Αν υπάρχει ένας θεωρητικός της λογοτεχνίας, ένας θεωρητικός των ιδεών, που ανανέωσε τόσο πολύ τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε το μυθιστόρημα και του οποίου ο στοχασμός εξακολουθεί να είναι επίκαιρος ακόμα και σήμερα, τότε σίγουρα αυτός είναι ο Μιχαήλ Μπαχτίν. Δύο βιβλία που κυκλοφόρησαν μέσα στη χρονιά επεκτείνουν τη γνώση μας γι’ αυτόν τον σπουδαίο φιλόσοφο: από τη μία, πέντε δοκίμια του ίδιου του ρώσου στοχαστή, τα οποία αφορούν στην τέχνη της λογοτεχνίας, κι από την άλλη μια εμβριθής μελέτη ενός κορυφαίου φιλολόγου και ειδικού σε θέματα μπαχτινικής θεωρίας και σκέψης.

Διαλογικότητα νυν και αεί

Γιατί όμως αξίζει να προσεγγίσει κανείς τη λογοτεχνία με βάση το μπαχτινικό πρίσμα;

Ας ξεκινήσουμε μερικά απλά μαθήματα μπαχτινικής θεωρίας, για να καταλάβουμε την αξία του. Ο Michael Holquist θεωρεί πως πρωτεύουσα θέση στη σκέψη του Μ. Μπαχτίν κατέχει η διαλογικότητα, ένα χαρακτηριστικό που επιτρέπει στο μυθιστόρημα να παρακολουθεί καλύτερα την ποικιλία του κόσμου. Η διαλογικότητα υπάρχει πρώτα απ’ όλα στη ζωή, όπου ο εαυτός διασταυρώνεται με τον άλλο και έτσι αυτό- και ετερο-προσδιορίζεται. Συναντάται ευρύτερα στη γλώσσα, όπου κάθε πρόταση είναι πρώτα απ’ όλα εκφώνημα, εκφορά λόγου δηλαδή που συν-διαμορφώνεται από τις κοινωνικές συνθήκες, τις προθέσεις του ομιλητή και φυσικά τον αποδέκτη, στον οποίο απευθύνεται. Έτσι, η διαλογικότητα προϋποθέτει την πολυφωνία, την επιδιώκει και δεν επιθυμεί να την οδηγήσει στην ενικότητα, στηρίζεται στην ετερότητα και μέσω αυτής καθορίζει την υπόσταση κάθε μέλους της.

Tο μυθιστόρημα μπορεί να ερμηνευτεί βάσει του χρονότοπου της συγγραφής του, καθορίζοντας τις πολιτισμικές συνθήκες που το γέννησαν, τον χρονότοπο της ιστορίας αλλά και τον χρονότοπο της ανάγνωσης που επανακαθορίζει τα δύο πρώτα.

Αναλογικά, η διαλογικότητα είναι το πρίσμα με το οποίο διαβάζουμε το νόημα κάθε κειμένου, αφού αυτό θεωρείται προϊόν διαμάχης μεταξύ πολλών εμφανών και αφανών δυνάμεων, που διασταυρώνονται μέσα στο γλωσσικό πεδίο. Το λογοτεχνικό έργο, με ναυαρχίδα το μυθιστόρημα, αποτελεί ένα οικοσύστημα όπου όλοι οι οργανισμοί βρίσκονται σε ισορροπία και συνεχή κίνηση, αλλά συνάμα χαρτογραφούνται στην ποικιλία τους, στην πολλαπλότητα και πάνω απ’ όλα στην αλληλεπίδρασή τους.

Ο Michael Holquist

Οι βασικότερες παράμετροι, σύμφωνα με τον M. Holquist, οι έννοιες δηλαδή του χώρου και του χρόνου, συναποτελούν τον χρονότοπο, έννοια που ο Μ. Μπαχτίν δανείστηκε από την αϊνσταϊνική θεωρία της Σχετικότητας. Ο χρονότοπος δεν είναι απλώς η συνισταμένη χρόνου και χώρου, αφού ο Μ. Μπαχτίν πιστεύει ότι κάθε τόπος σε διαφορετικό χρόνο είναι στην ουσία άλλος τόπος. Είναι περισσότερο μια ιδεολογική στάση που συνδέει τον χρόνο και τον χώρο, αλλά και τις αξίες που ο καθένας κουβαλά μαζί του. Επομένως, το μυθιστόρημα μπορεί να ερμηνευτεί βάσει του χρονότοπου της συγγραφής του, καθορίζοντας τις πολιτισμικές συνθήκες που το γέννησαν, τον χρονότοπο της ιστορίας αλλά και τον χρονότοπο της ανάγνωσης που επανακαθορίζει τα δύο πρώτα.

Όλα τα παραπάνω είναι οι βασικές μπαχτινικές ιδέες τις οποίες συνοψίζει ο M. Holquist, ιδέες που περιστρέφονται γύρω από την έννοια της διαλογικότητας, χωρίς να αγνοεί τη διακειμενικότητα, το καρναβαλικό στοιχεία, το μυθιστόρημα μαθητείας, την αρχιτεκτονική της λογοτεχνίας κ.λπ. Κι είναι τόσο κατατοπιστικός που όποιος καταλάβει τις συλλογιστικές γραμμές, που ο μελετητής χαράζει, θα μπορέσει να δει σε εύρος και σε βάθος τη συνεισφορά του Μ. Μπαχτίν στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα μυθιστορήματα.

Η ποιητική των ειδών του λόγου

Από την άλλη, τα Δοκίμια Ποιητικής που μετέφρασε ο Γ. Πινακούλας κατευθείαν από τα ρωσικά έρχονται να συμπληρώσουν όσα ήδη έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, ολοκληρώνοντας το μπαχτινικό corpus. Έρχονται να συμπληρώσουν τα Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής (μετφ. Γ. Σπανός, Πλέθρον 1980), το Έπος και μυθιστόρημα (μετφ. Γ. Κιουρτσάκης, Πόλις 1995) και τα Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι (μετφ. Αλ. Ιωαννίδου, Πόλις 2000).

Στα δοκίμιά του αυτά ο Ρώσος στοχαστής μελετά τον μυθιστόρημα μαθητείας, εντάσσοντάς το ιστορικά ανάμεσα στα μυθιστορήματα εκείνα που έχουν στο κέντρο τους τον πρωταγωνιστικό χαρακτήρα (ταξιδιωτικά, μυθιστορήματα δοκιμασίας, βιογραφικά). Εκεί συναντάμε την εικόνα του εξελισσόμενου ανθρώπου, ο οποίος περνά από τον ιδεαλισμό της εφηβείας στην ωρίμαση της ενηλικίωσης. Η προσωπική του μάλιστα εξέλιξη συνάπτεται με το ιστορικό γίγνεσθαι, ενώ αυτό που παίζει καθοριστικό ρόλο είναι ο γνωστός πλέον χρονότοπος, που τοπικά και χρονικά καθορίζει την πορεία του πρωταγωνιστή.

Το μυθιστόρημα μαθητείας είναι ένα από τα πολλά είδη λόγου, που μελετά ο Μ. Μπαχτίν, καθώς τα βλέπει με γλωσσολογικό τρόπο, χωρίς όμως να μένει σε στενές αντιλήψεις για μια στατική και μονοεπίπεδη γλώσσα.

Το μυθιστόρημα μαθητείας είναι ένα από τα πολλά είδη λόγου, που μελετά ο Μ. Μπαχτίν, καθώς τα βλέπει με γλωσσολογικό τρόπο, χωρίς όμως να μένει σε στενές αντιλήψεις για μια στατική και μονοεπίπεδη γλώσσα. Στηρίζει τη θεωρία για τα είδη στο εκφώνημα, το οποίο καθορίζεται από την απεύθυνση του πομπού προς έναν συγκεκριμένο δέκτη. Ειδικότερα τα λογοτεχνικά είδη δεν μπορούν να θεωρηθούν τυποποιημένα, αφού αντανακλούν την ατομικότητα του δημιουργού χάρη στο ιδιαίτερο ύφος που τα διακρίνει. Η λογοτεχνία εν γένει, πιστεύει ο Μ. Μπαχτίν, είναι ένα δυναμικό σύστημα υφών όπου συναντάται η διαλογικοποίηση των σύνθετων ειδών λόγου, ειδών τα οποία το μυθιστόρημα συχνά δανείζεται από την εξωκειμενική επικοινωνία και τα αφομοιώνει δημιουργικά.

Και σ’ αυτά τα μελετήματα ο Ρώσος θεωρητικός θεωρεί το κείμενο φορέα διαλόγου, καθώς στην ουσία το αντιλαμβάνεται σαν ένα είδος παλίμψηστου στο οποίο έχουν ταυτοχρονιστεί φωνές και λόγοι, κείμενα και κοινωνικές ιδιόλεκτοι. Η πολυφωνία του, αυτή η περίφημη μπαχτινική έννοια που αποκαλύπτει την πολυμέρεια του είδους, αποτελεί μια διαλογική συνάντηση υφών, βλέποντας τις λέξεις των ηρώων ως διφωνικές υπάρξεις που απηχούν λόγους άλλων. Η ανάλυση αυτή περιλαμβάνει τη μαρξιστική-ιστορική ματιά, που βλέπει το κείμενο μέσα στον ορίζοντα της συγγραφής του, αλλά και την αναγνωστική θεωρία, που θεωρεί τον αναγνώστη τη δεύτερη συνείδηση που έρχεται να κατανοήσει την πρώτη.

Όποιος εμβαθύνει στα έργα του Μπαχτίν θα καταλάβει την πολυεπίπεδη φύση του μυθιστορήματος, θα καταλάβει πόσο η ανάγνωση μπορεί να αποβεί μια αρχαιολογική διαδικασία, μια περιπετειώδης αντίληψη αφανών υποστρωμάτων.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο του βιβλίο, η «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Διαλογικότητα
Ο Μπαχτίν και ο κόσμος του
Michael Holquist
Μτφρ. Ιωάννα Σταματάκη
Gutenberg 2014
Σελ. 336, τιμή € 22,00

Δοκίμια ποιητικής
Mikhail Bakhtin
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2014
Σελ. 268, τιμή € 12,00

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MIKHAIL BAKHTIN