Οι «πολλοί», οι «ελίτ», και το εκκρεμές

Ακούμε τον τελευταίο καιρό πως οι ερχόμενες εκλογές θα είναι μια μάχη, «η μάχη των λίγων, της ελίτ, των εχόντων οικονομική και κοινωνική εξουσία, με τη Δημοκρατία, τη συντριπτική πλειοψηφία του 99%». Ανεξαρτήτως της ορθότητας ή της σκοπιμότητας της συγκεκριμένης φράσης, είναι ξεκάθαρο ότι παραπέμπει στο ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στις (κάθε είδους) ελίτ και τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων. Πραγματικά, η στάση των ανθρώπων απέναντι στους πολλούς, στις μάζες, ποικίλλει από μια στάση ευνοϊκή, που συνήθως ταυτίζουμε με τον λαϊκισμό, έως μια στάση περιφρονητική, όπως εκφράστηκε, για παράδειγμα, με την περίφημη νιτσεϊκή φράση ότι «όπου τρώει και πίνει ο λαός, βρομάει».

Ο αιώνιος χαρακτήρας των μαζών και ο παραλογισμός των ανθρώπινων πραγμάτων

Το συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι η μάζα ποτέ στην ιστορία δεν ήταν ικανή να εξουσιάζει και αυτή η παροδική δύναμή της είναι μονάχα μια μεταβατική φάση, την οποία πρόκειται να διαδεχτεί μια νέα κατάσταση. 

Σχετικά με αυτό ακριβώς το θέμα, πρόσφατα επανακυκλοφόρησαν δύο βιβλία καίριας σημασίας. Πρόκειται για την Ψυχολογία των μαζών (μτφρ. Έφη Κορομηλά) του Gustave Le Bon και το Άνοδος και πτώση των ελίτ (μτφρ. Άννα Δούκουρη, Γιώργος Μερτίκας), του Vilfredo Pareto. Τα δύο έργα, που γράφτηκαν κοντά στις αρχές του 20ού αιώνα, παρακολουθούν την άνοδο των μαζών στο ιστορικό προσκήνιο και τη χρήση του ψεύδους μέσα στην ιστορία, συνεχίζοντας την παράδοση των Θουκυδίδη, Νίτσε, Σορέλ και Μακιαβέλλι.

Το σύγγραμμα του Λε Μπον H Ψυχολογία των μαζών υπήρξε μια πρωτοποριακή μελέτη και μέχρι σήμερα θεωρείται κλασική στην Κοινωνική Ψυχολογία. Στόχος του Λε Μπον ήταν κυρίως να μειώσει την επιρροή που ασκούσε η μάζα χάρη στην άνοδο των σοσιαλιστικών ιδεών. Το συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι η μάζα ποτέ στην ιστορία δεν ήταν ικανή να εξουσιάζει και πως αυτή η παροδική δύναμή της είναι μονάχα μια μεταβατική φάση, την οποία θα διαδεχτεί μια νέα κατάσταση. Μέσα σε αυτή την πραγματεία, ο Λε Μπον αναλύει το χαρακτήρα των μαζών βασισμένος σε ιστορικά παραδείγματα και προχωρά μεθοδικά: πρώτα μελετά τις μάζες καθαυτές, ύστερα εξετάζει τις δημοφιλέστερες πεποιθήσεις τους και κατόπιν τις διαιρεί σε ομογενείς και ετερογενείς. Χωρίζει έπειτα τις ομογενείς μάζες σε αιρέσεις, τάξεις και κάστες, ενώ τις ετερογενείς σε ανώνυμες και μη. Αρχικά, τονίζει ότι οι μάζες έχουν συλλογικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα όταν σχηματίζεται μια μάζα, να εξαφανίζονται μέσα της όλες οι ατομικές ιδιαιτερότητες των μελών που την απαρτίζουν.

Είναι γνωστό ότι το βιβλίο του Λε Μπον είχε τη θέση του στη μεγάλη βιβλιοθήκη του Χίτλερ.

Η κύρια ιδιότητα της μάζας, σύμφωνα με τον Λε Μπον, είναι η έντονη «υποβολή»: κάθε συναίσθημα και ιδέα είναι τόσο μεταδοτικό, που μπορεί να εξομοιώσει πλήρως ανθρώπους που ατομικά είναι ευφυείς και καλλιεργημένοι με βάρβαρους αγροίκους. Αίτιο είναι το γεγονός πως στα πλαίσια της μάζας οι άνθρωποι φαίνεται να ενεργούν σαν να μη φέρουν την ευθύνη των πράξεών τους.

Καθώς το ασυνείδητο τμήμα του ανθρώπινου ψυχισμού καταλαμβάνει πολύ περισσότερο χώρο από το συνειδητό, εκεί βρίσκονται αναρίθμητα συναισθήματα και τάσεις που έχουν κληροδοτηθεί από τους προγόνους στους απογόνους. Η παρουσία αυτών των ασυνείδητων προγονικών καταλοίπων είναι που καθιστά τα επιμέρους άτομα μιας μάζας όμοια μεταξύ τους. Μέσα στη μάζα δρουν οι αρχέγονοι χαρακτήρες της φυλής. Η κύρια ιδιότητα της μάζας, σύμφωνα με τον Λε Μπον, είναι η έντονη «υποβολή»: κάθε συναίσθημα και ιδέα είναι τόσο μεταδοτικό, που μπορεί να εξομοιώσει πλήρως ανθρώπους που ατομικά είναι ευφυείς και καλλιεργημένοι με βάρβαρους αγροίκους. Αίτιο είναι το γεγονός πως στο πλαίσιο της μάζας οι άνθρωποι φαίνεται να ενεργούν σαν να μη φέρουν την ευθύνη των πράξεών τους. Οι μάζες, σύμφωνα με τον Λε Μπον, διαδραμάτιζαν πάντα καίριο ρόλο στην ιστορία, με τη σαφή καθοδήγηση ορισμένων χαρισματικών ηγετών που τις έλεγχαν.

Αντίθετα, η λογική κυριαρχούσε σπάνια και η εφαρμογή της αποδείχτηκε ιστορικά περιορισμένη. Είναι λοιπόν γεγονός, συνεχίζει, πως οι μάζες σκέφτονται κατά βάση με εικόνες και διαθέτουν εξαιρετική ευπιστία: διαρκώς αναμένουν κάποιο εξωτερικό ερέθισμα, και παραμορφώνοντάς το σχηματίζουν τις ομαδικές ψευδαισθήσεις τους. Πώς γίνεται αυτό; Πρώτα πρώτα γεννιέται μέσα στην εκάστοτε μάζα μια αυταπάτη, στη συνέχεια η συγκεκριμένη αυταπάτη μεταδίδεται και οδηγεί σε ό,τι ο Λε Μπον ονομάζει μαζική υποβολή. Αναλόγως του τρόπου που της παρουσιάζουν ένα περιστατικό, εκδηλώνει εντελώς διαφορετική αντίδραση. Όλα τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα δεν είναι άλλωστε παρά συνέπειες εντυπώσεων που προκλήθηκαν στη μαζική φαντασία. Η ίδια η παγκόσμια ιστορία, ως δημιούργημα της μάζας, είναι για το Λε Μπον αμφισβητήσιμη, ενώ οι μεγάλες ιστορικές προσωπικότητες (π.χ. Μωάμεθ, Βούδας) δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που οι μάζες τις έχουν με τον καιρό μετατρέψει.

Μάλιστα, ορμώμενος από το πρόσφατο παράδειγμα του Ναπολέοντα, ο συγγραφέας εξηγεί ότι οι μάζες διαθέτουν τόσο ισχυρή φαντασία που μπορούν να μυθοποιήσουν μια προσωπικότητα μέσα σε λίγα μόλις χρόνια. O Λε Μπον αναγνωρίζει ότι ελάχιστα θα είχε εξελιχθεί ο κόσμος χωρίς τη μαζική δράση που υπερνικά τη λογική με το συναίσθημα και κινεί τους τροχούς της ιστορίας. Συγκεκριμένα, λέει ο Λε Μπον, κάθε ομάδα ανθρώπων ξεκινά από τη βαρβαρότητα και υπακούει μονάχα στον νόμο του ηγέτη. Στη συνέχεια, η εγγύτητα των μελών της φυλής προκαλεί κοινά συναισθήματα και ιδέες, οι οποίες ενισχύονται και μεταβιβάζονται στους απογόνους: η έναρξη της φυλής είναι πλέον γεγονός. Ύστερα, αυτή η φυλή προβάλλει ένα μεγάλο ιδανικό, για την πραγματοποίηση του οποίου αγωνίζονται με ομοθυμία και αυταπάρνηση τα μέλη της: είτε είναι για τον θρίαμβο του Αλλάχ, είτε για τη δόξα της Αθήνας, ο πολιτισμός γνωρίζει λάμψη, δύναμη και μεγαλείο. Τέλος, έχοντας φτάσει στο μέγιστο επίπεδο της ακμής του, ο πολιτισμός οδηγείται προοδευτικά στην παρακμή και τελικά στην αφάνεια: η φυλή ξαναγίνεται ένα σύνολο ετερόκλητων ατόμων, μια απλή μάζα, όπως ακριβώς ξεκίνησε. Αυτό είναι η κατάληξη κάθε πολιτισμού ανεξαιρέτως.

Ωστόσο, παρά τη νεωτεριστική διάθεσή τους, οι μάζες στην πραγματικότητα διακατέχονται από αυταρχισμό, μισαλλοδοξία, συντηρητισμό και εχθρότητα προς καθετί καινούργιο και διαφορετικό. Το μόνο πράγμα που τις γοητεύει είναι η δύναμη. Γι’ αυτό και κάθε ηγέτης μάζας έχει τη μορφή ενός Καίσαρα και διαθέτει τρία στοιχεία: λάμψη, εξουσία και βιαιότητα. Η λάμψη και η εξουσία έχουν ως αποτέλεσμα να τον ερωτεύονται οι μάζες, ενώ η βιαιότητα είναι που προκαλεί τον φόβο και εξασφαλίζει την υπακοή σε αυτόν. Στηριγμένος σε αυτά τα συμπεράσματα, ο Sigmund Freud, θα γράψει αργότερα τη δική του Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ, όπου θα ερμηνεύσει ψυχαναλυτικά τις εκδηλώσεις της μάζας, ως αποτέλεσμα της πανάρχαιας ορδής του σκοτωμένου πρωτοπατέρα.

Μεγάλος υπήρξε ο θαυμασμός του Μουσολίνι για τον Παρέτο, του οποίου τις διαλέξεις παρακολουθούσε ο Ιταλός δικτάτορας.

Εφόσον όμως οι μάζες είναι που παράγουν πολιτισμό και διέπονται από ισχυρή συντηρητική διάθεση, έπεται ότι κάθε πολιτισμός βασίζεται σε συγκεκριμένο αριθμό ιδεών, οι οποίες σπάνια ανανεώνονται. Αυτές οι ιδέες είναι είτε προσωρινές είτε θεμελιώδεις για το εκάστοτε πολιτισμικό σύστημα.

Βέβαια, οι μάζες, τονίζει ο Λε Μπον, δεν είναι πάντα εγκληματικές. Αντίθετα, τις περισσότερες φορές είναι ηθικότερες και πιο ανυστερόβουλες σε σχέση με τα μεμονωμένα άτομα, γι’ αυτό άλλωστε και κάθε μεγάλο εθνικό ή θρησκευτικό κατόρθωμα έχει σε αυτές την καταγωγή του. Εφόσον όμως οι μάζες είναι που παράγουν πολιτισμό και διέπονται από ισχυρή συντηρητική διάθεση, έπεται ότι κάθε πολιτισμός βασίζεται σε συγκεκριμένο αριθμό ιδεών, οι οποίες σπάνια ανανεώνονται. Αυτές οι ιδέες είναι είτε προσωρινές είτε θεμελιώδεις για το εκάστοτε πολιτισμικό σύστημα. Δεδομένου ότι οι μάζες κατέχονται από πλήθος αντιφατικών ιδεών, καθεμιά από τις ιδέες τους υφίσταται ισχυρή παραμόρφωση ώστε να απλουστευτεί και να αποθηκευτεί στο ασυνείδητο ως συναίσθημα. Έτσι, όλες οι μεγάλες ιδέες της ανθρωπότητας απογυμνώνονται από τη σπουδαιότητά τους προκειμένου να επιβιώσουν.

Επομένως, κάθε μάζα έχει ανάγκη έναν καθοδηγητή να λατρεύει και να υπακούει. Αυτό το άτομο πρέπει να διαθέτει ισχυρή θέληση και σταθερότητα, έτσι ώστε να αγωνίζεται για τους στόχους του. Προκειμένου να πετύχει αυτούς τους στόχους, καταφεύγει στην τακτική της προπαγάνδας, εγκαθιστά δηλαδή αργά και σταθερά στην ψυχή του όχλου τις κατάλληλες ιδέες. Αυτό το κατορθώνει κάνοντας τρία πράγματα: διαβεβαιώνει, επαναλαμβάνει, μεταδίδει. Τίποτε από τα παραπάνω δεν θα βοηθούσε τους ηγέτες, αν εκείνοι δεν διέθεταν ένα απαραίτητο προσόν: το κύρος. Όχι βέβαια επίκτητο κύρος, που μπορεί και να είναι πλαστό, αλλά το προσωπικό κύρος, το οποίο βασίζεται στην ιδιαίτερη αξία τους. Παρατηρώντας την απήχηση που είχε αρχίσει να αποκτά ο σοσιαλισμός, ο Λε Μπον προβλέπει προφητικά ότι ο 20ός αιώνας θα είναι η κατ’ εξοχήν εποχή της μάζας. Ακριβώς αυτή η ιδέα ήταν που επηρέασε καίρια τον Ισπανό στοχαστή Ortega y Gasset, ο οποίος με το βιβλίο του Η εξέγερση των μαζών (1930) θα επιχειρήσει να εξηγήσει πως κατά τον 20ό αιώνα συνέβη τελικά η άνοδος των μαζών στο ιστορικό προσκήνιο.

Θυμίζοντας όσα έχει πει ο Μακιαβέλλι στη Χειραγώγηση του όχλου, ο Λε Μπον υπογραμμίζει πως ο κίνδυνος που αντιμετωπίζει κάθε ηγέτης είναι μεγάλος, καθώς η μάζα προπηλακίζει αυτόν που κάποτε λάτρευε, αρκεί αυτός να μη σταθεί για λίγο αντάξιος των προσδοκιών της. Οι ίδιες οι επαναστάσεις άλλωστε, δεν φανερώνουν τίποτε άλλο παρά τις πεποιθήσεις του παρελθόντος που παρήκμασαν.

ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ
→ Αιρέσεις (θρησκευτική)
→ Τάξεις (αστική)
→ Κάστες (ιερατική)
ΕΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ
→ Ανώνυμες (του δρόμου)
→ Μη ανώνυμες (ένορκοι)

Η ιστορία ολόκληρου του ανθρώπινου γένους δεν είναι στην πραγματικότητα παρά η ιστορία της αλληλοδιαδοχής ορισμένων ελίτ. Σε κάθε status quo υπάρχει καταπίεση και αδικία και κατά συνέπεια υπάρχουν καταπιεσμένες κοινωνικές ομάδες. Κάθε φορά που μια νέα ελίτ επιθυμεί να ανέλθει στην εξουσία σφετεριζόμενη τη θέση της προηγούμενης ελίτ, συμμαχεί με τους καταπιεσμένους της παλιάς τάξης πραγμάτων, στους οποίους υπόσχεται μια καλύτερη ζωή.

Πώς όμως συμβαίνει μια επανάσταση; Ποιον ρόλο παίζουν οι ιδέες στην ανατροπή μιας τάξης πραγμάτων; Σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα επιδιώκει να απαντήσει η περίφημη θεωρία για τις ελίτ, που διατυπώνει στο βιβλίο του ο Παρέτο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η ιστορία ολόκληρου του ανθρώπινου γένους δεν είναι στην πραγματικότητα παρά η ιστορία της αλληλοδιαδοχής ορισμένων ελίτ. Σε κάθε status quo υπάρχει καταπίεση και αδικία και κατά συνέπεια υπάρχουν καταπιεσμένες κοινωνικές ομάδες. Κάθε φορά που μια νέα ελίτ επιθυμεί να ανέλθει στην εξουσία σφετεριζόμενη τη θέση της προηγούμενης ελίτ, συμμαχεί με τους καταπιεσμένους της παλιάς τάξης πραγμάτων, στους οποίους υπόσχεται μια καλύτερη ζωή: αυτό ακριβώς έκαναν οι πληβείοι και αργότερα οι Χριστιανοί στην αρχαία Ρώμη αλλά και οι αστοί στη Γαλλική Επανάσταση του 1789.

Αν εξεταστούν αντικειμενικά αυτές οι κοινωνικές επαναστάσεις προκύπτει ξεκάθαρα το φαινόμενο της αλληλοδιαδοχής των ελίτ. Ωστόσο, ο άνθρωποι τείνουν πάντα να βλέπουν τα πράγματα μέσα από τις προσωπικές τους προκαταλήψεις, τις οποίες ύστερα προσπαθούν να στηρίξουν χρησιμοποιώντας λογικά επιχειρήματα. Οι προκαταλήψεις που υποστηρίζουν δήθεν λογικά οι άνθρωποι ονομάζονται από τον Παρέτο παράγωγα: πρόκειται για ψευδαισθήσεις που εκφράζουν συναισθηματισμούς και χρησιμεύουν ως όργανα κυριαρχίας της εκάστοτε ελίτ. Να σημειωθεί εδώ ότι η ιδέα των «παραγώγων» των ελίτ θυμίζει κάπως το εποικοδόμημα που σύμφωνα με το Marx εξασφαλίζει τη διευκόλυνση της κυριαρχίας μιας τάξης σε βάρος των υπολοίπων. Ωστόσο, ο Παρέτο αντιλαμβάνεται την κυριαρχία με την ευρύτερη έννοια και δεν την περιορίζει σε οικονομικούς παράγοντες, όπως έδειξε και ο Plamenatz. Είτε πρόκειται για την αδελφότητα όλων των ανθρώπων και τη σωτηρία τους από τον Ιησού Χριστό, είτε για τις ιδέες του κοινωνικού συμβολαίου και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, οι ιδέες αυτές δεν είναι παρά μόνο παράγωγα αισθημάτων, με τα οποία οι ελίτ προωθούν την κυριαρχία τους στις μάζες.

Το στιγμιότυπο από την κλασική ταινία του Sergei Eisenstein «Ιβάν ο τρομερός» (1944), όπου ο Τσάρος Ιβάν παρουσιάζεται τεράστιος μπροστά στη μάζα του λαού, πιθανότατα θα επιδοκιμαζόταν από τους Λε Μπον και Παρέτο.

Όταν η παλιά ελίτ καθίσταται ανίσχυρη και συνάμα επιθετική απέναντι στην κοινωνία, τότε είναι καταδικασμένη να συντριβεί από μια καινούργια και ισχυρότερη ελίτ. Προκειμένου να κυριαρχήσει, η νέα ελίτ προβάλλει τις ιδέες της («παράγωγα») ως ιδέες που ωφελούν το σύνολο της κοινωνίας, δηλαδή ως πρόοδο της ανθρωπιάς και του πολιτισμού. Σε όσους ισχυρίζονται ότι οι ουτοπικές ιδέες του σοσιαλισμού είναι αδύνατο να θριαμβεύσουν στον κόσμο, ο Παρέτο απαντά ότι το ίδιο ακριβώς ίσχυε κάποτε για τις δημοκρατικές ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού αλλά και για τη χριστιανική πίστη: οι ιδέες τους ήταν ουτοπικές για να νικήσουν, ωστόσο ως κοινωνικά μορφώματα νίκησαν, όχι φυσικά χάρη στις ιδέες τους, αυτές ήταν καθαρή ρητορεία, αλλά γιατί μια ισχυρότερη ελίτ εμφανιζόταν στο ιστορικό προσκήνιο. Παρά τους ανθρωπιστικούς ισχυρισμούς της, όταν εδραιωθεί στην κοινωνία, η εκάστοτε νέα ελίτ θα επιδείξει την ίδια και περισσότερη σκληρότητα με τις προηγούμενες. Σύμφωνα με τον Παρέτο, σε περιόδους ανατροπής και διαδοχής της παλιάς ελίτ από μια νέα, εμφανίζονται τρία χαρακτηριστικά συμπτώματα: ένταση των θρησκευτικών αισθημάτων, παρακμή της παλιάς ελίτ και άνοδος της καινούργιας.

ΠΑΛΙΑ ΕΛΙΤ
→ Αδυναμία, βιαιότητα
ΠΑΡΑΓΩΓΑ
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΙΑΔΟΧΗΣ
→ Ένταση θρησκευτικών αισθημάτων
→ Παρακμή παλιάς ελίτ
→ Άνοδος νέας ελίτ
ΝΕΑ ΕΛΙΤ
→ Ισχύς, ανθρωπισμός

Η νίκη του σοσιαλισμού είναι προδιαγεγραμμένη, συμπεραίνει ο Παρέτο. Μήπως αυτό τάχα σημαίνει την εδραίωση μιας δίκαιης κοινωνίας ισότητας και ανθρωπισμού; Μονάχα στον βαθμό που η επικράτηση του Χριστιανισμού σηματοδότησε την επέκταση της ειρήνης και της αδελφικής αγάπης που επαγγέλλονταν οι ιδρυτές του, απαντά κυνικά ο Παρέτο.

Έτσι συμβαίνει και σήμερα, στις αρχές του 20ού αιώνα: εξαιτίας της βιομηχανικής ανάπτυξης στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο, έχει σχηματιστεί μια νέα ισχυρή τάξη, το προλεταριάτο, γι’ αυτό και βλέπουμε καθημερινά τη σταδιακή αποδόμηση της μπουρζουαζίας. Η νίκη του σοσιαλισμού είναι προδιαγεγραμμένη, συμπεραίνει ο Παρέτο. Μήπως αυτό τάχα σημαίνει την εδραίωση μιας δίκαιης κοινωνίας ισότητας και ανθρωπισμού; Μονάχα στον βαθμό που η επικράτηση του Χριστιανισμού σηματοδότησε την επέκταση της ειρήνης και της αδελφικής αγάπης που επαγγέλλονταν οι ιδρυτές του, απαντά κυνικά ο Παρέτο. Φυσικά, τόσο ο Λε Μπον όσο και ο Παρέτο θα επικριθούν από πολλούς (π.χ. Albert O. Hirschman, John Plamenatz) για τον ντετερμινιστικό και απλουστευμένο τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν την πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών, θα αναγνωριστεί όμως η μεγάλη οξυδέρκεια με την οποία ανέτμησαν την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Συμπερασματικά, μπορεί να πει κανείς ότι τόσο ο Λε Μπον όσο ο Παρέτο έβλεπαν στο πρόσωπο του σοσιαλισμού, που περιφρονούσαν εξίσου, την άνοδο των μαζών στο ιστορικό προσκήνιο, την οποία θεωρούσαν μάλλον δείγμα παρακμής της εποχής μας. Στην πραγματικότητα όμως το έργο τους αναδεικνύει και ένα άλλο καίριας σημασίας φαινόμενο: το πέρασμα από την αστική εποχή στη μαζική δημοκρατία, για την οποία θα μιλήσει αργότερα ο Παναγιώτης Κονδύλης. Σύμφωνα με τον Κονδύλη, το σύγχρονα ιδεώδη περί ισότητας συγκρούονται με την (πρακτική και διαχρονική) ανάγκη να υφίσταται μια μειονότητα που να ασκεί την πολιτική εξουσία, οι εξουσιαστικές ελίτ βρίσκονται συχνά στη δύσκολη θέση να μειώσουν (ή να φαίνεται ότι μειώνουν) την απόσταση ανάμεσα στους ίδιους και στις μάζες των ανθρώπων που εκείνοι εξουσιάζουν: ο λαϊκισμός, που προκύπτει ακριβώς από αυτή την ανεπίλυτη σύγκρουση, αναδεικνύεται έτσι ως η αναγκαία εξισορρόπηση του εκκρεμούς, όπως ίσως φάνηκε και από τη ρητορική των πολιτικών μας για τους «πολλούς».

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

Ψυχολογία των μαζών

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΚΙΣΤΑΒ ΛΕ ΜΠΟΝ

Άνοδος και πτώση των ελίτ