«Ταξιδεύοντας στη χώρα της ουτοπίας» της Έλενας Παπαλεξίου (κριτική) – Ιχνηλατώντας τη μοναδική πορεία της Αριάν Μνουσκίν

Η Αριάν Μνουσκίν εξερευνά το «ηλιακό» θεατρικό σύστημα αδιαλείπτως σχεδόν εξήντα χρόνια. Τολμηρή ταξιδιώτισσα στο θεατρικό κοσμοδρόμιο, διαγράφει τη δημιουργική της τροχιά με θάρρος και θάλος. Είναι από τις πλέον επιδραστικές και κυρίως ανθεκτικές προσωπικότητες του θεάτρου. Δεν επαναπαύεται, συνεχώς δουλεύει τις μεθόδους και τα μέσα ώστε να φτάσουν στον υψηλότερο βαθμό αποκρυστάλλωσης, πειραματίζεται, εμπλουτίζει τις τεχνικές, προτείνει σκηνοθετικές και σκηνογραφικές καινοτομίες, δομεί και αναδομεί την υποκριτική μέθοδο με την οποία εκπαιδεύει τους ηθοποιούς.

Οργανώνει θεάματα πέραν του θεαματικού, προτείνει παραστάσεις που συνδυάζουν τη συστηματική δουλειά του εργαστηρίου με την ψυχολογική διερεύνηση, τη σωματική πειθαρχία, την ιδεολογικο-πολιτική και κοινωνική παρατήρηση. Μια παρατήρηση που δεν μένει απλώς στην αισθητική επιτέλεση, αλλά εισέρχεται στο πεδίο της πολιτικής και κοινωνικής κριτικής. Η Μνουσκίν θα μπορούσε, αν ήθελε, να γίνει πολιτικός. Δεν ήταν όμως ποτέ αυτή η πρόθεσή της. Εξάλλου, ο αναπόδραστος πραγματισμός της εφαρμοσμένης πολιτικής μπορεί μεν να επικαλείται την ουτοπία αλλά επί της ουσίας την εργαλειοποιεί και την εξουδετερώνει σε στρατηγικές και τακτικές κινήσεις σκληρού ρεαλισμού.

Η Μνουσκίν, αντιθέτως συνθέτει την ουτοπία ως δυνατότητα του πραγματικού, είναι από την αρχή μέχρι το τέλος καλλιτεχνική φυσιογνωμία, που όμως δεν επαναπαύθηκε ποτέ στην καλλιτεχνικότητα. Μπορεί κανείς να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με την κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική της σκοπιά, ωστόσο το θεατρικό σύμπαν που έχει συγκροτήσει χωράει ακριβώς και τη συμφωνία και τη διαφωνία του θεατή ή του ειδικού. Η Μνουσκίν εξάλλου, με τη ρωσοεβραϊκή και αγγλική καταγωγή της, την κληρονομιά του Ολοκαυτώματος να σημαδεύει την ίδια και την οικογένειά της, τη δοκιμασία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τη γαλλική κουλτούρα, τις σπουδές της στην Οξφόρδη και τη Σορβόννη, την ευρύτητα του πνεύματος και την ακούραστη φύση της, είναι φορέας του πολιτικού πολιτισμού και της φιλοσοφίας που επιτρέπει το διάλογο, επικεντρώνεται στον ανθρωπισμό, ασκεί τη συμπερίληψη, εφαρμόζει το ιδεώδες της αδελφοσύνης, της ισότητας και της ελευθερίας.

Μίξη στοιχείων 

Στη θεατρική πορεία της εξερεύνησε και εξακολουθεί να εξερευνά, με τη συνδρομή άξιων συνεργατών, τα όρια της θεατρικότητας, της εικόνας, της ιστορίας ως σκηνικού εναλλασσόμενων tableux vivants, τις δυνατότητες της μίξης του πραγματικού με το φαντασιακό ως το σύμμικτο υλικό που συστήνει κάθε βίωμα, την ανάμνηση, το όνειρο. Η γλυπτική του χώρου και του χρόνου, η λειτουργία του αποσπάσματος και της αποδόμησης, αλλά και η χρήση του μοντάζ όπως δίδαξε ο Αϊζενστάιν, η πειραματική οπτική των μαζικών θεαμάτων του σοσιαλισμού, όπως εισάγονται με τις μεγαλειώδεις παραστάσεις του Evreinov, η μπρεχτική αποστασιοποίηση και ανοικείωση, επιρροές από το παραδοσιακό αμερικανικό μιούζικαλ, από το θέατρο των σκιών της Ανατολής, «χωνεύονται» δημιουργικά στα παραστασιακά «πολυγεγονότα», τα οποία εισηγείται η σκηνοθέτης.

(...) δεν λείπει ούτε η αρχαία ελληνική τραγωδία.

Το θέατρο της Άπω Ανατολής με την υψηλή του κωδικοποίηση, όπως εκφράζεται στην κινεζική όπερα και στην ιαπωνική παράδοση του θεάτρου Νο, του Καμπούκι, το Μπουνράκου, αλλά και το θέατρο της ευρύτερης ασιατικής κουλτούρας, όπως το παραδοσιακό ινδικό χοροθέατρο Κατακάλι, ενσωματώνονται στις παραστάσεις της Μνουσκίν και του Θεάτρου του Ήλιου. Φυσικά, από την δεξαμενή τρόπων, υφών και δραματικών πρακτικών, που δουλεύονται με συνέπεια και πειραματική επιμονή στην περίφημη Καρτουσερί, τον χώρο του θιάσου που είναι ένα εργαστήρι και μια ανοιχτή κυψέλη δημιουργίας, δεν λείπει ούτε η αρχαία ελληνική τραγωδία. Η εμβληματική, πειραματική και διαπολιτισμική προσέγγιση του μύθου των Ατρειδών, εκκινώντας από την αισχύλεια και ευριπίδεια οπτική, στις παραστάσεις Οι Ατρείδες: Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Οι Ατρείδες: Αγαμέμνων, Οι Ατρείδες: Χοηφόροι και Οι Ατρείδες: Ευμενίδες, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, είναι ένα από τα δημιουργικά ορόσημα της Μνουσκίν και της πολυμελούς ομάδας της.

Από την παράσταση της Μνουσκίν «Οι Ατρείδες»

Η άοκνη δημιουργός, που φέτος, στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, παρουσιάζει την παράσταση «Εδώ έχει δράκους» (Διαβάστε εδώ κριτική του Νίκου Ξένιου), η δημιουργική της πορεία και η κολεκτίβα «Θέατρο του Ήλιου», που ίδρυσε το 1964, αποτελούν το θέμα του βιβλίου της Έλενας Παπαλεξίου με το τίτλο Ταξιδεύοντας στη χώρα της ουτοπίας. Η Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν.

Μια ολοκληρωμένη μελέτη 

Η Έλενα Παπαλεξίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Σορβόνης- Paris IV, είναι μια έμπειρη ερευνήτρια του σύγχρονου θεάτρου. Με πολύπλευρη συγγραφική και διδακτική δραστηριότητα, αλλά και εμπειρία στο πεδίο της πολιτιστικής τεκμηρίωσης και του ψηφιακού πολιτισμού, παραδίδει μια ολοκληρωμένη μελέτη για την Αριάν Μνουσκίν και το έργο της, ακολουθώντας τη διαδρομή της δημιουργού από τις αρχές της καλλιτεχνικής της πορείας μέχρι σήμερα. Όπως σημειώνει και η ίδια στην Εισαγωγή του συλλεκτικού, πολυτελούς τόμου (με τη φροντίδα του Μωυσή και της Ραχήλ Καπόν), η συγγραφή του βιβλίου δεν ήταν μια παρόρμηση ή ένα μονομερές και βραχυχρόνιο εγχείρημα. Αντιθέτως, πρόκειται για μια ολιστική, πολυετή και ενδελεχή μελέτη που εκκινεί από τη διδακτορική και μεταδιδακτορική έρευνα της γράφουσας, η οποία εμπλουτίστηκε στη συνέχεια. Εξάλλου η συγγραφέας-ερευνήτρια ανέπτυξε πρωτογενή σχέση με τον κόσμο του Θεάτρου του Ήλιου και τους συντελεστές του, όπως φαίνεται και μέσα από το εισαγωγικό σημείωμα του πανεπιστημιακού, εκπαιδευτή, σκηνοθέτη και ηθοποιού Γκυ Φρεξ, που επίσης συνοδεύει την έκδοση.

Η Παπαλεξίου καταφέρνει να διαχειριστεί τον τεράστιο όγκο πληροφοριών και να προσφέρει μια ολιστική μελέτη, η οποία σύμφωνα με τη συγγραφέα-ερευνήτρια καλείται να πληροφορήσει τον αναγνώστη αλλά και να δώσει απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα

Στο στιβαρό, ως προς τη δομή και τη θεματολογία βιβλίο, η Παπαλεξίου προσεγγίζει την πολυσχιδή, ανήσυχη προσωπικότητα της Μνουσκίν και το πολυετές έργο της με επιμονή και ακρίβεια. Η έρευνα είναι πολυεπίπεδη καθώς αντλεί από ποικίλες πηγές πληροφοριών. Οπτικοακουστικό υλικό, ντοκουμέντα από τις παραστάσεις, συνεντεύξεις της Μνουσκίν και των μελών του θιάσου, μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας, κριτικές, δημοσιεύματα, σημειώσεις που η ίδια η συγγραφέας κρατούσε από κάθε παράσταση που παρακολούθησε από τη δεκαετία του '90 μέχρι και σήμερα, επαφές με την ίδια και τα μέλη του θιάσου, άτυπες συζητήσεις και επικοινωνία, όπως επίσης η μελέτη του αρχείου που έχει παραχωρήσει η Μνουσκίν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, έρευνα στο Κέντρο Πομπιντού και στο βιβλιοπωλείο του «Ήλιου» και σε λοιπές πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, όλα αυτά συστήνουν τις ερευνητικές συντεταγμένες της συγγραφέως.

Η Παπαλεξίου καταφέρνει να διαχειριστεί τον τεράστιο όγκο πληροφοριών και να προσφέρει μια ολιστική μελέτη, η οποία σύμφωνα με τη συγγραφέα-ερευνήτρια καλείται να πληροφορήσει τον αναγνώστη αλλά και να δώσει απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα, για την πορεία της Μνουσκίν, που «δεν είναι γραμμική, χαρακτηρίζεται από μεταβολές ύφους της σκηνικής γραφής, μέχρι και «ρήξεις και κρίσεις στον δημιουργικό πυρήνα του θεάτρου». Ζητήματα που αφορούν τη συγκρότηση, την ανάπτυξη, την αντοχή και την επιδραστικότητα του θεατρικού σχήματος και του τρόπου που ηγείται η Μνουσκίν επί έξι και πλέον δεκαετίες, θέματα που αφορούν το δημιουργικό σκέλος και τη σκηνική γραφή, το περιβάλλον και τη δυναμική των συνεργασιών, τη διπλή απεύθυνση στο κοινό του θεάτρου και στην κοινωνία, η μέθοδος διδασκαλίας, το ρεπερτόριο, η μέθοδος ενσωμάτωσης και μεταδόμησης των αλλότριων και ετερόκλητων θεατρικών παραδόσεων στις δημιουργίες του θιάσου, είναι βασικοί πυλώνες της μελέτης.

Η δομή της μελέτης

Το σημαντικό υλικό, μετά από τα δύο εισαγωγικά σημειώματα (του Γκυ Φρεξ και της συγγραφέως), κατανέμεται σε τέσσερα κεφάλαια, το καθένα από τα οποία έχει κατατοπιστικές και λεπτομερώς οργανωμένες υποενότητες. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται η αναδρομή στη δημιουργική πορεία της Μνουσκίν, εκκινώντας από τα παιδικά και εφηβικά χρόνια, εξετάζοντας τα δημιουργικά ορόσημα στο χρόνο και το χώρο και φτάνοντας μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Στο δεύτερο κεφάλαιο ακολουθεί η ανάλυση της δομής και της λειτουργίας του θιάσου του «Ήλιου». Η περίφημη Καρτουσερί, η εξωστρεφής κίνηση του θιάσου προς την κοινότητα, η εκπαίδευση, οι επιρροές, η πολυπολιτισμικότητα, η κατασκευή της παράστασης, οι κρίσεις, οι ρήξεις και η ανανέωση είναι αναλυτικοί κόμβοι. Επίσης, η μεταλαμπάδευση της τέχνης του Θεάτρου του Ήλιου αποτελεί ξεχωριστή ενότητα στο δεύτερο κεφάλαιο.

Στο ίδιο κεφάλαιο, η ενότητα για την περίπτωση των Ατρειδών είναι οπωσδήποτε ενδιαφέρουσα για τους μελετητές του αρχαίου ελληνικού θεάτρου και της πρόσληψής του από τη δημιουργό.

Στο τρίτο κεφάλαιο, η Παπαλεξίου εστιάζει στο διάλογο μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής, ένα διάλογο ενεργητικό, μετέωρο, εξόχως δημιουργικό και μεταιχμιακό. Αναλύεται η πορεία της Μνουσκίν και του θιάσου στα μονοπάτια του θεάτρου της Ανατολής. Η γεωγραφική περιπλάνηση αλλά και η δημιουργική εξερεύνηση των ειδών του ασιατικού θεάτρου, το βλέμμα στο δυτικό θέατρο, η επινόηση μιας νέας σκηνικής φόρμας, οι τεχνικές, η νέα οπτική στη σκηνική έκφραση του σώματος, η μάσκα, οι μαριονέτες, η μουσική, αναλύονται με τρόπο κατανοητό αλλά επιστημονικό. Στο ίδιο κεφάλαιο, η ενότητα για την περίπτωση των Ατρειδών είναι οπωσδήποτε ενδιαφέρουσα για τους μελετητές του αρχαίου ελληνικού θεάτρου και της πρόσληψής του από τη δημιουργό.

Από την παράσταση της Μνουσκίν «Les Atrides»

Στο τέταρτο κεφάλαιο που ακολουθεί, το κέντρο μετακινείται στη σχέση του θεάτρου της Μνουσκίν με την πολιτική και την κοινωνία. Η σχέση αυτή διατρέχει το ρεπερτόριο, τις μείζονες σκηνοθετικές επιλογές, τη διδασκαλία των ηθοποιών, το συνολικό στήσιμο των παραστάσεων. Σε κάθε ενότητα της μελέτης η Παπαλεξίου ενώνει το παραστασιακό αποτύπωμα με τη διερώτηση που προκρίνει. Υλικό από τις παραστάσεις, πληροφορίες, φωτογραφίες, παραστασιολογική και δραματολογική ανάλυση συνδυάζονται με την ευρύτερη προβληματοθεσία του κάθε κεφαλαίου. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται επίσης εκτεταμένη αναφορά (πάντα με βάση την καλλιτεχνική δράση) στην παρέμβαση της Μνουσκίν και του θιάσου στο δημόσιο βίο. Η οικονομική κρίση και η πανδημία, ο φεμινισμός, η συμπερίληψη και η ισότητα, η αλληλεγγύη στους μετανάστες, η εναντίωση σε κάθε μορφή τυραννίας, είναι πολιτικά και κοινωνικά αλλά και πολιτισμικά επίδικα τα οποία η Μνουσκίν δεν προσπερνά, αλλά αντιθέτως καταθέτει εμπράκτως τη δική της άποψη και θέση˙ πάντα όμως με στόχο τη δημοκρατία και τους ανοικτούς ορίζοντες πάνω και κάτω από τη σκηνή, μέσα και έξω από τη θεατρική σύμβαση.

Η ολοκλήρωση της επιστημονικής ιχνηλάτησης 

Η ιχνηλάτηση της θεατρικής διαδρομής και της συνολικής δράσης της Μνουσκίν ολοκληρώνεται με την ανακεφαλαίωση του επιλόγου, που αποτελεί πυκνό απόσταγμα της ερευνητικής διαδρομής της συγγραφέως. Στη συνέχεια παρατίθεται λεπτομερής παραστασιογραφία και ακολουθούν η βιβλιογραφία και το ευρετήριο όρων, ονομάτων κ.λπ. Το κομμάτι της παραστασιογραφίας είναι επίσης πολύ κρίσιμο, ιδίως για τον αναγνώστη-ερευνητή, γιατί δεν είναι μόνο τα στοιχεία καθαυτά που προσφέρονται προς μελέτη και χρήση. Η παραστασιογραφία αναδεικνύει τη συνολική, στιβαρή αρχιτεκτονική του έργου τη Μνουσκίν, τον απίστευτα πολυεπίπεδο, συμμετοχικό χαρακτήρα σε κάθε θεατρικό εγχείρημα, την πολυπρισματική οπτική. Αναδεικνύει επίσης το γεγονός ότι το θέατρο δεν μπορεί παρά να είναι κοινό κτήμα μιας ολόκληρης κοινωνίας, δεν μπορεί παρά να υφίσταται και να μεγαλουργεί στη δημοκρατία, στα περιβάλλοντα σεβασμού, αλληλεγγύης και με την παρουσία της καλώς εννοούμενης άμιλλας ή αντίρρησης.

Η Μνουσκίν επιδιώκει το διάλογο με τον σκεπτόμενο θεατή

Η Παπαλεξίου αναδεικνύει πρωτότυπα και με επιστημονική αρτιότητα την προσωπικότητα και το έργο Μνουσκίν, η οποία δεν αποζητά τον προσήλυτο θεατή, αυτόν που θα συγκατανεύσει αβασάνιστα. Η Μνουσκίν επιδιώκει το διάλογο με τον σκεπτόμενο θεατή, αυτόν που δε μένει αμέτοχος, που δεν βρίσκει μια «βολική» θέση στην καθημερινότητα, αυτόν που θα διαφωνήσει αλλά συγχρόνως θα μετέχει στη θεατρική μέθεξη των παραστάσεων-ουτοπιών που τόσα χρόνια ανεβάζει, για να συμφωνήσουν εντέλει ότι η θεατρική ουτοπία είναι «το εφικτό που ακόμα δεν έχει πραγματοποιηθεί», αλλά και ότι στο θέατρο της κοινωνίας όλα είναι εφικτά.

*Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.

Δυο λόγια για τη συγγραφέα

Η Έλενα Παπαλεξίου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Centre de Recherche sur l’Histoire du Théâtre, Paris IV-Sorbonne, 2005). Έχει πραγματοποιήσει μεταδιδακτορική έρευνα με υποτροφία του Ι.Κ.Υ. στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Έχει συγγράψει τις μονογραφίες Ταξιδεύοντας στη χώρα της Ουτοπίας: Η Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου (Καπόν, 2023), Romeo Castellucci/Socìetas Raffaello Sanzio. Όταν ο λόγος μετατρέπεται σε ύλη, (Πλέθρον, 2009) και La tragédie grecque sur la scène contemporaine (ANRT-Université de Lille 3, 2005) και έχει επιμεληθεί την έκδοση Δημιουργικά Αρχεία ως Ζωντανά Τοπία Μνήμης στην Ψηφιακή Εποχή (FagottoBooks, 2022). Τα άρθρα της έχουν δημοσιευθεί σε έξι γλώσσες, σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και τόμους. Έχει δώσει διαλέξεις ως προσκεκλημένη ομιλήτρια σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού και έχει συμμετάσχει με πρωτότυπες ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια.