«Σε αναζήτηση τόπου» του Υβ Μπονφουά (κριτική) – Μια διάφανη ποιητική μορφή

«Και το ΄λεγε ο Αριστοτέλης, / Κάπου στην Ποιητική του που τόσο άσχημα διαβάζουμε, / Η αξία βρίσκεται στη διαφάνεια, / Σε φράσεις που είναι σαν βουερό μελίσσι, σαν γάργαρο νερό» (από το βιβλίο, σελ. 157) 
«Only the imagination is real» - William Carlos Williams

Γνωρίζω ότι οι στίχοι αυτοί έρχονται από ένα κοινό παρελθόν ρήξεων, ανακατατάξεων και συγκληρώσεων πάθους: «Όχι όμως, πάντα / Με το που ξεδιπλώνεται η φτερούγα του αδύνατου / Ξυπνάς, με μια κραυγή, / Από τον τόπο, που είναι μόνο όνειρο. Η φωνή σου, αίφνης, / Είναι βραχνή σαν ξεροπόταμος. Όλη η αίσθηση, / Πέφτει εκεί, σωρός, με έναν θόρυβο/ Ύπνου που σκάει πάνω στην πέτρα».

Πρόκειται για την αρχαιολογία μιας αγωνίας καταστατικής. Είναι η αγωνία για την εξακρίβωση και εν συνεχεία ανέκκλητη πρόσκτηση του υπέρτατου τόπου. Του τόπου του πνεύματος. Στους αντίποδες του δεδομένου ατελούς, πρόχειρου και ενίοτε βασανιστικού περιβάλλοντος χώρου, θα πρέπει να υφίσταται ο εντελώς άλλος τόπος.

Θυμίζω ενδεικτικά τους συναφείς απέλπιδες αφορισμούς, όπως διατυπώνονται είκοσι έξι αιώνες πριν: «Αν υπάρχει ο τόπος, θα είναι μέσα σε κάτι· γιατί κάθε ον είναι μέσα σε κάτι· και το να είναι μέσα σε κάτι, είναι να είναι και μέσα σε τόπο. Άρα και ο τόπος θα είναι μέσα σε τόπο, και τούτο επ’ άπειρον· άρα δεν υπάρχει ο τόπος». (Βλ. Ζήνων ο Ελεάτης, Προσωκρατικοί, επιλεγμένα αποσπάσματα-μετάφραση-εισαγωγικό σημείωμα: Ευάγγελος Ν. Ρούσσος, Κατάλογος 22, Αθήνα, εκδόσεις στιγμή, 2000).

Σωκρατικός πραγματισμός 

Ο δε επίμονος πραγματισμός του Σωκράτη επιχειρεί να τεκμηριώσει ό,τι θα μπορούσε να μας φανεί χρήσιμο ως ένα υλικό έστω τοπόσημο. Χωρίς να παύουμε να θυμίζουμε τα (αόκνως εργαζόμενα) μυρμήγκια ή τους (άεργους, φυγόπονους) βατράχους, επιδιώκουμε ασυστόλως την απόλαυση του καταδικού μας ψυχο - τόπου.

Παραπέμπω για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής στα εξής χαρακτηριστικά: «Επιπλέον, είπε [ο Σωκράτης], έχω πειστεί ότι [η γη] είναι κάτι πελώριο και ότι εμείς, από τον ποταμό Φάση μέχρι τις Ηράκλειες Στήλες, δεν κατοικούμε παρά ένα μικρό κομμάτι της, και ζούμε γύρω από τη θάλασσα, σαν μυρμήγκια ή βάτραχοι γύρω από ένα τέλμα, ενώ σε άλλα σημεία κατοικούν πολλοί άλλοι σε πολλούς άλλους παρόμοιους τόπους». (Βλ. Πλάτων, Φαίδων, 109, εισαγωγή – μετάφραση – σχόλια φιλολογική ομάδα Κάκτου, Αθήνα, εκδόσεις Κάκτος, 1993).

Στο κύμα αυτών των συλλογισμών ανταποκρίνεται και το πασίγνωστο, απαισιόδοξο ημιστίχιο από την εμβληματική Πρώτη Ελεγεία του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875 – 1926), ήτοι «Den Bleiben ist nirgends». Κοντολογίς, ο εφιάλτης των Ελεατών όχι μόνον διατηρείται ατόφιος, αλλά τείνει να επαυξηθεί κατά πολύ. Η λέξη “nirgends” πιστοποιεί άμεσα την ανυπαρξία μιας ασφαλώς ιδιαίτερα ποθητής ενδεχομενικότητας. Ο δε άκρως ζωτικός όρος «Bleiben» κινδυνεύει, να αυτοακυρωθεί ως εκ των πραγμάτων.

Η ανθρώπινη ύπαρξη, ένας πένης, ένας επαίτης, κυριολεκτικά, ζείδωρου τόπου, αποβλέπει εν τούτοις στη δικαίωση του Προσώπου. Το οποίο, οίκοθεν νοείται, θέλοντας και μη φέρει.

Η ου – τοπία συνεπώς εξοντώνει. Η ανθρώπινη ύπαρξη, ένας πένης, ένας επαίτης, κυριολεκτικά, ζείδωρου τόπου, αποβλέπει εν τούτοις στη δικαίωση του Προσώπου. Το οποίο, οίκοθεν νοείται, θέλοντας και μη φέρει. Ο Υβ Μπονφουά (1923 – 2016) επιδραστικός Γάλλος και οικουμενικός ταυτοχρόνως, όπως ήδη έχει αποδειχτεί, ποιητής, δρα σ’ αυτό ακριβώς το πεδίο των αναστοχαστικών διαλογισμών.

Ας επικεντρωθώ εδώ προσώρας: «Στην τέχνη όπως στη ζωή μαθαίνουμε τον λόγο του άλλου και η γη θα προκύψει, έντονη μορφή επειδή είναι μοιρασμένος τόπος. Αυτός μου φαίνεται ότι είναι ο σκοπός της ποίησης». Θα προσθέσω και μιαν άλλη πολιτική λεκτικών συνταγμάτων, η οποία φανερώνει τόσο το ικανό βάθος των συσχετισμών, όσο και την απαραίτητη παρέμβαση των καθόλα συνεργατικών συνειρμών: «Αντιλαμβάνομαι τον ελληνικό όρο οικείος τόπος, όχι με την αρχική του έννοια, αλλά στην υπηρεσία της ιδέας ότι σε ορισμένους ορίζοντες μπορώ να αντικρίσω την αλήθεια άγρυπνη, και οι ορίζοντες αυτοί είναι οι δρόμοι της επιστροφής μου. Ο οικείος τόπος είναι ο τόπος της βαθιάς μεταστροφής. Μια νέα αρχή μπορεί να αλλάξει την πορεία της επιστήμης, αλλά εδώ η αρχή είναι σημείο του κόσμου τούτου, καθιερωμένο από ένα μνημείο, από ένα τοπίο θαυμαστό, από ένα άγαλμα. Τι άλλο ήταν παλαιότερα το μαντείο, τι άλλο είναι σήμερα η πατρίδα;

Εδώ (ο οικείος τόπος είναι πάντα ένα εδώ) σμίγουν η βουβή ή απόμακρη πραγματικότητα και η ύπαρξή μου, μυούνται αμοιβαία και εξυψώνονται μέσα στην πληρότητα του όντος. [...] Είμαι βέβαιος ότι κάπου υπάρχει τούτη η κατοικία, τούτο το κατώφλι που θα με οδηγήσει στην κατάκτηση του όντος». (Βλ. Οι τάφοι της Ραβέννας, μετάφραση: Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδόσεις Γνώση, 1981, σελ. 24-25).

Ομφαλός σημαινομένων 

Σημειώνω τη βαρύνουσα παρουσία στην Αναζήτηση τόπου του ομφαλού των σημαινομένων, ήτοι των Δελφών (βλ. σελ 39), του Αριστοτέλη (βλ. σελ.157), του Λουκρήτιου (βλ. σελ. 159), της αρχέγονης Μητέρας Δήμητρας (βλ. σελ. 181) αλλά και του Μαρσύα (βλ σελ 177). Η λέξη θεός, πότε με μικρό, πότε με κεφαλαίο πρώτο γράμμα θήτα, απαντά πολλές φορές. Η θεολογία, η οποία σπερματικά εντοπίζεται εδώ, είναι εύληπτη, απηχώντας, μεταξύ άλλων, θεμελιώδεις έννοιες – τοτέμ του συλλογικού ασύνειδου, αλλά και των αναθεωρητικών ελιγμών του επιβεβλημένου δόγματος. Το δε ανώνυμο παιδί που μπαινοβγαίνει με ιδιαίτερη άνεση πολλές φορές στα ποιήματα του τόμου δεν είναι άλλο παρά το αρχετυπικό παιδί, ο Πάνσοφος παις του ηρακλείτειου καταπιστεύματος.

Η διάσωση του είναι αποτελεί εν τέλει αναδίπλωση της παροχής αναγεννησιακού ή άλλως επαναστατικού νοήματος, εκεί όπου όλα δείχνουν ως τώρα δήθεν πλήρη εννοιολογικού φορτίου και αισίως συμβατά με την - εν μέρει υπνώττουσα - σκέψη μας. Από εδώ πηγάζει άλλωστε η όντως ακριβοδίκαιη αποτίμηση του Ζαν Σταρομπίνσκι:

«Αυτή η ποίηση είναι μια από τις λιγότερο ναρκισσιστικές που υπάρχουν. Είναι πλήρως στραμμένη προς το εξωτερικό αντικείμενο που της είναι σημαντικό, και του οποίου η μοναδικότητα, ο μοναδικός χαρακτήρας του, συνεπάγονται πάντα τη δυνατότητα ενός μοιράσματος».

Επιστρέφω συχνά στους εξής πολύσημους προσδιορισμούς του εντέχνως συγκερασμένου στιχικού ήθους του Υβ Μπονφουά: «Εδώ, στον καθαρό τόπο. Η αυγή έσβησε πια,/[…] Εδώ, πάντοτε εδώ. Πέτρα πάνω στην πέτρα/Χτίστηκε η χώρα σύμφωνα με τα λόγια της ανάμνησης».

Η ημέτερη κριτική έχει ήδη επισημάνει τις αρετές του εν λόγω ενδελεχούς μεταφραστικού διαβήματος. Διακρίνω μόνο: «Το εννοιολογικό βάρος των λέξεων και, κατά Μπονφουά, το σημείο εκείνο των λέξεων «όπου αυτές έρχονται εντούτοις σε επαφή με εκείνο που δεν μπορούν να πουν», οι λέξεις ως «οντολογικό αποτύπωμα» (σ. 23) καταδεικνύουν το μεταφραστικό εγχείρημα του Χατζόπουλου «να αναδημιουργήσει το μη φανερό μέρος της λέξης και της φράσης» (σ. 27). Σηματοδοτείται έτσι η κατάθεση μιας ανθολόγησης που μας επιστρέφει σε βαθύτερες πηγές της ποίησης». (Βλ. Βαρβάρα Ρούσσου, «Φανερά και αφανέρωτα τοπία», Εφημερίδα των Συντακτών, 23 Δεκεμβρίου 2023)

Ο Υβ Μπονφουά έχει βεβαίως λάβει εγκαίρως υπόψιν του την εμφανώς καταλυτική ετυμηγορία του κατά δέκα επτά χρόνια μεγαλύτερού του Σάμουελ Μπέκετ, ότι δηλαδή «κάθε λέξη είναι ένας άχρηστος λεκές στη σιωπή και στο τίποτα».

Συγκρατώ, εκτός των άλλων, ότι ο Υβ Μπονφουά έχει βεβαίως λάβει εγκαίρως υπόψιν του την εμφανώς καταλυτική ετυμηγορία του κατά δέκα επτά χρόνια μεγαλύτερού του Σάμουελ Μπέκετ, ότι δηλαδή «κάθε λέξη είναι ένας άχρηστος λεκές στη σιωπή και στο τίποτα».

Εξ ου και η συστηματική και γι΄ αυτό γόνιμη επιχείρηση ριζικής αναδιαπραγμάτευσης δεικτών, υφών και τροπισμών από τη σκοπιά του πολύπειρου ποιητή. Διακρίνω, μεταξύ άλλων, τα εξής παραπληρωματικά ευθύβολα: «Κάθε λέξη: κάτι κλειστό τώρα, μια θαμπή επιφάνεια όπου τίποτα δεν πάλλεται, μια πέτρα».

H πρόσληψη του νοήματος στην περίπτωση αυτή υποστηρίζεται σαφώς και με την ακόλουθη προοπτική των εξ ορισμού λειτουργικών συγκερασμών. «Το να γράφεις ποιητικά, έχοντας την έγνοια εκείνου που μέσα στη λέξη είναι ηχητική, μουσική σε δύναμη, σημαίνει να σβήνεις εντός της εκείνο το εννοιολογικό μέρος που τη βάζει σε σχέση με άλλες έννοιες, άλλες ιδέες, τίποτα περισσότερο από αυτό».

Η καθαρότητα των πορισμάτων 

Η καθαρότητα των πορισμάτων είναι υποδειγματική. Ο δόκιμος και πολυβραβευμένος ποιητής Θανάσης Χατζόπουλος, άριστος γνώστης και της γαλλικής γλώσσας, υπογραμμίζει στην πράγματι επαρκέστατη θεματικά εισαγωγή του βιβλίου Σε αναζήτηση τόπου (εκδ. Στερέωμα) ορισμένους στίχους-κλειδιά για την περαιτέρω κατανόηση του προκείμενου πολύνευρου μηνύματος.

Αντιγράφω τα εξής παραστατικά: «Οι λέξεις είναι φορείς πιο πολλών από μας,/Γνωρίζουν περισσότερα από μας, ψάχνουν/ Στα βάθη του ύπνου μας στην όχθη ενός νερού /Σκοτεινού όσο και γρήγορου, απαρνημένου/ Έναν πόρο φωτός;». Ανάλογα ισχύουν και εδώ: «Είναι σαν οι λέξεις να ήταν λεπροί /Ακούμε από μακριά το κουδουνάκι τους /Το παλτό τους είναι σφιγμένο πάνω στο σώμα του κόσμου /Αλλά αφήνει να διηθηθεί το φως». Από τις παρεμφερείς κειμενικές εκτιμήσεις παραθέτω τις εξής: «Μέσα στον σύγχρονο πολιτισμό και τη σημερινή κουλτούρα, ο λόγος συνθλίβεται από την έτοιμη γλώσσα, αλλά το πιο πολύτιμο είναι ο δημιουργικός λόγος, όταν κατορθώνει να αναδυθεί» (Λακάν 2005, βλ. Ζακ Αλέν Μιλέρ Εισαγωγή, Ζακ Λακάν, Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση, μετάφραση: Νάσια Λινάρδου-Μπλανσέ και Ρεζινάλντ Μπλανσέ, εκδόσεις Εκκρεμές, 2005).

Η ποιητική πρόθεση εστιάζεται στην επανεκτίμηση του λεκτικού κληροδοτήματος, έχοντας προ πολλού κατανοήσει ότι «αυτή είναι η παράξενη μοίρα της γλώσσας, ότι δεν υπάρχει ούτε μια λέξη που να μην φέρει μέσα της την αιτία της ερείπωσής της.

Η ποιητική πρόθεση εστιάζεται στην επανεκτίμηση του λεκτικού κληροδοτήματος, έχοντας προ πολλού κατανοήσει ότι «αυτή είναι η παράξενη μοίρα της γλώσσας, ότι δεν υπάρχει ούτε μια λέξη που να μην φέρει μέσα της την αιτία της ερείπωσής της, κάτι σαν μια μηχανή της ανατροπής της σημασίας της». (Βλ. Jean Paulhan, Le don des langues). Δεν πρόκειται λοιπόν για μιαν εξόφθαλμα συνειδητή επινόηση κάποιων ουσιών του βίου, αλλά για μιαν εντέλει αποτελεσματική αξιοποίηση πολλαχώς κρίσιμων λεπτομερειών του αισθητά ανανεωμένου τοπίου συναισθημάτων. Ό, τι εν ολίγοις προβλέπει η ποιητική πρόνοια.

Βεβαίως ισχύει πάντα ο κανόνας του Θωμά Ακινάτη, ήτοι «quidquid recipitur, ad modem recipientis recipitur», που πάει να πει ότι όλα εξαρτώνται σε τελευταία ανάλυση από την επάρκεια του παραλήπτη-παρατηρητή-στοχαστή – ποιητή κύρους.

Ολική θέαση 

Εξ όνυχος τα εξής επίσης αρκούντως διευκρινιστικά από τη θέση ελέγχου των σημείων του Υβ Μπονφουά: «Σ’ αυτή τη νιφάδα/Που πάνω στην παλάμη μου αποτίθεται, ποθώ/Να βεβαιώσω το αιώνιο/Κάνοντας τη ζωή μου, τη θέρμη μου,/Το παρελθόν μου, αυτές τις μέρες του παρόντος,/Απλώς μια στιγμή: τούτη τη στιγμή, δίχως όρια».

Η διαίσθηση ή και η υπερδιαίσθηση ανοίγει το δρόμο μιας λυτρωτικής, μιας ολικής δηλαδή θέασης. Η νομιμοποίηση του «ονείρου της γης», όπως προβάλλεται εμφατικά στη σελίδα 93 του παρόντος, διευκολύνει την περαιτέρω νομιμοποίηση του ονείρου της ίδιας της αλήθειας. Παραθέτω τα εξής φίλια θεωρήματα: «Ο αντιρεαλισμός παραμένει πάντοτε μια δυνατή επιλογή, αφού μπορεί να τεθεί ως εικασία: μπορούμε ανά πάσα στιγμή να αναρωτηθούμε μήπως η αλήθεια σε ένα ορισμένο πεδίο εξαντλείται τελικά στην τάση μας να προβαίνουμε σε ορισμένα συμπεράσματα, συγκλίνοντας ίσως με άλλους.

Μερικές φορές, όπως συμβαίνει με την ισχύ της γραμματικής ή των κανόνων καλής συμπεριφοράς, η απάντηση είναι καταφατική. Για τον λόγο αυτό, ακόμη και όταν η διαίσθησή μας μάς έχει πείσει ότι σε ένα επιμέρους πεδίο, όπως ο φυσικός κόσμος, τα μαθηματικά, η ηθικότητα ή η αισθητική, επιχειρούμε με τις κρίσεις μας να ανταποκριθούμε σε ένα είδος αλήθειας ανεξάρτητης από αυτές, ενδέχεται να μην είναι δυνατόν να το στοιχειοθετήσουμε αυτό αναμφίλεκτα.

Παρ’ όλα αυτά, η διαίσθησή μας μπορεί να είναι πολύ ισχυρή, και διόλου αδικαιολόγητη». (Βλ.Thomas Nigel, Νους και κόσμος – Γιατί η υλιστική νεοδαρβινική αντίληψη της φύσης είναι σχεδόν σίγουρα λανθασμένη, μετάφραση: Αντώνης Χατζημωυσής, εκδόσεις Εκκρεμές, 2023, σελ. 174).

Το πρόταγμα του Χόρχε Σεμπρούν που συμπυκνώνει η φράση του «η πραγματικότητα πρέπει συχνά να εφευρεθεί για να γίνει αλήθεια» δείχνει ακόμη μια φορά τη σκοπιμότητα της εμπέδωσής του στο πλαίσιο των απαιτητικών κειμενικών εφαρμογών. Διάβασα και εξακολουθώ να διαβάζω το Σε αναζήτηση τόπου ως να ήταν η ενδοχώρα συνύπαρξης, συναντίληψης και ει δυνατόν συνταύτισης εν αυτώ των εναργών εγώ μας στην απόλυτη έκφανσή των.

＊Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής. Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή κειμένων «Καταυλισμός» (εκδ. Ύψιλον).

Απόσπασμα από το βιβλίο:

«Το νοητικό και η νόηση γίνονται για τον Μπονφουά ένα εμπόδιο, ένα ανάχωμα απέναντι στην ποίηση, επειδή “Αυτό θα ήταν η ποίηση σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στις λέξεις, ένα κοίτασμα απόλυτου μέσα στην εμβέλεια της φωνής”. Η φωνή και ο ήχος της συνιστούν το πρωταρχικό. Αυτό το κοίτασμα που επιχειρεί να γεννήσει ζωή, παρουσία, με τη δική τους βοήθεια, παραμερίζοντας όσο γίνεται τις ίδιες. “Η ποίηση δεν αποκλείει την παρουσία, τη δημιουργεί, σχεδιάζοντας νοητούς κόσμους, γλώσσες, για να τους απλοποιήσει μέχρι να δει μέσα τους σαν να γεννιέται, στην ταπεινή της αχυρένια κλίνη, μια απόλυτη μορφή, η μορφή αυτή τη φορά της ζωής”. Εδώ ο ποιητής γίνεται δημιουργός, με την πιο αυστηρή έννοια του όρου, όπως ο μουσικός, ένας κατασκευαστής ήχων με μέσο τις λέξεις που μόνο ένα πρώτο μέρος τους είναι ήχος. Ωστόσο από αυτό το μέρος δημιουργεί κόσμο, όχι τον κόσμο του, αλλά κόσμο κοινό και μοιρασμένο, όχι μια ιδιοπροσωπία αλλά εκείνο το σκαλισμένο τμήμα του καθρέφτη στο οποίο μπορούν να δουν όσο περισσότεροι γίνεται το πρόσωπό τους. Κι όσο κι αν οι λέξεις μόνο άδειες δεν είναι άλλο τόσο μπορούν να υποδεχθούν στην επικράτειά τους άλλες λέξεις και άλλους ήχους, άλλες εικόνες και αισθήσεις και αισθήματα».