Για το βιβλίο του Πάτρικ Λη Φέρμορ «Μάνη» (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Μεταίχμιο). Στην κεντρική εικόνα, σπάνια φωτογραφία του Πάτρικ Λη Φέρμορ που είχε παρουσιαστεί στην έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, Joan Leigh Fermor «Φωτογράφος και αγαπημένη» το 2018.
Γράφει ο Κ.Β. Κατσουλάρης
Ο λόγος για έναν σπουδαίο Βρετανό συγγραφέα που γνώρισε την Ελλάδα σε βάθος και την αγάπησε με πάθος, κι αφιέρωσε στην πατρίδα μας ορισμένα από τα ομορφότερα βιβλία που έχουν γραφτεί γι’ αυτήν.
Πρόκειται για τον Πάτρικ Λη Φέρμορ, ή άλλως «Πάντυ» ή «Μιχάλη», κι αφορμή είναι η περσινή έκδοση σε νέα και άρτια μετάφραση ενός από τα διαμάντια του, του βιβλίου του για μια από τις πιο ιστορικές και ξεχωριστές περιοχές της Ελλάδας, τη Μάνη.
Ένα βιβλίο-απόσταγμα της σχέσης του με την Ελλάδα
Ο χαρακτηρισμός του Πάτρικ Λη Φέρμορ ως «ταξιδιωτικού συγγραφέα», για πολλούς του σημαντικότερου σε αυτό το λογοτεχνικό είδος, είναι ίσως παραπλανητικός, και θα πρέπει να εκληφθεί με την πλέον ευγενή και διασταλτική έννοια. Γιατί, ενώ όλα τα βιβλία του αντλούν το υλικό τους ευθέως από τα ταξίδια του, η προσέγγισή του ταιριάζει πιο πολύ με αυτήν του ανθρωπολόγου, του ιστορικού, του λόγιου, του φυσιοδίφη, ακόμη και του προσκυνητή.
Και παρότι τα ταξίδια του αφορούσαν αρχικά την κάθοδό του από τη γενέτειρά του, το Λονδίνο, προς την Κωνσταντινούπολη, με πολύμηνες στάσεις στα Βαλκάνια, και στη συνέχεια ταξίδεψε στην Καραϊβική και τις Άνδεις κι έγραψε βιβλία γι’ αυτούς τους τόπους, δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε ότι το κέντρο του κόσμου του, κυριολεκτικά και μεταφορικά, υπήρξε η Ελλάδα.
Απόσταγμα αυτής της βαθιάς και πολυπλόκαμης σχέσης του με την ελληνική γη, την ελληνική γλώσσα, την ελληνική ιστορία και, πρωτίστως, με τους ανθρώπους του τόπου μας, είναι τούτο το βιβλίο που κρατάμε ξανά στη χέρια μας. Το βιβλίο του για τη Μάνη.
«Καρδαμύλη, η παλινόρθωση του Βυζαντίου»
Τι βιβλίο είναι όμως η Μάνη; Για ποιο πράγμα μας μιλάει; Σε ένα πρώτο επίπεδο είναι οπωσδήποτε μια περιήγηση, μια διαδρομή, από τόπο σε τόπο, που ξεκινάει από ένα μπαρμπέρικο στη Σπάρτη και ολοκληρώνεται μήνες μετά σε μια ταβέρνα στο Γύθειο. Αυτά, στο μακρινό 1956.
Κι όμως, η στόχευση είναι πολύ μεγαλύτερη, όπως σημειώνει κι ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου, που στο μεγαλύτερο μέρος του γράφτηκε δυο χρόνια αργότερα, στα 1958, στο σπίτι του ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, στην Ύδρα.
Με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα: θέλησα «να μοιραστώ με τον αναγνώστη μια πολύ πλατύτερη έκταση ελληνικής γης, και στον χώρο και στον χρόνο».
Χαρακτηριστικό αυτής της προσέγγισης, που θυμίζει την πύκνωση και τη μεταφορική δύναμη της ποίησης, είναι το κεφάλαιο που επιγράφεται: «Καρδαμύλη, η παλινόρθωση του Βυζαντίου».
Για αρκετές σελίδες, η αφήγηση τραμπαλίζεται ανάμεσα στον φιλικό κι αρχαϊκό κόσμο του ψαρά και αποκαλυπτικές σκηνές και οραματικές εικόνες από την Άλωση της Πόλης.
Εκεί, ο συγγραφέας, καθώς συζητάει κουτσοπίνοντας με έναν ψαρά, με αφορμή το βυζαντινής προέλευσης επίθετό του αφήνεται σε μια υπέροχη παράκρουση και τον φαντάζεται ως άρχοντα του Βυζαντίου, «με χρυσά άμφια, αδαμαντοποίκιλτες ζώνες, πορφυρούς μανδύες».
Για αρκετές σελίδες, η αφήγηση τραμπαλίζεται ανάμεσα στον φιλικό κι αρχαϊκό κόσμο του ψαρά και αποκαλυπτικές σκηνές και οραματικές εικόνες από την Άλωση της Πόλης.
Η πρώτη του εντύπωση από την Καρδαμύλη, το παραθαλάσσιο χωριό της μεσσηνιακής Μάνης που θα γινόταν αργότερα δεύτερη πατρίδα του, είναι επίσης τυπική του ύφους του. Από τη γενική θέα, το μάτι γρήγορα εστιάζει σε ένα αντικείμενο, ένα πιθάρι, απ’ όπου ένα εντελώς νέο ταξίδι ξεκινά...
«Όλα γίνονται με απλότητα και χωρίς φασαρία»
Για τον Φέρμορ, καθετί είναι μια αφορμή για μια περιπέτεια στον χρόνο, στην ιστορία, στην τέχνη και στη γλώσσα.
Ο ασυνήθιστος στολισμός μιας εκκλησίας στην Αρεόπολη ή η απλοϊκή τοιχογραφία σε ένα ξωκκλήσι σε κάποιο χωριό, αλλά και μια λέξη ή ένα τοπωνύμιο, γίνονται αφορμές για θαυμαστές παρεκκλίσεις από την αφήγηση, στις οποίες ο συγγραφέας επιστρατεύει την εντυπωσιακή του ευρυμάθεια και την εξαιρετική του ικανότητα να συνδέει μεταξύ τους ακόμη και τα πιο απίθανα πράγματα. «Το καθετί στην Ελλάδα σε απορροφά και σε ανταμείβει», λέει. «Δεν υπάρχει βράχος ή ρυάκι δίχως μια μάχη ή έναν μύθο, ένα θαύμα ή μια ιστορία των χωρικών, μια δεισιδαιμονία· και τα λόγια και τα συμβάντα, σχεδόν όλα περίεργα ή αξιομνημόνευτα, πυκνώνουν γύρω από τη στράτα του ταξιδιώτη σε κάθε του βήμα».
Από την Έξω στη Μέσα Μάνη, στα Κακαβούλια, κι από το κάλος των Μαυρομιχαλέων έως τους μύθους για τις νεράιδες, από τα μοιρολόγια και τις μοιρολογίστρες μέχρι τα ξωτικά, τα παγανά και τους βρικόλακες, δεν υπάρχει πέτρα που να αφήνει όρθια ο συγγραφέας, δεν υπάρχει ίσκιος όπου δεν δοκιμάζει να ξαποστάσει, πηγή από την οποία δεν δροσίζεται.
Οι Έλληνες, λέει, είναι εκατό φορές πιο φιλόξενοι από τους άλλους λαούς. Κι όσο πιο απομονωμένοι είναι, τόσο πιο φιλόξενοι.
Οι περιγραφές των Πύργων στα χωριά της Μέσα Μάνης είναι μοναδικής ομορφιάς και αληθινά ντοκουμέντα, αφού πολλά από αυτά τα οικήματα είναι πλέον ερείπια ή έχουν εξαφανισθεί. Το κεφάλαιο για τις βεντέτες είναι επίσης συναρπαστικό και μας δίνει μια πειστική εξήγηση για την προέλευσή της.
Πάνω απ’ όλο το βιβλίο πλανάται το φάντασμα του Ομήρου και της αρχαιότητας, τα οποία ο συγγραφέας ανακαλύπτει παντού και συνέχεια ξύνοντας την επιφάνεια εικόνων, θρύλων και εθίμων. Η αγάπη του για τους Έλληνες, για τους απλούς ανθρώπους, είναι ειλικρινής και ακλόνητη. Οι Έλληνες, λέει, είναι εκατό φορές πιο φιλόξενοι από τους άλλους λαούς. Κι όσο πιο απομονωμένοι είναι, τόσο πιο φιλόξενοι.
«Όλα γίνονται με απλότητα και χωρίς φασαρία» σημειώνει, «χάρη σε μια καλοσύνη τόσο πηγαία, που χαρίζει μεγαλοπρέπεια και αρχοντιά ως και στο πιο ετοιμόρροπο καλύβι».
«Μάνη» και Ρούμελη»: Δύο βιβλία αληθινό κεφάλαιο για τους Έλληνες
Όπως τόνισα και νωρίτερα, παρότι ο Πάτρικ Λη Φέρμορ έχει γράψει σημαντικά και βραβευμένα βιβλία για τα ταξίδια του ανά την Ευρώπη και τον κόσμο, η εσωτερική πυξίδα του έδειχνε σταθερά και αταλάντευτα την Ελλάδα. Τούτο το έργο, η «Μάνη», μαζί με το δίδυμό του, τη «Ρούμελη», που κυκλοφόρησε οκτώ χρόνια μετά, το 1966, συναποτελούν την κιβωτό ενός ολόκληρου κόσμου, του ελληνικού κόσμου, που με την τεράστια ποικιλομορφία και τον αχανή χρονικό του ορίζοντα, έχει εν πολλοίς χαθεί ανεπιστρεπτί.
Από αυτήν την άποψη, είναι βιβλία πολύτιμα, αληθινό κεφάλαιο για εμάς τους Έλληνες. Κι είμαστε τυχεροί που και αυτά, όπως και τα άλλα βιβλία του Πάτρικ Λη Φέρμορ, εκδίδονται ξανά τα τελευταία χρόνια. Ειδικότερα τούτα τα δύο, η Μάνη και η Ρούμελη, ευτύχησαν στα χέρια του έμπειρου και ταλαντούχου συγγραφέα και μεταφραστή Μιχάλη Μακρόπουλου, ο οποίος με το μεράκι και την αγάπη του γι’ αυτά, τους εμφύσησε νέα ζωή, ανέδειξε τον μοναδικό πλούτο τους και την υποβλητική λογοτεχνική τους δύναμη.
Τόσο η Ρούμελη, όσο και η Μάνη, που θα βρίσκεται εντός των ημερών στα βιβλιοπωλεία, καθώς και όλα τα βιβλία του Πάτρικ Λη Φέρμορ, κυκλοφορούν με φροντίδα και επιμέλεια από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Δεν νοείται ελληνική βιβλιοθήκη χωρίς αυτά.
* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).
