«Το αλλού των λέξεων» της Ανίς Κολτζ – Μια σπουδαία ποιήτρια που αναμετρήθηκε με τη γλώσσα

Χαρακτηρισμένη ως «η μεγάλη κυρία της λογοτεχνίας του Λουξεμβούργου», η Ανίς Κολτζ άφησε κατά μέρος πολύ νωρίς τις δεσμεύσεις στις οποίες θα μπορούσε να τη φυλακίσει η «τοπικότητα» για χάρη της οικουμενικής τροπικότητας.

Στην Ελλάδα δεν είναι ευρύτερη γνωστή, καίτοι μάς είχε επισκεφθεί το 2016, με αφορμή την έκδοση της ποιητικής ανθολογίας της με τίτλο «Somnambule du jour» (2015) στην περίβλεπτη σειρά Poesie/Gallimard.

Σε εκείνη την επίσκεψη είχε συνομιλήσει με την ποιήτρια Κική Δημουλά, με την Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλλου (πρωτομετέφρασε τα ποιήματά της για τις ανάγκες της εκδήλωσης) να συντονίζει τη συζήτηση. 

Τώρα, με την έκδοση των ποιημάτων της υπό τον γενικό τίτλο Το αλλού των λέξεων (μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Στερέωμα) μάς δίδεται μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εμβαθύνουμε στο έργο αυτής της σπουδαίας ποιήτριας.

H «πύλη» των εκδόσεων Gallimard 

Δεν είναι μόνο ότι κατάφερε να περάσει στην βαριά «πύλη» των εκδόσεων Gallimard, κάτι που ομολογουμένως εξηγεί αυτόχρημα την αξία της, αλλά και ότι σε όλη τη διάρκεια της ποιητικής της πορείας συνδέθηκε με όλα τα σπουδαία ρεύματα των καιρών μας δίχως να παραγνωρίζει πως δεν γράφει για τους ειδικούς, αλλά για την ανθρώπινη κατάσταση.

Επί επτά δεκαετίες η Κολτζ λειτούργησε μέσα στην ποίηση ως μια αφηγήτρια του φωτός και της σκιάς αυτού του κόσμου. Δεν της χρειάστηκαν μανιερισμοί, περίτεχνα κόλπα ή πειραματικές υπερβολές για να τοποθετήσει την ποίησή της σε έναν κρυπτικό θάλαμο, προορισμένο μόνο για ολίγους εκλεκτούς.

Βρισκόμαστε μπροστά σε μια ποίηση λιτή, ολιγόστιχη, εξόχως στοχαστική, κάποιες φορές εικονοκλαστική και σίγουρα βαθύτατα ανθρώπινη.

Διαβάζοντας τούτη την έκδοση, η οποία περιλαμβάνει επιλογή ποιημάτων από εννέα ποιητικές συλλογές της που εκτείνονται από το 1966 έως το 2017 (άρα, βλέπουμε το ποιητικό της εγώ σε πλήρη άνθηση), βρισκόμαστε μπροστά σε μια ποίηση λιτή, ολιγόστιχη, εξόχως στοχαστική, κάποιες φορές εικονοκλαστική και σίγουρα βαθύτατα ανθρώπινη.

Ο τίτλος Το αλλού των λέξεων (μτφρ.Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Στερέωμα) είναι απόλυτα συναφής τόσο με το ποιητικό της έργο όσο και με την ίδια τη ζωή της (πόσο ταυτισμένα είναι, εντέλει, αυτά τα δύο).

Η Κολτζ έλκει την καταγωγή της από διάφορες χώρες. Γεννήθηκε στο Λουξεμβούργο, αλλά οι ρίζες της είναι τσέχικες, γερμανικές, βελγικές, ενώ μια προγιαγιά της ήταν Αγγλίδα. Είχε τη δυνατότητα να γράψει σε τρεις διαφορετικές γλώσσες: λουξεμβουργιανά, γερμανικά και γαλλικά.

Η Ανίς Κολτζ γεννήθηκε στο Λουξεμβούργο το 1928. Ποιήτρια, μεταφράστρια και φωτογράφος, έγραψε τα ποιήματά της στα γερμανικά και τα γαλλικά καθώς και παιδικά βιβλία στη γλώσσα του Λουξεμβούργου, θεωρείται ωστόσο μια από τις κορυφαίες γαλλόφωνες ποιήτριες. Το έργο της αριθμεί είκοσι και πλέον ποιητικές συλλογές, για τις οποίες έχει αποσπάσει πολλά εθνικά και διεθνή βραβεία, ενώ έχει μεταφραστεί σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Μέλος της Academie Mallarmé του Παρισιού, του Pen Club του Βελγίου και του lnstitut grand-Ducal des Arts et des Lettres του Λουξεμβούργου, είναι ιδρυτικό μέλος και αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Ποίησης. Το 2008 τιμήθηκε για το σύνολο του έργου της με το «Prix de litterature francophone Jean Arp de lΆssociation capitale europeenne des litteratures» ενώ το 2018 της απονεμήθηκε το «Prix Goncourt de Poesie Robert Sabatier», ένα από τα σπουδαιότερα γαλλικά βραβεία ποίησης. Το 2015 εκδόθηκε μια ανθολογία του έργου της στη φημισμένη σειρά «Poesie/ Gallimard», καταξιώνοντάς την ανάμεσα στους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές.

Αρχικά επέλεξε να γράψει ποίηση στα γερμανικά, ωστόσο εξαιτίας των βασανιστηρίων που υπέστη ο άντρας της, Ρενέ Κολτζ, από τους ναζί πήρε την απόφαση (κυρίως πρόκειται για ηθικό ανάστημα) να απαρνηθεί τα γερμανικά και να αρχίσει να γράφει ποίηση στα γαλλικά.

Μόνο που αυτή η εκλογή ήταν κάτι παραπάνω από ένα τεχνικής φύσεως άλμα. Η Κολτζ ήρθε αντιμέτωπη με την πιο ουσιαστική έννοια της γλώσσας ως κάτι μεταβλητό, γριφώδες, ακατάλυτο και απόρθητο.

Μέσω της «νέας» γλώσσας η Κολτζ -ουσιαστικά- προσπαθεί να συλλάβει τις έννοιες εξαρχής, να δημιουργήσει ένα καινούργιο υφαντό. Μέσα από την πολυγλωσσία της να ορίσει μια έτερη -μη καταγεγραμμένη- γλώσσα που θα προσδιορίσει και την ποίησή της.

Aνάμεσα σε δύο γλώσσες 

Το αποτέλεσμα που βλέπουμε αποτυπωμένο στα ποιήματά της δεν γίνεται να είναι κάτι άλλο από τη συγχώνευση των εννοιών, του συντακτικού, του ρυθμού και των κανόνων δύο γλωσσών που συλλειτούργησαν μέσα της. Ενόσω γράφει στα γαλλικά, υποδορίως -και σίγουρα όχι εμπρόθετα- η γερμανική γλώσσα συνεχίζει να τέμνει τη σκέψη της.

Η γλώσσα μου
ριζωμένη αιώνες
σαν το λιμάνι της Αλεξάνδρειας
την έχει σημαδέψει το εμπόριο
μυρίζει κοντραμπάντο

Η Κολτζ, ως εκ τούτου, είναι μια γλωσσοκεντρική ποιήτρια όσο κι αν αυτό φαίνεται πρώτης όψεως περιττό (τι άλλο θα μπορούσε να είναι κάποιος που γράφει ποίηση;). Την απασχολούν οι έννοιες των λέξεων, η όχι πάντα απρόσκοπτη προσπέλασή τους, η κρυπτικότητά τους, ενίοτε.

Την απασχολεί του τι σημαίνει να γράφει ποίηση. Γι’ αυτό και δεν είναι λίγα τα ποιήματα ποιητικής, μέσα στα οποία αναζητεί -ακόμη και αποφθεγματικά- τους πολλαπλούς και πολύσημους ορισμούς της ποιητικής πράξης.

Κάθε ποίημα
είναι μια κατάβαση στην κόλαση

Μια πτώση
στο άγνωστο

Μια αγωνία
να μην γνωρίζεις
αν η επιστροφή είναι δυνατή

H ποίησή της είναι γεμάτη από φως και σκιά. Ο ήλιος είναι ένα σταθερό μοτίβο στα ποιήματά της. Τον εμφανίζει άλλοτε ως μια πηγή ζωής κι άλλοτε με την επιθετικότητα ενός φωτός που ξεγυμνώνει τις παρουσίες.

Ο ήλιος στήνει δίχτυα
στα πουλιά
το βράδυ τα καταβροχθίζει
φτύνοντας τους ίσκιους τους

Το ίδιο ισχύει και με την σκιά που είναι ο άλλος πόλος αυτής της πάλης που τελείται στους στίχους της. Η Κολτζ δημιουργείται συχνά αντιθετικά σχήματα στα ποιήματά της. Κάτι που υπάρχει, την ίδια στιγμή χάνεται, βρίσκεται σε φάση εξαφάνισης. Ακόμη και η ζωή κουβαλάει από την πρώτη μέρα της τη σφραγίδα του θανάτου.

Τα χρόνια με βαραίνουν
η μνήμη μου ληγμένη

Με κοιτάζω
να κοιτάζω
τα συσσωρευμένα τοπία
κάτω από τα βλέφαρά μου

Οι τελευταίες της συλλογές, περισσότερο στοχαστικές και με έντονο το υπαρξιακό βάρος στους ώμους της, είναι μια μάχη με τον θάνατο. Μόνο που είναι μια μάχη επί ίσοις όροις και όχι περιδεής.

Κάθε ποίημα
είναι μια κατάβαση στην κόλαση

*
Στα ποιήματά μου
υπερβαίνω ουρανό και γη

Η Κολτζ δεν έπαψε να είναι αιρετική και βλάσφημη (απέναντι στην έννοια του θεού), αλλά και συμπονετική προς την ανθρώπινη κατάσταση. Επέλεξε να γράψει μια ποίηση με όσο το δυνατόν λιγότερα «υλικά».

Λιτότητα

Λέξεις απλές, απογυμνωμένες, δίχως σημεία στίξης (πού και πού κάνει την εμφάνισή του ένα ερωτηματικό), συνθέτουν μια ποίηση που βαίνει προς τη σιωπή και το άλεκτο. Κι όμως, υπήρξε πηγή έμπνευσης για πάρα πολλούς εικαστικούς που θέλησαν, ο καθένας με τον τρόπο του, να εικονοποιήσουν το ποιητικό της σύμπαν.

Κάτι αντίστοιχο κάνει και ο Στέφανος Ρόκος στην ελληνική έκδοση των ποιημάτων της. Το αποτέλεσμα έχει ενδιαφέρον, καθώς φαίνεται ολοκάθαρα ότι η ζωγραφική δεν υπόκειται στην ποίηση, αλλά ούτε και η ποίηση φυλακίζεται από τη δύναμη του χρωστήρα.

Θα έλεγα κανείς πως εκ πρώτης όψεως η Κολτζ δεν θα ταίριαζε με τον Ρόκο, κι όμως είναι η αντίθεσή τους που ορίζει μια νέα σύνθεση. Η σιωπηρή ποίησή της μπορεί και συνυπάρχει με την έντονα «ομιλητική» ζωγραφική του Ρόκου..

Την έκδοση συμπληρώνει η ευσύνοπτη εισαγωγή της Μαρίας Παπαδήμα (έχει κάνει την επιλογή και τη μετάφραση των ποιημάτων), καθώς το εμβριθές επίμετρο του Νίκου Ζόμπολα.  

Παρουσίαση του βιβλίου στα Public Συντάγματος 

Την Πέμπτη 25 Ιανουαρίου θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου της Ανίς Κολτζ «Το αλλού των λέξεων» στην στην αίθουσα εκδηλώσεων του Public Συντάγματος (7 μ.μ.). Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι: Νίκος Ζόμπολας - συγγραφέας του επιμέτρου της ανθολογίας, Μαρία Παπαδήμα - καθηγήτρια ΕΚΠΑ, μεταφράστρια, Στέφανος Ρόκος - ζωγράφος, εικονογράφηση της ανθολογίας,  Δανάη Σιώζιου - ποιήτρια. 

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).