Ένας μισάνθρωπος, ευφυής, εξαρτημένος από το σεξ κι ταλαντευόμενος μεταξύ πίστης και αθεΐας επαρχιώτης ευγενής, ο ντεζ Εσέντ, πουλάει τον πύργο κι όλη την οικογενειακή περιουσία, αγοράζει σπίτι στο χωριό Φοντενέ, στα περίχωρα του Παρισιού, κι εγκαθίσταται εκεί, ζώντας κατά βάση μοναχική ζωή, με κύρια συντροφιά τα βιβλία, τα εικαστικά έργα, τις νευρώσεις, τα οράματα και τις θεολογικές του ανησυχίες. Υποφέροντας από επαναλαμβανόμενες κρίσεις, βασικά νευροπαθολογικές, παίρνει την ιατρική συμβουλή να επιστρέψει στον κόσμο και να ζήσει στο Παρίσι. Αν και ο ίδιος δεν τρέφει ελπίδες ίασης, το κάνει, επικαλούμενος τον Θεό.

Σε τόσο λίγα λόγια μπορεί κανείς να συνοψίσει το μυθιστόρημα Ανάστροφα του Ζ.-Κ. Ουισμάνς. Κι αυτό γιατί συνηθίζουμε να συνοψίζουμε την «υπόθεση» ενός βιβλίου με βάση τα κύρια αφηγηματικά του μέρη. Όμως εδώ, σχεδόν δεν έχουμε αφήγηση, για να μην πω ότι όλο το βιβλίο είναι προγραμματικά αντιαφηγηματικό. Δηλαδή στην «περίληψη» που έγραψα μόλις, τα πιο ωραία και πιο σημαντικά μείνανε έξω.

«Ζούσε με τον εαυτό του, τρεφόταν από την ίδια του την ουσία». Σχολικά χρόνια (αναδρομικά). Στοιχεία χριστιανικής θεολογίας – όραμα εκκλησιαστικής πομπής. Μίμηση του Χριστού, αναφορές στον Σοπενάουερ. Γιατροσόφια και ασκητική ζωή για την αρρώστια του.

Πριν προχωρήσουμε, ας δούμε από πιο κοντά για τι πράγμα μιλάμε. Το καθαυτό μυθιστόρημα αποτελείται από μια Εισαγωγή και 16 κεφάλαια, ενώ το βιβλίο συμπληρώνεται από τον Πρόλογο του συγγραφέα, που τυπώθηκε είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση (1894 – 1914), ο οποίος και προτάσσεται, υποσημειώσεις της μεταφράστριας Ρίτας Κολαΐτη και της επιμελήτριας Αρετής Μπουκάλα, Επίμετρο του Νίκου Μπακουνάκη και Χρονολόγιο (δεν αναφέρεται συντάκτης του). Επομένως μιλάμε για έκδοση που ανταποκρίνεται σε απαιτητικά κριτήρια της πληρότητας.

Λοιπόν, ιδού τα κύρια επιμέρους στοιχεία Εισαγωγής και κεφαλαίων – τηλεγραφικά:

Εισαγωγή: ενηλικίωση, «περιφρόνηση για το ανθρώπινο είδος», εμμονή με τις γυναίκες, μετοίκησή του σε προάστιο του Παρισιού.

• Το καινούργιο σπίτι, χρώματα, φαγητά, προμηθευτές, αρτοφόριο, Μποντλέρ.
• Υπηρέτες, διακόσμηση, ενυδρείο, θαλασσινά όργανα, ο Πυμ του Πόε, υποθετικό θαλασσινό ταξίδι, λίγη φαρμακευτική Χημεία, «η τεχνολογία αναπαριστά πλήρως τη φύση», δήλωση μισανθρωπίας.
• «Παρακμή»: η λατινική φιλολογία και λογοτεχνία (αρχαία και χριστιανική), με λεπτομερείς αναφορές σε συγγραφείς και βιβλία.
• Μια ζωντανή χελώνα, στης οποίας το καβούκι ο ειδικός τεχνίτης μπήγει πετράδια. Πεθαίνει, «δεν άντεξε… τα πολύτιμα πετράδια… στην πλάτη, σα να ήταν αρτοφόριο».
• Πίνακες, ζωγράφοι, Μορό – Σαλώμη, συστηματικές απεικονίσεις βασανιστηρίων (Λούικεν κ.λπ.) και άλλες, φαντασίωση μοναστηριακού κελιού και Θεία Χάρη.
• Γάμος ενός φίλου, διαζύγιό του με καταστροφική παρώθηση από τον ντεζ Εσέντ. Φέρνοντας έναν έφηβο πρώτη φορά σε μπουρδέλο: «Προσπαθώ να πλάσω ένα δολοφόνο».
• «Ζούσε με τον εαυτό του, τρεφόταν από την ίδια του την ουσία». Σχολικά χρόνια (αναδρομικά). Στοιχεία χριστιανικής θεολογίας – όραμα εκκλησιαστικής πομπής. Μίμηση του Χριστού, αναφορές στον Σοπενάουερ. Γιατροσόφια και ασκητική ζωή για την αρρώστια του. 
• Λεπτομερέστατες αναφορές σε άνθη και φυτά. Έντονο σεξουαλικό όνειρο. «Τα πάντα είναι σύφιλη». Συφιλίδα.
• Αϋπνίες και ανία → ταξινομήσεις ζωγραφική. Αναφορές στον Ντίκενς. Ερωτική σχέση με ακροβάτισσα και εγγαστρίμυθο Χίμαιρα. Σφίγγα. Σκέψη ανταλλαγής φύλου. Περί Ντίκενς και Φλομπέρ ξανά. Ομοφυλοφιλικό πλησίασμα. Φόβος της θρησκείας.
• Επιτέλους υγιής. Λεπτομέρειες για αρώματα. Απόστιχο – μονόλογος κατά θεραπευτικών ταξιδιών. Νέα κατάρρευση από νευροπάθεια.
• Ο γιατρός συστήνει ταξίδι. Ετοιμασία ταξιδιωτικού μπαούλου για Λονδίνο. Τρένο για Παρίσι, αγορά οδηγού για Λονδίνο, ξανά αναφορές στον Ντίκενς κ.λπ. Φανταστικός Τάμεσης. Τελικά, μόνο σε αγγλικό κρασοπουλιό και ταβέρνα. Αναφορές στην Ολλανδία. Γυρισμός σπίτι, ταξίδι γιοκ. «Για ποιο λόγο να μετακινηθεί κανείς».
• Δοκίμιο για τα βιβλία, τη βιβλιοδεσία, το τυπογραφικό χαρτί. Μποντλέρ τεράστια αναφορά. Λεπτομέρειες για χριστιανική φιλολογία – λογοτεχνία ξανά. Ξεχωριστός Μπαρμπέ ντ΄Ορεβιγί.
• Αρρώστια σε ύφεση. Περί λικέρ DOM. Επιτείνει τους καβγάδες ανήλικων πεινασμένων αλητών πετώντας τους ψωμί. Αρνητικός για τεκνοποιία. Αρνητικός για γυναίκες: όλες πουτάνες, όλες τρώνε αντρικά λεφτά. Καλύτερα μπουρδέλα, παρά φλερτ. Αναφορές σε καταγώγια, απάτες κ.λπ. Η Ζωή είναι νοήμων.
• Ξανά αρρώστια, πυρετός, ανάγκη για εκτέλεση συνταγής με βρασμό, μα χύτρα γιοκ. Πάλι Φλομπέρ, Πόε, συν Ζολά, Μπαλζάκ, Βερλέν, Κορμπέρ. Συστηματική ταξινόμηση και αξιολόγηση λογοτεχνικών βιβλίων. Συγγραφείς και τίτλοι με τη σέσουλα. Αναφορές ακόμα και σε υπόθεση διηγημάτων.
• Αρρώστια σταθερά. Αναφορές σε κοσμήματα. Μίνι δοκίμιο για Μουσική. Χριστιανική μουσική. Σύγκριση με κοσμική. Ελπίδα ο γιατρός. Συνταγή → βελτίωση. «Δε με διασκεδάζουν καθόλου οι απολύσεις των άλλων». Ανάγκη για γυρισμό στο Παρίσι. Διαφορετικά, θάνατος ή κάτεργο.
• Ξανά Παρίσι. Κατά ευγενών, αστικής τάξης, μοναστηριών που παράγουν γιατρικά και ηδύποτα επίσημης εκκλησίας. Θετική εξαίρεση η μονή τραπιστών. Σωτήρας αργεί να εμφανιστεί γιατί τα «ιερά» έλαια δε φτιάχνονται πια σωστά.

Βλέποντας τη ραχοκοκαλιά του με τα 1+16 κομμάτια παραπάνω, γίνεται φανερό, νομίζω, ότι το μυθιστόρημα μόνο ακραίες αντιδράσεις μπορεί να προκαλέσει στο αναγνωστικό κοινό, στη διακριτική ευχέρεια του οποίου δεν αφήνει μέσους όρους: ή θα το λατρέψεις ή θα το σιχτιρίσεις.

Ο ήρωας είναι αντικοινωνικός, κανονικός μισάνθρωπος, αντιπαθέστατος, εξυπνάκιας, ένα μίγμα πεσοϊκού «αναρχικού τραπεζίτη», κυνικού Διογένη, φασίστα πριν τον φασισμό κι όχι μόνο. Η θρησκευτική νεύρωση, παρά τις προσπάθειες (;) του συγγραφέα, ξεχειλίζει, υπονομεύοντας κάθε τόσο τη ζωή του ήρωα, όπως συνέβη και στην αληθινή ζωή με τον Ουισμάνς, που στα γεράματά του κατάντησε μοναχός.

Η πλοκή σχεδόν απουσιάζει – κι όταν υπάρχει είναι αργόσυρτη ή προσχηματική, «τίποτα δεν γίνεται». Μιλάμε μάλλον για άθροισμα δοκιμίων, μίνι μελετών και ποικίλων καταλόγων μάλλον, παρά για μυθιστόρημα.

Η ταύτιση του ντεζ Εσέντ με τον συγγραφέα είναι κραυγαλέα, ενώ η εστίαση που έχει επιλεγεί (τριτοπρόσωπη, όμως δίχως παντογνώστη αφηγητή, με σαφές επίκεντρο τον ήρωα) συν οι μακροί του «μονόλογοι» (ας τους πούμε έτσι) εξαφανίζουν σχεδόν οποιοδήποτε άλλο στοιχείο του βιβλίου, για παράδειγμα οποιονδήποτε άλλο ήρωα ή ηρωίδα «τολμάει» να παρεμβληθεί ανάμεσα στον ήρωα και στο κοινό.

Ο Ζορίς-Καρλ Ουισμάνς (1848-1907) ήταν Γάλλος μυθιστοριογράφος Ολλανδικής καταγωγής που γεννήθηκε και πέθανε στο Παρίσι. Μετά τα δύσκολα παιδικά και γυμνασιακά του χρόνια ο Ουισμάνς προσλήφθηκε στο γαλλικό Υπουργείο Εσωτερικών όπου εργάστηκε ως υπάλληλος επί τριανταδύο χρόνια, εργασία που θεώρησε αφόρητα πληκτική. Εμφανίστηκε στα γράμματα με τη συλλογή πεζοποιημάτων "Le Drageoir a epices" (1874), που φανερώνουν την επιρροή του Μποντλέρ. Με το μυθιστόρημά του που τον έκανε ευρύτερα γνωστό, το Ανάστροφα ("A rebours", 1884), ο Ουισμάνς απομακρύνεται από τον νατουραλισμό, προσχωρεί στον συμβολισμό και γίνεται χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της λεγόμενης «παρακμιακής» λογοτεχνίας της εποχής. Το μυθιστόρημα χρησιμοποιήθηκε ως έκθεμα υπεράσπισης στις δίκες του Όσκαρ Ουάιλντ, το 1895. Είναι επίσης, βασική λογοτεχνική αναφορά στο μυθιστόρημα Υποταγή, του Μισέλ Ουελμπέκ.

Η πλοκή σχεδόν απουσιάζει – κι όταν υπάρχει είναι αργόσυρτη ή προσχηματική, «τίποτα δεν γίνεται». Μιλάμε μάλλον για άθροισμα δοκιμίων, μίνι μελετών και ποικίλων καταλόγων μάλλον, παρά για μυθιστόρημα. Θεωρητικά μπορείς να πετάξεις τα εννιά δέκατα του βιβλίου, όσα δηλαδή δεν αποτελούν αφήγηση / περιγραφή / διάλογο κ.λπ, αλλά αξιολόγηση και κριτική ποικίλων πεδίων. Ακόμα κι εκεί που πάει να γίνει κάτι ή δεν γίνεται διόλου (π.χ. ταξίδι στη Βρετανία) ή γίνεται μεν, μα ο Ουισμάνς μάς παίρνει την μπουκιά απ΄ το στόμα με άγρια συγγραφική επιτάχυνση (επίσκεψη στο μπουρδέλο).

Η μανία να καταγραφούν, να κριθούν και ν’ αποτιμηθούν όλες οι σκέψεις του πρωταγωνιστή και τα περιβάλλοντα (στον πληθυντικό, παρακαλώ) στα οποία κινείται, είναι βέβαιο θα εξοργίσουν ένα μεγάλο ποσοστό αναγνωστών.

Φτάνουν αυτά ή θέλετε κι άλλα; Θα μπορούσα να συνεχίσω, νομίζω όμως ότι το (δήθεν) αντιρρητικό μέρος, όσον αφορά τουλάχιστον το περιεχόμενο, έχει γίνει αρκούντως φανερό και κατανοητό.

Τώρα, γιατί μού άρεσε το βιβλίο; Πολύ συνοπτικά:

• Για όλους τους παραπάνω λόγους, αντεστραμμένους. Επιπλέον:
• Η μετάφραση και οι σημειώσεις της Κολαΐτη σκίζουνε.
• Η έκδοση από το «Στερέωμα» είναι λαμπρή, αντάξια του περιεχομένου.
• Η «αφήγηση», η όποια αφηγηματική πράξη τελοσπάντων, είναι άκρως μοντέρνα.
• Το μότο τα σπάει (επίτηδες δεν το γράφω).
• Το κείμενο του Μπακουνάκη προσθέτει αξία στο βιβλίο.
• Πρόλογος και Χρονολόγιο επίσης, ειδικά στην απολαυστική εξέλιξη της σχέσης Ουισμάνς – Ζολά.
• Το πιανοκτέιλ του Βιαν στον Αφρό των ημερών έχει τις ρίζες του στον Ουισμάνς· ο Πεσόα θεωρώ βέβαιο ότι τον είχε διαβάσει και αφομοιώσει· βρήκα πολλές αναλογίες με την Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη (μα αυτά είναι, βέβαια, άκρος υποκειμενισμός μου).

Ψεγαδάκια λογαριάζω την επιλογή ορισμένων λογιωτατίστικων τύπων (πρόκειται όμως για γενικότερο φαινόμενο στη λογοτεχνία μας τα τελευταία χρόνια, πρωτότυπη και μεταφρασμένη), όπως: μεταβαίνει (αντί πάει, πηγαίνει), φράσσει (αντί φράζει), πετραχήλιο (αντί πετραχήλι), ψάλλω (αντί ψέλνω), κολυμβήθρα (αντί κολυμπήθρα), ομοιάζει (αντί μοιάζει) κ.λπ· το ίδιο και αβλεψιών στη διόρθωση π.χ. εταίρων, επαναλαμβανόμενο μάλιστα (αντί εταιρών) κ.λπ. Μικροπράματα, φυσικά, μπροστά σε τέτοιο μεταφραστικό / εκδοτικό επίτευγμα. 

* Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΥΣΣΑΣ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Τελευταίο του βιβλίο, ο τόμος «Αυτά και οι μετακομίσεις» (εκδ. Εστία).

Ανάστροφα
J.-K. HUYSMANS
Μτφρ. ΡΙΤΑ ΚΟΛΑΪΤΗ
ΣΤΕΡΕΩΜΑ 2019
Σελ. 336, τιμή εκδότη €18,00