Σωστό αίμα, της Φραντσέσκα Μελάντρι – τοιχογραφία μιας αμαρτωλής Ιταλίας

Η σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία δεν σταματά να μας εκπλήσσει θετικά. Οι Ιταλοί και κυρίως οι Ιταλίδες μυθιστοριογράφοι γράφουν για το παρόν της χώρας τους χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τους το παρελθόν και τη μνήμη. Αυτό συμβαίνει και στο εξαιρετικό τρίτο βιβλίο της Φραντσέσκα Μελάντρι το οποίο σε πολλές χώρες οι κριτικοί χαρακτήρισαν ως λογοτεχνικό μανιφέστο κατά του ρατσισμού.

Διαβάζοντας αυτό το μυθιστόρημα σκεπτόμουν κάποιους νυν και πρώην φίλους μου που λύνουν το προσφυγικό εύκολα και απλά, θεωρώντας πως το στάτους του πρόσφυγα έχουν μόνο οι προερχόμενοι από εμπόλεμες ζώνες, όπως αυτή της Συρίας. Τους καλώ και τους παρακαλώ να διαβάσουν αυτό το βιβλίο. Ο νεαρός Αιθίοπας Σιμέτα Ιετμεγκέτα Ατιλαπροφέτι τυπικά δεν προέρχεται από μια τέτοια περιοχή και όμως η ζωή του, όπως και των συμπατριωτών του, είναι ένας διαρκής πόλεμος. Σ’ αυτό το εξαιρετικό βιβλίο η σημερινή ζωή των λαών της Αφρικής, την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης, είναι στενά συνυφασμένη με το αποικιακό παρελθόν των Δυτικών ευρωπαϊκών κρατών και στη συγκεκριμένη περίπτωση με αυτό της Ιταλίας και της εισβολής της στην Αιθιοπία το 1936, επί Μουσολίνι.

Σ’ αυτό το εξαιρετικό βιβλίο η σημερινή ζωή των λαών της Αφρικής την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης είναι στενά συνυφασμένη με το αποικιακό παρελθόν των Δυτικών ευρωπαϊκών κρατών και στη συγκεκριμένη περίπτωση με αυτό της Ιταλίας και της εισβολής της στην Αιθιοπία το 1936 επί Μουσολίνι.

Η Μελάντρι γράφει ένα μυθιστόρημα στο οποίο το παρόν της μπερλουσκονικής Ιταλίας παρουσιάζεται μέσα από τη διήγηση και το πορτρέτο μιας ιταλικής οικογένειας. Αφετηρία του, με πολλά φλας μπακ, καθένα από τα οποία πάει από το σήμερα όλο και πιο βαθιά στο παρελθόν, είναι η Ρώμη τον Αύγουστο του 2010. Περίοδος οικονομικής, πολιτικής και ηθικής κρίσης η οποία ακόμη συνεχίζεται. Η πενηντάχρονη Ιλάρια, καθηγήτρια Γυμνασίου και κεντρική φιγούρα στο μυθιστόρημα, δέχεται μια παράξενη επίσκεψη στο χωρίς ασανσέρ διαμέρισμά της του έκτου ορόφου, σε μια πολυκατοικία που στον πρώτο όροφο στριμώχνονται δεκάδες Σενεγαλέζοι. Ένας μαύρος νεαρός την περιμένει και της δείχνει ένα διαβατήριο με το όνομα Σιμέτα Ιετμεγκέτα Ατιλαπροφέτι. Αυτός ισχυρίζεται ότι είναι εγγονός του πατέρα της Ατίλιο Προφέτι.

Εθελοντής στην Αιθιοπία

Ο υπέργηρος Ατίλιο Προφέτι είχε τέσσερα παιδιά από δύο γυναίκες. Τώρα αποκαλύπτεται πως είχε και πέμπτο από μια τρίτη Αφρικανή γυναίκα. Η Ιλάρια είναι πιο συνδεδεμένη με τον τριαντάχρονο ετεροθαλή αδελφό της, συνονόματο του πατέρα, τον Ατίλιο Προφέτι τον νεότερο. Από κοινού αναλαμβάνουν να βρουν την αλήθεια για το ποιος είναι ο μαύρος νεαρός, αλλά όσο κυλάει ο χρόνος το έργο τους γίνεται πιο επώδυνο και οδυνηρό. Γιατί πλέον η αναζήτησή τους τους αποκαλύπτει τον νεαρό Ατίλιο Προφέτι που περισσότερο για λόγους καριέρας και λιγότερο ιδεολογίας πήγε εθελοντής στην Αιθιοπία. Εκεί, αν και αποφεύγει όσο μπορεί να συμμετάσχει ενεργά στις γενοκτονικές πολιτικές του φασιστικού καθεστώτος, ανέρχεται στη στρατιωτική ιεραρχία. Η κρίσιμη όμως στιγμή είναι η συνεργασία του με τον «ανθρωπολόγο» Λίντιο Τσιπριάνι ο οποίος υποτίθεται ότι μετράει τις κεφαλές, τα στήθη, τα σώματα των ντόπιων για να αποδείξει τη θεωρία του περί του «σωστού αίματος» και της συνεπαγόμενης απαγόρευσης ανάμειξης των φυλών. Το «περίεργο» είναι ότι χρησιμοποιεί τη μάσκα του προσώπου του Ατίλιο, πανέμορφου και ευσταλούς νέου, δίπλα στις μάσκες των «γηγενών» για να αποδείξει τη σημασία του να έχεις κάποιος το σωστό αίμα. Ο Ατίλιο μάθαινε τότε πως το αίμα είναι η σκληρή ύλη που πάνω της χαράσσεται η ζωή μας, το πνεύμα και το μυστήριο της ύπαρξης. Εντωμεταξύ, η Ιλάρια ανακαλύπτει ένα βιβλίο με τίτλο «Κείμενα του φασιστικού ρατσισμού, Τσιπριάνι Λίντιο, Ατίλιο Προφέτι κ.ά.». Επειδή όμως «η ειδωλολατρία των καθαρών και αυστηρά διαχωρισμένων ταυτοτήτων βρίσκει στον έρωτα το αντίθετο της» (σ. 575) ο Ατίλιο ερωτεύεται την πανέμορφη ντόπια Αμπέμπα. Λίγο πριν αυτός εγκαταλείψει την Αιθιοπία, μετά τα πέντε χρόνια φασιστικής κατοχής της, αυτή μένει έγκυος. Γεννά τον γιο του, τον οποίο εκκαθάρισε το φιλοσοβιετικό καθεστώς του Μενγκίστου Χαιλέ Μαριάμ. Ο ισχυριζόμενος πως είναι ανιψιός της Ιλάρια και εγγονος του Ατίλιο είναι θύμα διώξεων και αυτός από το επόμενο αυταρχικό καθεστώς.

Οι σελίδες του βιβλίου γύρω από τις συνθήκες όλων αυτών που στοιβάζονται στις ακτές αλλά και στις φυλακές της Λιβύης για να περάσουν απέναντι στη Λαμπεντούζα, αλλά και οι συνθήκες κράτησης στα ιταλικά Κέντρα μεταναστών προσωπικά μου θύμισαν τις συνθήκες στα χιτλερικά και σοβιετικά στρατόπεδα που περιγράφει ο Βασίλι Γκρόσμαν στο αριστούργημά του Ζωή και πεπρωμένο.

Τελείωσε όμως η θεωρία του «σωστού αίματος» με το τέλος του φασισμού; Όχι, ισχυρίζεται η Μελάντρι και ως δείγμα εφαρμογής της μας δίνει τα ιταλικά Κέντρα Ταυτοποίησης και Απέλασης Μεταναστών, τις ιταλικές Μόριες. Όλοι αυτοί που πνίγονται στις σαπιοβάρκες των εγκληματιών διακινητών, των οποίων οι αιτήσεις για άσυλο κατ’ ουσία εξετάζονται με βάση το «σωστό αίμα» ή με βάση τη «θεωρία» που προανέφερα, τού αν έρχονται από εμπόλεμες ή όχι περιοχές. Λες και σ’ αυτές τις χώρες από τις οποίες μας έρχονται οι πρόσφυγες και οι μετανάστες υπάρχουν πολλές μη εμπόλεμες ζώνες. Οι σελίδες του βιβλίου γύρω από τις συνθήκες όλων αυτών που στοιβάζονται στις ακτές αλλά και στις φυλακές της Λιβύης (δώστε προσοχή στα παιγνίδια των ιταλικών κυβερνήσεων με τον σφαγέα Καντάφι) για να περάσουν απέναντι στη Λαμπεντούζα, αλλά και οι συνθήκες κράτησης στα ιταλικά Κέντρα μεταναστών προσωπικά μου θύμισαν τις συνθήκες στα χιτλερικά και σοβιετικά στρατόπεδα που περιγράφει ο Βασίλι Γκρόσμαν στο αριστούργημά του Ζωή και πεπρωμένο (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδ. Γκοβόστη). Και παρακαλώ μη θεωρηθεί υπερβολή αυτό. Εξάλλου δεν είναι μόνο τα Κέντρα αλλά και η υποχρέωση των γιατρών να καταγγέλλουν τους «χωρίς χαρτιά«, τους χωρίς «σωστό αίμα», δηλαδή, ασθενείς τους, το σπρώξιμο της κοινωνίας στο «δοσιλογισμό» και τα απάνθρωπα περιστατικά που διηγείται ένας αστυνομικός συνοδός των απελπισμένων που απελαύνονται.

Η Ιταλία και η Ευρώπη ισχυρίζεται με συγκλονιστικό τρόπο η συγγραφέας, δια του στόματος ενός δικηγόρου των αιτούντων άσυλο, ενώ κατάργησαν τα μεταξύ τους εξωτερικά σύνορα, μετέτρεψαν τα Κέντρα Ταυτοποίησης σε δικά τους εσωτερικά σύνορα. «Οι μπάρες και οι γκρίζες ζώνες δεν υπάρχουν πια, αλλά τα έχουμε κρύψει. Τώρα τα σύνορα της Ευρώπης είναι τα Κέντρα» (σ. 565). Σ’ αυτά κατέληξε και ο νεαρός Αιθίοπας, όχι γιατί έκανε κάποιο αδίκημα, αλλά γιατί ήταν αυτό που είναι. Ένας λαθραίος με μη «σωστό αίμα». Το αν όντως ήταν αυτός που ισχυριζόταν, αν όντως ήταν εγγονός του Ατίλιο ή όχι, λίγη σημασία έχει. Αν και στο τέλος η Μελάντρι θα μας λύσει και αυτή την απορία.

Η Φραντσέσκα Μελάντρι γεννήθηκε το 1964 στη Ρώμη, όπου και ζει. Έπειτα από πολλά σενάρια που έγραψε για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση έκανε την εμφάνισή της στα γράμματα με το μυθιστόρημα Η Εύα κοιμάται (2010). Το 2012 κυκλοφόρησε το δεύτερο μυθιστόρημά της Πιο ψηλά από τη θάλασσα, με το οποίο συγκαταλέχθηκε στους φιναλίστ για το σημαντικό Βραβείο Campiello. Το Σωστό αίμα (2017) καταξιώθηκε στις συνειδήσεις κριτικών και αναγνωστών. Απέσπασε το Βραβείο Sila ’49 και ήταν υποψήφιο για το Βραβείο Strega, την υψηλότερη λογοτεχνική τιμή της Ιταλίας, το 2018. Την ίδια χρονιά, η μετάφρασή του στα γερμανικά σημείωσε τεράστια εκδοτική επιτυχία και έμεινε για μήνες ολόκληρους στις λίστες των ευπωλήτων του περιοδικού Der Spiegel, που το χαρακτήρισε «διεθνές μυθιστόρημα της χρονιάς».

Πάντως φάνηκε τυχερός. Τον έβγαλαν από εκεί τα δυο αδέλφια με τη βοήθεια του ερωμένου της Ιλάρια Πιέρο Καζάτι, βουλευτή του Μπερλουσκόνι, ο οποίος είναι γιος εκείνου του πλούσιου γαιοκτήμονα και μεταπολεμικού εργολάβου που τυχαία είχε σώσει ο Ατίλιο την περίοδο του τέλους του ναζισμού. Στη συνέχεια ο Ατίλιο έγινε βοηθός του στις παράνομες συναλλαγές του με το ιταλικό κράτος και το δημόσιο. Πάντως δεν ήταν μεγάλο ψάρι, γιατί κανένας δεν τον «αναζήτησε», όταν ο πάτρωνάς του πιάστηκε στα δίχτυα της επιχείρησης «Καθαρά Χέρια» που γκρέμισε την Α’ Ιταλική Δημοκρατία.

Η Ιταλία της διαφθοράς  

Αν το αποικιακό παρελθόν της Ιταλίας αποτελεί το ένα επίπεδο αυτού του βιβλίου η Ιταλία της διαφθοράς, των εξωνημένων πολιτικών και δημόσιων παραγόντων, της «αγοράς» των κοινοβουλευτικών εδράνων και της εξάρτησης των βουλευτών από τις ηγεσίες και τον πλούτο, τις εργολαβικές και άλλες ρεμούλες, τις διεφθαρμένες εμπορικές συναλλαγές, είναι πράγματα που αν και δεν ερμηνεύονται απευθείας με το ρατσιστικό παρελθόν της Ιταλίας, με την κατάλληλη επεξεργασία εξηγούν πως αυτή έφτασε ως εδώ. Μια κατάληξη που δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο της πολιτικής της Δεξιάς του Μπερλουσκόνι. Εξάλλου, η συγγραφέας μας υπενθυμίζει πως τα Κέντρα Ταυτοποίησης, όπου άσχετοι ειρηνοδίκες χωρίς καμία νομική εμπειρία σε συνεδριάσεις δεκαπέντε λεπτών αποφασίζουν για τη ζωή ή τον θάνατο ταλαιπωρημένων ανθρώπων, πρωτοστήθηκαν το 1998 με κυβέρνηση της Κεντροαριστεράς και Πρόεδρο τον πρώην κομμουνιστή Τζόρτζιο Ναπολιτάνο.

Το βιβλίο είναι και ένα ψυχογράφημα της Ιταλίας και διαθέτει υψηλές δόσεις χιούμορ.

Το βιβλίο όμως δεν αποτελεί μόνο μια κοινωνιολογική καταγραφή της Ιστορίας της Ιταλίας μέσα από την εκδίπλωση της ζωής μιας ιταλικής οικογένειας που ξεκίνησε από τον προπάππου του Ατίλιο, οπαδού του Μαντσίνι, του αναρχικού παππού και του πατέρα του, ταπεινού σιδηροδρομικού που παρόλο που ήταν μέλος του φασιστικού κόμματος, στην προσπάθειά του να δώσει νερό στους στοιβαγμένους Εβραίους –στο τρένο μεταφοράς τους προς τον θάνατο–, έχασε τη ζωή της η γυναίκα του, η οποία αντιθέτως από τον κομφορμιστή σύζυγό της μια ζωή θαύμαζε τον Μουσολίνι. Το βιβλίο είναι και ένα ψυχογράφημα της Ιταλίας και διαθέτει υψηλές δόσεις χιούμορ. Σαν αυτή που η Ιλάρια ρωτά τον βουλευτή ερωμένο της, αν σύμφωνα με τις κατατάξεις του Τσιπριάνι το στήθος της «είναι κωνικό, ημισφαιρικό ή σταγονοειδές».

Αν δεν θέλουμε να συνεχίσουν να κυβερνούν τον κόσμο ρατσιστές, τηλε-ναύαρχοι και αριβίστες, πρέπει να αντιδράσουμε κάνοντας πολιτική (και όχι απλώς ψυχανάλυση). Να το μήνυμα του βιβλίου της Μελάντρι, η μετάφραση του οποίου από την Άμπυ Ραΐκου κρατά με απόλυτη επιτυχία τον απίστευτα γρήγορο και «διαβαστερό» –παρά τον όγκο του– ρυθμό του.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας – Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Δεν έχει δικαίωμα να τον κατηγορεί, αυτόν και τους άλλους τριαντάρηδες, λέγοντας πως αποτελούν μια γενιά κυνική, εγωιστική και επιπόλαιη. Σάμπως η δική της είναι καλύτερη; Η προηγούμενη όμως... εκείνη φυσικά ήταν διαφορετική. Μπορεί να αυτοκαταστράφηκε με τις υπερβολές και τις αναταραχές της δεκαετίας του 70, αλλά διάβολε! Όταν είδαν τις αδικίες του κόσμου, βάλθηκαν να κάνουν πολιτική. Η γενιά της Ιλάρια, αντίθετα, όταν είδε τις αδικίες του κόσμου, ξεκίνησε ψυχανάλυση». (σ. 36)

Σωστό αίμα
Φραντσέσκα Μελάντρι
Μτφρ. Άμπυ Ραΐκου
Καστανιώτης 2020
Σελ. 656, τιμή εκδότη €26,00 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ FRANCESCA MELANDRI