγίδας για ηλίθιους… Το καθεστώς αμύνεται τελικά έναντι της τρομοκρατίας. Αλλά το σύστημα δεν αμύνεται, την ενθαρρύνει, τη διαφημίζει. Ο ντεσπεράντο είναι ένα εμπόρευμα, είναι συναλλαγματική αξία, ένα πρότυπο συμπεριφοράς, όπως ο μπάτσος ή η αγία…».

Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, σε ένα σχόλιό του για το Νάδα, ο Μανσέτ, ανάμεσα στα άλλα, θα παρατηρήσει:

«Ο αναγνώστης ενδεχομένως να κρίνει πως, το 1974 [σ.σ γράφτηκε το 1972] γράφοντας ένα μυθιστόρημα για την τρομοκρατία, ασχολήθηκα με την έμμεση χρησιμοποίησή της από το Κράτος και παρέλειψα την άμεση χειραγώγησή της, γιατί δεν μπορούσα να προβλέψω τη μεγάλη ανάπτυξη που αυτή η άμεση χειραγώγηση θα γνώριζε τα χρόνια που ακολούθησαν…».

Τα δικά μας σχόλια εδώ περιττεύουν. Επαρκέστατη η μετάφραση της Δάφνης Κιούση.

* Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταίο της μυθιστόρημα, «Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Μια παλιά ιστορία» (εκδ. Πατάκη).