Για την ποιητική σύνθεση του Federico Garcia Lorca «Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας» (Απόδοση Αργύρης Ευστρατιάδης, εκδ. Πατάκη).
Της Αθηνάς Δημητριάδου
Είναι χούι των μεταφραστών να ξαναπιάνουν ύστερα από χρόνια τη μετάφραση ενός αγαπημένου κειμένου. Κάτι σαν τις παλιές, στέρεες φιλίες που δεν αναιρούνται ούτε καν αμφισβητούνται, όμως τώρα πια παρών είναι και ο ενδιάμεσος χρόνος και οι αναπόφευκτες αλλαγές που επέφερε η ωριμότητα σε όλες της τις εκφάνσεις.
Ο Αργύρης Ευστρατιάδης μετέφρασε για πρώτη φορά το αξεπέραστο επικολυρικό ποίημα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα «Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας», ένα μυθικό έργο της σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας, και το εξέδωσε ιδίοις αναλώμασι τον Δεκέμβριο του 1969.
Ο Αργύρης Ευστρατιάδης μετέφρασε για πρώτη φορά το αξεπέραστο επικολυρικό ποίημα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας, ένα μυθικό έργο της σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας, και το εξέδωσε ιδίοις αναλώμασι τον Δεκέμβριο του 1969. Ήταν ένα φτενό βιβλίο, 57 σελίδων, μεταφρασμένο και στημένο με πολύ μεράκι. Με το πρωτότυπο κείμενο αντικριστά με το μετάφρασμα, με δύο εισαγωγές (Irigoyen και Ροζακέα), με μια λιθογραφία του Πικάσο και με εύστοχες σημειώσεις στο τέλος. Η πρώτη πρώτη σημείωση έγραφε: «Ο ταυρομάχος I.S. Mejías πληγώθηκε θανάσιμα στην αρένα του Μανθανάρες της Μαδρίτης τον Αύγουστο του 1934. Καλλιτέχνης ο ίδιος, είχε στενή φιλία με τους περισσότερους από τους ποιητές της γενιάς του ’27».
Κοιτάζοντας τώρα αυτή τη σημείωση, με την ευκαιρία της Β' έκδοσης της απόδοσης (sic) του ποιήματος, από τις Εκδόσεις Πατάκη, τον Δεκέμβριο του 2019 –ακριβώς μετά από πενήντα χρόνια–, υποψία μου είναι πως ο Αργύρης Ευστρατιάδης όλο και γυρόφερνε στο μυαλό του και απέρριπτε ή κι επανέφερε κάποιες αλλαγές, κάποιες προσθήκες, το κάτι παραπάνω, το κάτι λιγότερο, όλα αυτά τα χρόνια. Η συγκεκριμένη σημείωση ήταν κίνητρο και έναυσμα για πολύπλευρη ανάπτυξη, για να μάθει ο αναγνώστης πράματα και θάματα για τον Μεχίας και για τον Λόρκα, για τη γενιά του ’27, για τους τσιγγάνους και το φολκλόρ, για την εισβολή του υπερρεαλισμού, για τις ταυρομαχίες και το duende, ακόμη και για τις διάφορες εκδόσεις του ποιήματος στα ελληνικά. Δεν αποκλείεται ο σπόρος για την πραγμάτωση της Β' έκδοσης να βρίσκεται σ’ αυτή τη σημείωση.
Έτσι, λοιπόν, το μετάφρασμα πλαισιώνεται από ένα εκτενέστατο επίμετρο, δομημένο σε 4 μέρη: Α1. «Fiesta brava» («Γενναία γιορτή»), η λεπτομερέστατη, συναρπαστική περιγραφή της ταυρομαχίας, Α2. «El torero y el poeta» («Ο ταυρομάχος και ο ποιητής»), μια εκτενής παρουσίαση της ζωής και της προσωπικότητας του Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας και της σχέσης του με τον Λόρκα, Α3. «Llanto» («Μοιρολόι»), ο Λόρκα και το ποίημα. Ακολουθεί η βιβλιογραφία. Στο Β' μέρος του επιμέτρου παρατίθεται το δοκίμιο του Ramón Irigoyen, «Ο Λόρκα και η γενιά του ή Παραμονή στη γη». Στο Γ' μέρος, το δοκίμιο του Βαγγέλη Ροζακέα, «Η παρουσία του duende στο Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας». Τέλος, στο Δ' μέρος παρατίθεται το δοκίμιο του Jorge Guillén, «Τα σύμβολα του θανάτου στον Θρήνο για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας».
Θέλησα λοιπόν να κάνω μια επιλογή από τις αλλαγές που εντόπισα και να τις παραθέσω σε τούτη εδώ την παρουσίαση, ως ένα καλό δείγμα του πώς δουλεύει ο δημιουργός – γιατί, είτε αρέσει είτε όχι, δημιουργός είναι και ο μεταφραστής (κι ας του το αμφισβητούν).
Ακολουθούν οι Σημειώσεις, πλουσιότατες, πρωτότυπες και πολύτιμες – ένας θησαυρός πληροφοριών για το ποίημα, το θέμα του και την ποιητική του.
Όσο ανορθόδοξο κι αν φαίνεται, άφησα τον σχολιασμό μου για τη μετάφραση του ποιήματος καθαυτού τελευταίο. Σε κάθε καινούργια μεταφραστική εκδοχή, οι αλλαγές παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Τι είδε το μάτι του τεχνίτη, τι κράτησε, τι πέταξε.
Θέλησα λοιπόν να κάνω μια επιλογή από τις αλλαγές που εντόπισα και να τις παραθέσω σε τούτη εδώ την παρουσίαση, ως ένα καλό δείγμα του πώς δουλεύει ο δημιουργός –γιατί, είτε αρέσει είτε όχι, δημιουργός είναι και ο μεταφραστής (κι ας του το αμφισβητούν)– ώστε να επιτύχει μια εικόνα εναργέστερη, πιο κοφτερή από την πρώτη εκδοχή, διατηρώντας πάντα στέρεο και σφριγηλό το ρυθμό. Στην επιλογή που έκανα, προηγείται η εκδοχή του 1969.
Από το «Η λαβωματιά κι ο θάνατος»:
«Ένας κουβάς μ’ ετοιμασμένο ασβέστη» / «Ένας κουβάς μ’ ασβέστη κιόλας έτοιμος»: Ο επιθετικός προσδιορισμός γίνεται κατηγορούμενο και μπαίνει στο τέλος δίνοντας μια ακαριαία αίσθηση στον στίχο.
«Σάρωσε ο αγέρας τα μπαμπάκια» / «Ο άνεμος ξεσέρνει τα μπαμπάκια»: Επιλέγεται ενεστώτας αντί του αορίστου κι ένα ρήμα σαφώς πιο παραστατικό.
«Και σκόρπισε τ’ οξείδιο γυαλί και νίκελ» / «Και σπέρνει η σκουριά γυαλί και νίκελ»: Και πάλι επιλέγεται ο ενεστώτας, το ρήμα σπέρνει οπωσδήποτε πιο ισχυρό από το σκορπίζει, και η σκουριά λέξη πιο καίρια από το οξείδιο στον δυσπρόσιτο στίχο.
Ο Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας ήταν φίλος του Λόρκα και εκτός των άλλων του ιδιοτήτων και δεινός ταυρομάχος. Ήταν αυτός που μύησε τον Λόρκα στις ταυρομαχίες. Στην αποχαιρετιστήρια ταυρομαχία της καριέρας του, τον Αύγουστο του 1934, τραυματίστηκε θανάσιμα και πέθανε. |
Από το «Χυμένο αίμα»:
«Στα μικρά να το μηνύσεις
τ’ άσπρα γιασεμιά να ξέρουν».
«Στα μικρά να το μηνύσεις
τ’ άσπρα γιασεμιά, να ξέρουν»: Το κόμμα παύση και ανάσα στο στίχο και προειδοποίηση.
«και οι ταύροι του Γκισάντο,
πέτρινου θανάτου όμοιοι,
μούγκρισαν σα δυο αιώνες
από στράτες χορτασμένοι»
«και οι ταύροι του Γκισάντο,
θάνατος μαζί και πέτρα,
μούγκρισαν σα δυο αιώνες
που απόκαμαν στις στράτες»: Οι αλλαγές στον β’ και δ’ στίχο αποθεώνουν τον ρυθμό και την εικόνα.
Από την «Απουσία της ψυχής»:
«Porque te has muerto para siempre» / «’Τι ’σαι του χάρου, όλος δικός του» / «Γιατί ’σαι πια νεκρός για πάντα»: Εδώ παραθέτω σκόπιμα και το πρωτότυπο. Ο μεταφραστής εγκαταλείπει την πρώτη του, πιο λυρική επιλογή και ακολουθεί το εμφανώς πιο σκληρό πρωτότυπο.
Ο Ήβλυν Γουώ κλείνει την Επιστροφή στο Μπράιντσχεντ ως εξής: «Οι χτίστες δεν ήξεραν πώς θα κατέληγε το έργο των χεριών τους με το πέρασμα του χρόνου· με τις πέτρες του παλιού πύργου έφτιαξαν ένα καινούργιο σπίτι· χρόνο με τον χρόνο, γενιά προς γενιά το σπίτι γινόταν όλο και πιο μεγάλο, όλο και πιο πλούσιο· και η τεράστια σοδειά της ξυλείας στο πάρκο όλο και ωρίμαζε».
Χρόνο με τον χρόνο, στα εξαρχής γερά θεμέλια της καινούργιας γλώσσας έγιναν εκείνες οι αλλαγές που στέριωσαν τον λόγο και τον ρυθμό ακόμη περισσότερο, έδωσαν στο στίχο τη δυνατότητα ν’ ανασάνει πιο βαθιά και να περιγράψει πιο απλά και καθαρά τα νοήματα. Και ενίοτε θυσίαζαν ένα γοητευτικό άκουσμα σε μια λύση που ζύγωνε περισσότερο τη φωνή του ποιητή.
Η έκδοση κοσμείται με λιθογραφίες του Σαλβαδόρ Νταλί και του Πάμπλο Πικάσο κι έναν πλούτο από χειρόγραφα, σχέδια και φωτογραφίες.
* Η ΑΘΗΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι μεταφράστρια.
Τελευταία της μετάφραση, το μυθιστόρημα του John Edgar Wideman «Γράφοντας για να σώσω μια ζωή» (εκδ. Πόλις).
☞ Στην κεντρική εικόνα: Φωτογραφία του © Juan Pacheco Padial «Vandel».
Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας
Federico García Lorca
Με λιθογραφίες Dali και Piccasso
Μτφρ. Αργύρης Ευστρατιάδης
Πατάκης 2020
Σελ. 280, τιμή εκδότη €15,50