
Για το δοκίμιο του Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη ανάσταση - Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.
Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης
Ο νεαρός Γκρέγκορ Σάμσα, περιοδεύων εμπορικός αντιπρόσωπος στο επάγγελμα, ξυπνά ένα πρωί για να διαπιστώσει ότι έχει μεταμορφωθεί σε σκαθάρι. Απ’ αυτό το σημείο και ύστερα, αυτός και η οικογένειά του αναζητούν μια λύση στο πρόβλημα. Όλοι τους προσαρμόζονται βαθμηδόν στη νέα κατάσταση, ενώ ο Γκρέγκορ σκέφτεται και (εν μέρει!) συμπεριφέρεται σαν άνθρωπος, παρόλο που στη μορφή είναι ένα μεγαλόσωμο έντομο.
Μέσα από λεπτομερείς περιγραφές για το πώς ο πρωταγωνιστής προσπαθεί να κρυφτεί από τον προϊστάμενό του και στη συνέχεια να προστατέψει την οικογένειά του, εκτυλίσσεται το απρόβλεπτο οικογενειακό δράμα. Αυτή είναι, με πολύ απλά λόγια, η κεντρική πλοκή της νουβέλας του Φραντς Κάφκα Μεταμόρφωση, που είδε το φως της δημοσιότητας το 1915.
Η σκοτεινή αυτή ιστορία του Κάφκα εύκολα μπορεί να μπερδέψει έναν ανυποψίαστο αναγνώστη. Το ύφος της αφήγησης είναι αναλυτικό, απρόσωπο και χωρίς ίχνος συναισθηματισμού, πράγμα που επιτείνει κάπως την ένταση και το αλλόκοτο αίσθημα που βιώνει ο αναγνώστης. Οι ερμηνείες για τον συμβολισμό είναι πολλές. Δεν απουσιάζουν ολότελα και όσοι (π.χ. ο Έρμαν Έσσε) υιοθέτησαν μια θεολογική κατανόηση της καφκικής νουβέλας.
Ερμηνεύοντας τον Κάφκα με εργαλεία από τον Ν. Γ. Πεντζίκη
Αυτό επιχειρεί να κάνει και το μικρό τούτο δοκίμιο του Παναγιώτη Θωμά. Ο Θωμά αναγνωρίζει ταπεινά πως ο όγκος της ήδη υπάρχουσας βιβλιογραφίας λειτουργεί σχεδόν απαγορευτικά, όμως ο ίδιος επιχειρεί έναν συσχετισμό. Συγκεκριμένα, συνδέει την αινιγματική καφκική «παραβολή» με την «καλολογία» στο έργο του συγγραφέα Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Η ομορφιά, για τον Ν. Γ. Πεντζίκη, νοείται ως η έκφραση της ανθρώπινης αγάπης, της γνήσιας και αγνότερης αγάπης του ανθρώπου για τους συνανθρώπους του.
Με τα κείμενά του, για τον Θωμά, ο Πεντζίκης μάς διδάσκει τη χριστιανική «ασκητική», την επώδυνη και κοπιώδη προσπάθεια για ν’ αγαπήσουμε τον άλλον, τον εκάστοτε άλλον, μέχρι και στη χειρότερη «ασχήμια» του. Αν αγαπάμε πραγματικά τον άλλον, αγαπάμε «μέχρι και τα κόπρανά του», είχε πει ο Πεντζίκης όπως τον παραθέτει ο Θωμά. Η καφκική νουβέλα αφηγείται την έλλειψη μιας τέτοιας αγάπης, μέσα απ’ την απέχθεια που νιώθει μια οικογένεια για ένα μέλος της διαφορετικό και αντιαισθητικά παραμορφωμένο.
Έτσι, η γνήσια αγάπη, η αγάπη στην πληρέστερη και πιο απόλυτη μορφή της, λάμπει δια της απουσίας της, τουλάχιστον από τη μια πλευρά.
Όντως, οι γονείς του Γκρέγκορ αδυνατούν να κρύψουν τη φρίκη και τον αποτροπιασμό στη θέα του, και όσο για την αδερφή του, Γκρέτα, εκείνη τους προτείνει (και τους πείθει) ν’ απαλλαγούν εντελώς απ’ την παρουσία του. Έτσι, η γνήσια αγάπη, η αγάπη στην πληρέστερη και πιο απόλυτη μορφή της, λάμπει δια της απουσίας της, τουλάχιστον από τη μια πλευρά. Αυτό διότι υπάρχει και η άλλη, η πλευρά του ίδιου του Γκρέγκορ, ο οποίος συντηρεί την οικογένειά του, υποφέρει για τα βάσανά της, και στο τέλος πεθαίνει για χάρη της.
Η Μεταμόρφωση ως θρησκευτική παραβολή
Ίσως αυτός είναι ο κύριος λόγος, δείχνει ο Θωμά, που κάποιοι είδαν την αλληγορία του Θεανθρώπου που δέχεται τον θάνατο, μόνο και μόνο από περίσσεια αγάπης στους ανθρώπους. Ακόμη και το στιγμιότυπο της επίθεσης του πατέρα στον Γκρέγκορ, υπό ένα τέτοιο πρίσμα, αναγιγνώσκεται σαν μια θρησκευτική παραβολή, με το εκσφενδονισμένο μήλο ν’ αντιπροσωπεύει τον καρπό που δοκίμασαν οι περίφημοι Πρωτόπλαστοι, κατά τη βιβλική αφήγηση, διαπράττοντας έτσι την πρώτη αμαρτία στην ιστορία.
Όταν η Βίβλος μεταφράστηκε πρώτη φορά στα λατινικά, στο απόσπασμα για το ξύλο «τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν» (Γεν. 2,17), η λέξη «πονηρόν» μεταφράστηκε ως «malum», λέξη που την ίδια στιγμή σημαίνει και «μήλο». Το αποτέλεσμα, λέει ο Θωμά παραθέτοντας στο σημείο αυτό τον Σταύρο Φωτίου, ήταν να διαδοθεί η παρανόηση πως ο καρπός από το δέντρο της γνώσης στον Κήπο της Εδέμ, που οι Αδάμ και Εύα έφαγαν, ήταν ένα μήλο. Άγνωστο αν ο Κάφκα το είχε στον νου του, αλλά το μήλο έχει φθάσει να συμβολίζει την ενοχή (η Δίκη, λέει ο δοκιμιογράφος μας, είναι το σημαντικότερο έργο για την κατανόηση του καφκικού έργου).
Και είναι γεγονός ότι ο Γκρέγκορ κουβαλάει μιαν αρχέγονη και άγνωστης πηγής ενοχή.
Και είναι γεγονός ότι ο Γκρέγκορ κουβαλάει μιαν αρχέγονη και άγνωστης πηγής ενοχή. Το δοκίμιο συνειδητά δεν εστιάζει στις βιογραφικές πληροφορίες, που μας φέρνουν στον νου, λόγου χάρη, τη σχέση του Κάφκα με τον πατέρα του (αξίζει να διαβασθεί και το συγκινητικό Γράμμα στον πατέρα, δίκαια αναγνωριζόμενο απ’ τον Μαξ Μπροντ ως λογοτεχνία) και τον αδόκητο θάνατό του, που συντελείται «προφητικά» στη Μεταμόρφωση.
Με μια εξαίρεση: ο Θωμά υπενθυμίζει πως ο Κάφκα ήταν Εβραίος και γι’ αυτό είναι αξιοπρόσεκτη η επιλογή του να γράφει για Χριστιανούς ήρωες, οι οποίοι σταυροκοπιούνται και πιστεύουν στον Χριστό. Ο δοκιμιογράφος προσπαθεί να νοηματοδοτήσει το «καφκικό» στοιχείο, στερώντας του τον πολυθρύλητο παραλογισμό του, που τον διατρέχει απ’ την αρχή μέχρι το τέλος, οδηγώντας στην αναπόφευκτη τραγωδία:
«Αν ο Γκρέγκορ, του Εβραίου Φραντς Κάφκα είναι ένας εσταυρωμένος ήρωας και η ασθένειά του είναι ένα πάθος που θυμίζει εκείνο του Χριστού, ένας άλλος Ιωσήφ από Αριμαθαίας και μια μάνα σαν τη Θεοτόκο, που πιστεύει αμείωτα στην Ανάσταση. Θα τον κατέβαζαν απ’ τον δικό του σταυρό, θα τον περιποιούνταν και θα έκαναν δυνατή την έγερσή του».
Σ’ έναν παράλογο και δίχως νόημα κόσμο, ο θάνατος καραδοκεί και η ανάσταση καθίσταται ανέφικτη.
*Ο Μύρων Ζαχαράκης είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.
Δυο λόγια για τον συγγραφέα
Ο Παναγιώτης Θωμά γεννήθηκε στη Λάρνακα το 1981. Σπούδασε θεολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών από το Holy Cross Greek Orthodox School of Theology στη Βοστόνη (2005).
Αναγορεύτηκε διδάκτορας θεολογίας από το Αριστοτέλειο μετά από έγκριση διατριβής του για την έννοια του οικείου τόπου στο έργο των Ν. Γ. Πεντζίκη και Wendell Berry (2010). Δίδαξε Θρησκειολογία στην Αγγλική Σχολή (English School) Λευκωσίας (2012-2022) και Διδακτική των Θρησκευτικών στην Προδημοτική Εκπαίδευση στο Παν/μιο Frederick ως επισκέπτης λέκτορας (2013-2018). Από το 2015 έως το 2017 δίδαξε το Μεταπτυχιακό Σεμινάριο «Θεολογία και Πολιτισμός» στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Παν/μίου Κύπρου. Άρθρα και μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνόγλωσσα και αγγλόγλωσσα περιοδικά (Σύναξις, Intel–lectum, The Journal of Religion and Film, Σynthesis κ.α.). Η πρώτη του μονογραφία τιτλοφορείται: Τόπος Χρονοποιός. Κοινότητα, Φιλοπατρία, Ετεροτοπία και ο τόπος των Εσχάτων στα κείμενα των Νίκου Γ. Πεντζίκη και Wendell Berry (Αρμός 2017) και την ακολούθησε η συλλογή μελετημάτων του για την ποίηση της Κικής Δημουλά με τίτλο Διαρρηγνύοντας την Αμφιβολία (Αρμός 2020). Υπήρξε αρχισυντάκτης του ηλεκτρονικού περιοδικού Συμ-βολή της Ι. Μη/λεως Κυρηνείας. Μετά από ένταξη στο Μητρώο Εκπαιδευτών (2018) διατηρεί συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. Συμμετέσχε, μεταξύ άλλων, σε δύο συνέδρια της Παιδαγωγικής Εταιρίας Κύπρου (2013 και 2015) και σε συνέδρια για τη σχέση θεολογίας και λογοτεχνίας (ΟΑΚ 2016 και «Καιρός» 2021). Έχει μεταφράσει παραμύθια του Όσκαρ Ουάιλντ και της Σέλμα Λάγκερλεφ (Αρμός, 2013-2015). Δημοσίευσε τα παραμύθια Δροσοσταλίδα (Ακτίς 2012) και Η χορωδία των Χριστουγέννων (Αρμός 2016) και το αφήγημα Ο Μονόλογος του Σαλιγκαριού (Αρμός 2022). Διηγήματά του έχουν δημοσιευτεί στα περιοδικά Πόρφυρας (2017-2018) και Το Κοράλλι (2021) και στον τόμο Memories of Yesterday (Πορεία 2019). Τραγούδια σε στίχους του δημοσιεύονται στις δισκογραφικές εργασίες του Γιώργου Καλογήρου Καλά το λεν για το φεγγάρι (ILP Productions 2009) και του Χρυσόστομου Σταμούλη Αγάπη σ’ αγαπάω και Γελάς (Αρμός 2013 και 2020).