Η Μεγάλη Παρασκευή, του Στρατή Πασχάλη

Η Μεγάλη Παρασκευή του Στρατή Πασχάλη είναι μια πολυδιάστατη ποιητική σύνθεση που έχει στον πυρήνα της τον θρύλο του Νεκρού Θεού, τον θάνατο του μύθου, και την προσωπική, εσωτερική αναζήτηση για λύτρωση μέσα από τις εμπειρίες της αληθινής ζωής. Έργο γεννημένο τα χρόνια της πρόσφατης κρίσης, πραγματεύεται τον αγώνα του ανθρώπου να ανθίσει και να βρει νόημα μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες, μετασχηματίζοντας στιγμές και εικόνες της ζωής και ανυψώνοντάς τες.

Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη: το πρώτο μέρος φέρει τον τίτλο «Η Μεγάλη Παρασκευή», ποιητική σύνθεση που δομείται με βάση την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, ενώ το δεύτερο μέρος «Ο τοίχος με την κόκκινη βουκαμβίλια», περιλαμβάνει μεμονωμένα ποιήματα στο ίδιο κλίμα αλλά με πιο ανάγλυφα τα ζητήματα της ταυτότητας, της πατρίδας και της ελληνικότητας. Έτσι, ο αναγνώστης, έχοντας διαβάσει το πρώτο μέρος, έχει στο δεύτερο μέρος την ευκαιρία να επαναπροσεγγίσει τα ζητήματα που θέτει το πρώτο, να δοκιμάσει νέες οπτικές γωνίες και να απολαύσει ξανά στιγμές από την ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο Πασχάλης σε όλο το βιβλίο.

Το πλούσιο αυτό έργο συνομιλεί με έργα μεγάλων ποιητών όπως ο Δάντης, ο Ρεμπό, ο Καβάφης, ο Ελύτης και άλλοι. Συνομιλεί με την τέχνη γενικότερα, τη μουσική, το θέατρο και τη ζωγραφική. Διαβάζοντάς το, σκεφτόμουν ότι είναι μια όπερα σε βιβλίο ποίησης. Ένας από τους κεντρικότερους άξονες της σύνθεσης είναι ο διαρκής διάλογός της με την Έρημη Χώρα του Έλιοτ, έργο στο οποίο ο Πασχάλης αποτίει φόρο τιμής. Έχοντας μεταβολίσει και μετασχηματίσει το εμβληματικό αυτό ποιητικό έργο, ο Στρατής Πασχάλης δημιουργεί το δικό του με πυρήνα της σύλληψής του τη δική του έρημη χώρα, κυριολεκτικά και μεταφορικά: τη χώρα που μαστίζεται από την οικονομική και υγειονομική κρίση και την εσωτερική χώρα που ερημώνει. Με έντονες επιρροές από κείμενα της θρησκευτικής παράδοσης, δημοφιλή τραγούδια, μοτίβα γνωστά από στίχους διάσημων ποιητών που επαναλαμβάνονται, φτιάχνεται ένα σύμπαν με ρίζες ποικίλες και βαθιές και κλαδιά που ανθίζουν μέσα από τη δοκιμασία της μεγάλης παρακμής.

Ένας από τους κεντρικότερους άξονες της σύνθεσης είναι ο διαρκής διάλογός της με την Έρημη Χώρα του Έλιοτ, έργο στο οποίο ο Πασχάλης αποτίει φόρο τιμής. Έχοντας μεταβολίσει και μετασχηματίσει το εμβληματικό αυτό ποιητικό έργο, ο Στρατής Πασχάλης δημιουργεί το δικό του με πυρήνα της σύλληψής του τη δική του έρημη χώρα, κυριολεκτικά και μεταφορικά: τη χώρα που μαστίζεται από την οικονομική και υγειονομική κρίση και την εσωτερική χώρα που ερημώνει.

Η Μεγάλη Παρασκευή, λοιπόν, αποτυπώνει το πνεύμα της εποχής δηλώνοντας μια βαθιά και γενικευμένη κρίση, μέσα στην οποία βιώνεται ένα πένθος. Στο πλαίσιο αυτό αναμιγνύεται η επιθυμία και η μνήμη, το νεκρό χώμα με τα άνθη της άνοιξης. Τα ποιήματα του βιβλίου είναι γεμάτα λουλούδια –άλλωστε η Μεγάλη Παρασκευή πέφτει συνήθως Απρίλιο– και μιλούν για σώματα θαμμένα με κυριολεκτικό και συμβολικό τρόπο, σώματα καθημερινών ανθρώπων. Άγνωστοι περαστικοί, γνωστοί που συναντάμε τυχαία στον δρόμο, γίνονται «ζωντανοί θαμμένοι», και τραγικές φιγούρες μέσα στη συνηθισμένη ζωή τους, αφού δεν ζουν αληθινά. Το βάρος και η φρίκη είναι η ζωή η ψεύτικη, η φτιαγμένη, η γεμάτη πολύτιμα αντικείμενα σε εσωτερικούς χώρους που δεν έχουν ζωντανή αξία. Αντίθετα, η αληθινή ζωή βρίσκεται έξω στο χώμα, στα λουλούδια και στους υπονόμους, όχι στα διακοσμημένα δωμάτια και στα ψηλά γυάλινα κτίρια κι ας εκπέμπουν το γόητρο της εποχής. Βρίσκεται, επίσης, στη λυτρωτική δύναμη της εσωτερικής «άλλης ζωής», την οποία γνωρίζουν καλά οι καλλιτέχνες και οι στοχαστές αλλά και όσοι καλλιεργούν τον εσωτερικό τους πλούτο.

«Δεν ήταν ποίηση αυτό. Ήτανε αποτύπωμα των όσων προετοίμα-
ζε για μένα η μοίρα. Θαμμένη κι αυτή βαθειά μες στους στίχους.

Δεν ήταν Άνοιξη αυτό, ήταν βηματισμός ετοιμοθανάτου προς το
ικρίωμα πάνω σ’ ένα ανθισμένο χλοερό μονοπάτι.

Κι απέναντι ο δήμιος ήταν αυτός που περίμενα χρόνια για να
μου πει πως η ανάσταση θα συμβεί.

Τότε κατάλαβα πως ήμουνα απλώς καταγεγραμμένος μέσα σ’
ό,τι αργότερα θα κατέγραφα.

Ρόλος Εσταυρωμένου, που όμως τα καρφιά του είναι αληθινά».

[σελ. 23] 

Στο βιβλίο συναντάμε μια διαρκή, ρητή ή υποβόσκουσα, αντιπαραβολή του τετριμμένου με το θείο, του γειωμένου με αυτό που υπερίπταται ή υποβόσκει χθόνιο. Το δράμα διαμορφώνεται και στα τρία επίπεδα: γη – ουρανός – χθόνιο. Έχουμε εικόνες και διαλόγους βαρετών κοινωνικών εκδηλώσεων με δυστυχισμένους, κενούς ανθρώπους που όμως μεταμορφώνονται, γίνονται τρομεροί και αγγελικοί, σε μια στιγμή παίρνουν τη μορφή τραγικής φιγούρας. Βλέπουμε πορτρέτα περαστικών, παιδιών, ζητιάνων, εύρωστων νεαρών, που είναι ή φέρουν τον νεκρό θεό, ως τραγωδία ή ως δυνατότητα – γιατί υπάρχει η κρυμμένη ελπίδα της ανάστασης και της σωτηρίας.

Ο ποιητής δηλώνει ότι κανείς «σταυρώνεται» όταν απουσιάζει από την ουσιαστική πραγματικότητα. Η παρουσία ταυτίζεται με το να μπορεί κανείς να αφήνεται στο βίωμά του χωρίς να το καταπιέζει, να το αρνείται, να το ακυρώνει ή να το ντύνει με φανταχτερά, ψεύτικα ρούχα.

Η έλλειψη παρουσίας, το απρόσωπο, επανέρχεται διαρκώς στη Μεγάλη Παρασκευή, όπου υπονοείται ότι για να αναστηθεί και να ζήσει ξανά ο νεκρός θεός πρέπει κανείς να είναι παρών. Ο ποιητής δηλώνει ότι κανείς «σταυρώνεται» όταν απουσιάζει από την ουσιαστική πραγματικότητα. Η παρουσία ταυτίζεται με το να μπορεί κανείς να αφήνεται στο βίωμά του χωρίς να το καταπιέζει, να το αρνείται, να το ακυρώνει ή να το ντύνει με φανταχτερά, ψεύτικα ρούχα. Ως φορέας ελπίδας και ως λύση στην απουσία που φέρνει θάνατο παρουσιάζεται μια στάση ζωής που μοιάζει με του παιδιού, μια που τα παιδιά είναι διαρκώς παρόντα, οι αντιδράσεις τους γνήσιες και αληθινές, και ξέρουν να αφήνονται στη στιγμή. Επίσης, τα παιδιά παίζουν και δημιουργούν, η φαντασία τους είναι ελεύθερη και λειτουργούν μη συμβατικά. Στη στάση αυτή του παιχνιδιού και του ελεύθερου βιώματος προστίθεται και η λυτρωτική δύναμη του έρωτα, που εμπεριέχει τη δοκιμασία και την κάθαρση. Μέσα στον δυστοπικό κόσμο το παιδί-ποιητής δοκιμάζεται αλλά συνεχίζει, ενώ η φλόγα του έρωτα μπορεί να ξυπνήσει ξανά την κοιμισμένη ζωή, όπως παρατηρούμε στο παρακάτω ποίημα:

«Οι μνήμες, άκυρα εισιτήρια κομμένης διαδρομής.
Μες στον πολιτισμό του Νεκρού Θεού
γυρνώντας αναποφάσιστος
το παιδί-ποιητής
ψάχνει ακόμα συμπαίκτη και δεν τον βρίσκει.
Χτυπάει στην μπάλα του στον τοίχο μοναχός
και παίζει με το Τίποτα.
Κι είναι πάλι Μεγάλη Παρασκευή. Και βρέχει.
Κι οι πασχαλιές ξεθωριάζουν και μαδάνε.
Πριν καν τις μυρίσει.

[…]

Δυο φλόγες που φιλιούνται
είναι η Ανάσταση.
Δυο φλόγες που δεν φιλιούνται
είναι η Μεγάλη Παρασκευή».

[σελ. 52]

Η αληθινή ζωή, προς υπεράσπιση της οποίας γράφει το βιβλίο αυτό ο Στρατής Πασχάλης, ζητάει να τολμήσουμε να παραδοθούμε έστω για μια στιγμή, να μην είμαστε πια προσεκτικοί. Έτσι μόνο φαίνεται ότι ζήσαμε. Όπως προανέφερα, η αληθινή ζωή μπορεί να ανθίσει και εντελώς εσωτερικά, ακόμα κι όταν ο φορέας της μοιάζει αποτραβηγμένος από τα εγκόσμια. Στο ποίημα της ενότητας «Ο τοίχος με την κόκκινη Βουκαμβίλια» με τίτλο «Μέσα μου» βλέπουμε πώς μπορεί μια εξωτερική, φαινομενική αδράνεια και απουσία να εμπεριέχει μια ανάσταση της άλλης ζωής:

«Είμαι κλεισμένος μέσα μου σα να ‘χω κρυφτεί
πίσω από μένα.

Είμαι κλεισμένος μέσα μου σα να’χω πλανηθεί
στη χώρα των συλλογισμών.

Είμαι κλεισμένος μέσα μου σα να’χω αποσυρθεί
στο μοναστήρι της ψυχής.

Είμαι κλεισμένος μέσα μου σα να ‘χω θαφτεί
στου κορμιού μου τον τάφο.

Είμαι κλεισμένος μέσα μου σα να ‘χω αναστηθεί
στην άλλη ζωή του εαυτού μου».

[σελ. 110]

O Στρατής Πασχάλης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Δημόσιο Δίκαιο στη Νομική Αθηνών. Δημοσίευσε δέκα ποιητικές συλλογές (οι πιο πρόσφατες, Εποχή Παραδείσου, 2008, Τα εικονίσματα, 2013, Η Μεγάλη Παρασκευή, 2021), έναν τόμο με δοκίμια (Ποίηση σε μικρόψυχους καιρούς, 2017), ένα μυθιστόρημα (Ο άνθρωπος του λεωφορείου, 2006), ανθολογίες ποίησης και πεζογραφίας, ένα παιδικό έμμετρο παραμύθι (Τ’ ασημένιο ρομποτάκι με το κόκκινο φωτάκι), ένα μονόπρακτο βασισμένο στον Σολωμό (Άστραψε φως), έναν μονόλογο βασισμένο σε πεζά του Καρυωτάκη (Ο «Φαίδων» στη λάσπη) και μεταφράσεις (Ρεμπώ, Λωτρεαμόν, Μπερνάρ Νοέλ κ.α.). Το 2019 κυκλοφόρησε το σύνολο των ποιημάτων του με τίτλο Στίχοι ενός Άλλου. Μετέφρασε για τη σκηνή πάνω από τριάντα έργα. Έγραψε κείμενα για παιδικές θεατρικές παραστάσεις και διασκεύασε πολλά λογοτεχνικά έργα για το θέατρο. Τιμήθηκε για την ποίηση και τις μεταφράσεις με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης, δύο φορές με το Βραβείο Ποίησης του περιοδικού Διαβάζω, με το Βραβείο Θεατρικής Μετάφρασης «Μάριος Πλωρίτης», καθώς και με το βραβείο μεταφρασμένης ποίησης «Άρης Αλεξάνδρου». Ποιήματα και βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες. Το 2016 του απονεμήθηκε από τη Γαλλική κυβέρνηση το παράσημο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών.

Η εσωτερική άνθιση εμπεριέχει και την αποδοχή των κομματιών εκείνων της ψυχής που μπορεί να μας δυσκολεύουν. Το ποίημα από την ίδια ενότητα με τίτλο «Mea Culpa» έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μια που αντιστρέφει την αντίληψη ότι θεμιτό είναι να μη νιώθουμε ενοχές – φέρει βέβαια και μια απόρριψη της ενοχής που δημιουργείται επειδή ακριβώς κάποιος νιώθει ενοχές. Όπως και να έχει, η αληθινή ζωή που φτιάχνεται στο χώμα από χώμα φέρει μέσα της και το λάθος και την ενοχή, και τις νέες επιθυμίες, όπως κι αν τις χαρακτηρίζουμε. Είναι ένα αέναο παιχνίδι όπου κανείς θέτει και τους δικούς του όρους, μοιάζει να λέει ο ποιητής, διεκδικώντας ακόμα και την ενοχή του:

«Γιατί να μη νιώθω ενοχή; Και να ζω
χωρίς τύψεις την κάθε απόλαυση
μες στο ουδέτερο κενό μου;

[…]

Γιατί να μη νιώθω ενοχή; Και να μην πικραίνομαι
απ’ τον στυφό καρπό
που όταν τον φτύσω χάμω και πεθάνει στο χώμα και
φυτρώσει πάλι
θα γεμίσει κάποτε η Άνοιξη
δέντρα αμέτρητων πειρασμών».

[σελ. 111]

Μια πτυχή του βιβλίου που έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι η ποικιλομορφία των ποιητικών τρόπων που χρησιμοποιούνται. Υπάρχουν δραματικοί μονόλογοι, πολλές φωνές, ελεύθερος στίχος και ομοιοκαταληξία. Οι στίχοι από άλλα έργα και σε άλλες γλώσσες δημιουργούν μια ατμόσφαιρα μη ομοιογενή, άλλοτε ονειρική και άλλοτε αποσπασματική που δηλώνει αποξένωση. Διευκολύνει όμως και την πρόσβαση στο μυστήριο, που αφορά όλους τους ανθρώπους γιατί η φύση του είναι πρωτογενής και δεν συνδέεται αποκλειστικά με μια γλώσσα ή μια παράδοση. Η υψηλή θερμοκρασία της ποίησης του Πασχάλη δημιουργεί ένα αποτέλεσμα γοητευτικό και μεσογειακό, κοντά στη γη και στον άνθρωπο, που προσκαλεί τον αναγνώστη του έργου στον κόσμο του δημιουργού. Παραθέτω ένα ποίημα που αγαπώ πολύ στο οποίο διακρίνεται η παιγνιώδης διάθεση, η νοσταλγία, η τρυφερή ειρωνεία και η ποιητική τέχνη του Πασχάλη:

[Η ντισκοτέκ δίπλα στη θάλασσα] 

Η νεραντζιά νεκρό σώμα του Άδωνη μοσχομυρίζει
κι εγώ ανασύρω από τη μνήμη μου μια ντισκοτέκ –
ενώ από το μεγάφωνο της εκκλησίας: Εκ νυκτός ορθρίζει – 
Avec ma gueule de métèque.

Φτιάχνω στιχάκια της απελπισίας. Δεν είναι μνήμη πια
είναι κατάνυξη κι είναι ρεφραίν
σαν μια Παρασκευή Μεγάλη μου ‘χε βαρύνει τότε την καρδιά
το Καλοκαίρι αυτό, αφού «νεώτερον ουδέν»…

Το πάρτι άρχιζε νωρίς, μια βάρκα πεταμένη
στα φύκια τ’ αρμυρά
και κάποια λάμπα απ’ τ’ αρμυρίκι κρεμασμένη
και τα χταπόδια τα ξερά.

Ο θόρυβος της μηχανής που πότιζε νωρίς
τα περιβόλια εκεί βαθιά
ήταν ο ίδιος ο Εσπερινός με τον θεό χωρίς -
κι εμείς, παιδιά.
Σουξέ της εποχής.

[σελ. 39] 

Η υψηλή θερμοκρασία της ποίησης του Πασχάλη δημιουργεί ένα αποτέλεσμα γοητευτικό και μεσογειακό, κοντά στη γη και στον άνθρωπο, που προσκαλεί τον αναγνώστη του έργου στον κόσμο του δημιουργού.

Συνοψίζοντας, η Μεγάλη Παρασκευή του Στρατή Πασχάλη, μέσα από τους πολλαπλούς ρόλους που υιοθετεί η ποιητική φωνή, τις διάφορες πηγές αλλά κυρίως την ολοκληρωμένη τέχνη του δημιουργού της μας εισάγει σε έναν κόσμο όπου μέσα στη φθορά και την παρακμή υπάρχει ο σπόρος της ομορφιάς και της αλήθειας. Αν οι συνθήκες της πραγματικότητας σκοτώνουν τον θεό που φέρουμε μέσα μας, η ποίηση, με την κωδικοποίηση της ομορφιάς και του έρωτα, μας υποστηρίζει στην προσπάθεια να τον αναστήσουμε. Ο ποιητής, ως παιδί που παίζει και ανακαλύπτει, ως νεκρός και ζωντανός ερωτευμένος, ως ταξιδιώτης σε εξωτερικά και εσωτερικά τοπία, ως προφήτης που έχει προβλέψει και προ-ζήσει, αιωνίως και σε κύκλους, όσα περιγράφει, αλλά και ως παρατηρητής που συνδέει την εξωτερική με την εσωτερική ύπαρξη, υπερασπίζεται την ελεύθερη φαντασία, τη βιωμένη εμπειρία, τη σύνδεση που υπερβαίνει τις συμβάσεις, και τελικά την αυθεντική, σάρκινη και πνευματική ζωή.

* Η ΛΕΝΑ ΚΑΛΛΕΡΓΗ είναι ποιήτρια και μεταφράστρια. Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Περισσεύει ένα πλοίο» (εκδ. Γαβριηλίδη).