Ορθοδοξία και Κράτος: Τρία βιβλία για μια διαχρονική σχέση με πολλές διακυμάνσεις και ποικίλα ρεύματα σκέψης

Στις μέρες μας, κόντρα στη δημοφιλή παρανόηση, η Ορθοδοξία πόρρω απέχει του να είναι ένας μονολιθικός και ιδεολογικά απολιθωμένος χώρος, αλλά μια ζωντανή θρησκευτική οργάνωση από την οποία δεν απουσιάζει κάποια πολυμορφία. Αυτό επιχειρούν να δείξουν τα τρία παρακάτω αναγνώσματα.

Εκκλησία, ιδεολογία και πολιτική στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, Ευστάθιος Κεσσαρέας (εκδ. Παπαζήση)

Το πρώτο από αυτά, αποτελεί τη διδακτορική διατριβή του Ευσταθίου Κεσσαρέα, που ολοκληρώθηκε στα 2010 και καλύπτει την περίοδο 1974-2008 περίπου, επί αρχιεπισκοπίας των Σεραφείμ και Χριστοδούλου αντίστοιχα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, κατά το διάστημα εκείνο, οι σχέσεις της Ελλαδικής Εκκλησίας με το ελλαδικό κράτος υπήρξαν σε γενικές γραμμές αρμονικές, με δύο σημαντικές, όμως, εξαιρέσεις, τις μεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις (αμφότερες επί ΠΑΣΟΚ, πρώτα Ανδρέας Παπανδρέου και έπειτα Κώστας Σημίτης), το 1987, με τις αξιώσεις του κράτους να διαχειρίζεται την εκκλησιαστική περιουσία, και το 2000, με τη διαμάχη για την αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες.

Κατά τις δύο εκείνες διαμάχες, από τις οποίες η πρώτη έληξε υπέρ της Εκκλησίας και η δεύτερη εναντίον της, επικεντρώνεται το δεύτερο τμήμα του παρόντος βιβλίου, χρησιμοποιώντας τες ως μελέτες περίπτωσης και αφιερώνοντας σε καθεμιά τους από ένα κεφάλαιο.

Αντίθετα, το πρώτο τμήμα είναι αφιερωμένο σε θεωρητικές παραδοχές και μεθοδολογικές συζητήσεις. Ο Κεσσαρέας αποσκοπεί να μας δείξει ότι η Ελλαδική Εκκλησία δεν αποτελεί κάποιο προνεωτερικό «απολίθωμα» αλλά έναν ισχυρό και δυναμικό θρησκευτικό οργανισμό, που είναι ικανός να μεταβάλλεται και ν’ ανανεώνεται, όταν κρίνει ότι απαιτείται, προκειμένου να επιβιώσει ενώπιον των όποιων κοινωνικών προκλήσεων.

Ο Κεσσαρέας εξηγεί ότι η Εκκλησία διαθέτει στον ελλαδικό χώρο τρεις κύριες πηγές που τη νομιμοποιούν: το πνευματικό αγαθό της σωτηρίας (που θα έλεγε και ο Max Weber), το έθνος, και τέλος, το κράτος.

Ο Κεσσαρέας εξηγεί ότι η Εκκλησία διαθέτει στον ελλαδικό χώρο τρεις κύριες πηγές που τη νομιμοποιούν: το πνευματικό αγαθό της σωτηρίας (που θα έλεγε και ο Max Weber), το έθνος, και τέλος, το κράτος. Σωτηρία, έθνος και κράτος, να οι τρεις πηγές στις οποίες στηρίζει η Ορθοδοξία τον κοινωνικό της ρόλο. Η σκοπιά των αναλύσεων είναι αυτή του συσχετισμού δυνάμεων (παλιά και μεγάλη φιλοσοφική παράδοση στην κοινωνιολογική επιστήμη), με τις ιδεολογίες να παρουσιάζονται να εμφορούνται από κεκαλυμμένες αξιώσεις ισχύος, χωρίς πάντως να ταυτίζονται αναγκαστικά με αυταπάτες ή ψεύδη.

Nέα σχήματα σκέψης 

Συγκεκριμένα, ο Κεσσαρέας υποστηρίζει ότι, στο νέο δημοκρατικό πλαίσιο της Μεταπολίτευσης, η θρησκευτική διανόηση (που δεν είναι απόλυτα ομοιογενής ή ενιαία) συγκρότησε νέα σχήματα σκέψης που θα καθιστούσαν την Ορθοδοξία εκ νέου ελκυστική και σημαντική. Σχηματοποιώντας κάπως, η πληθώρα των νέων αυτών θεολογικών ρευμάτων μπορεί βάσιμα να διαιρεθεί σε δύο κύριες κατευθύνσεις: αυτή που βλέπει γενικώς θετικά το νέο πλαίσιο και επιδιώκει μεταρρυθμίσεις εντός του εκκλησιαστικού χώρου (με κάποια ροπή προς την Αριστερά) και, στον αντίποδα, αυτή (με κάποια ροπή προς τη Δεξιά) που μάλλον απορρίπτει τις νέες συνθήκες, καταγγέλλοντας τον «αλλοτριωτικό» τους χαρακτήρα για την Ορθόδοξη ταυτότητα.

Πιο συγκεκριμένα, μεταπολιτευτικά, λέει ο συγγραφέας μας, προέκυψε μια σημαντική θεολογική κίνηση, με παράλληλο στο εξωτερικό, που θα μπορούσε να ονομασθεί «βιβλική/εσχατολογική» θεολογία. Εκπρόσωποί της ήταν πρόσωπα όπως ο ακαδημαϊκός βιβλικός θεολόγος Σάββας Αγουρίδης, και πιο πρόσφατα, ο επίσης θεολόγος, Αθανάσιος Παπαθανασίου, διευθυντής του περιοδικού Σύναξη.

Η κίνηση αυτή, για την οποία ο συγγραφέας δεν κρύβει την προτίμησή του, έστρεψε την Ορθοδοξία προς τους «εξωτερικούς» στόχους των κοινωνικών αγώνων υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προωθώντας αιτήματα για μεταρρυθμίσεις εκμοντερενισμού της Ορθοδοξίας, ώστε η τελευταία να συμβαδίζει περισσότερο με τα προτάγματα της Νεωτερικότητας.

Η «υπερξιστική» θεολογία, συντηρητική, περσοναλιστική και μυστικο-λειτουργική, θεωρεί ότι οι κοινωνικοί αγώνες είναι αξιοθρήνητη αυταπάτη.

Προχωρώντας, όπως θα δούμε ευθύς αμέσως, η δεύτερη τάση είναι πολύ πιο ανομοιόμορφη από την πρώτη και εμπεριέχει τουλάχιστον τέσσερεις επιμέρους τάσεις, που συχνά μάλιστα αλληλοσυγκρούονται. Πρώτη από αυτές είναι η «υπαρξιστική» θεολογία, συντηρητική, περσοναλιστική και μυστικο-λειτουργική, για την οποία οι κοινωνικοί αγώνες είναι αξιοθρήνητη αυταπάτη, με την αυτοπαραίτηση από τα δικαιώματα ν’ αναγνωρίζεται ως ο μόνος αυθεντικός δρόμος για την Ορθόδοξη παράδοση (σημειώνεται ότι Ορθόδοξη παράδοση και ελληνικότητα, στο διανοητικό αυτό πλαίσιο, θεωρούνται όχι απλώς συνώνυμες αλλά ταυτόσημες έννοιες).

Ο Ευστάθιος Κεσσαρέας είναι Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Θρησκειολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Ερφούρτης, Γερμανία. Έχει, επίσης, εκπονήσει μεταδιδακτορική έρευνα στο Centre for Social Theory του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Γάνδης, Βέλγιο. Έλαβε Δίπλωμα Μεταπτυχιακών Σπουδών (MA in Religious and Development Studies) από το Πανεπιστήμιο του Leeds στην Αγγλία και είναι πτυχιούχος Φιλολογίας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) και Κοινωνιολογίας (Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών).

Ο μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος ο μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης (Ζηζιούλας), ο π. Γεώργιος Μεταλληνός, και προ παντός, ο θεολόγος και ακαδημαϊκός Χρήστος Γιανναράς, παρ’ όλες τις επιμέρους διαφορές και διαφωνίες τους, είναι οι κύριοι εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος (που έχουν κάποιοι έχουν αποκαλέσει και «Νεορθοδοξία»).

Δεν είναι όμως επ’ ουδενί η μόνη αντινεωτερική θρησκευτική διανόηση. Υπάρχει επίσης και ο Στέλιος Ράμφος, τον οποίον ο Κεσσαρέας θεωρεί έναν παρεκκλίνοντα και sui generis εκπρόσωπο της προηγούμενης τάσης, ενώ μία ακόμη παραλλαγή του «νεορθόδοξου» περσοναλισμού υπήρξαν οι μαρξίζοντες συγγραφείς, Κώστας Ζουράρης και Κωστής Μοσκώβ.

Αυστηροί και αντιδυτικοί 

Τέλος, οι πλέον αυστηροί και αντιδυτικοί, που αντιτίθενται παράλληλα και σε όλους τους προηγούμενους, είναι «φονταμενταλιστές» σαν τους συντελεστές του αγιορείτικου περιοδικού Άγιος Αγαθάγγελος ο Εσφιγμενίτης, (εκδίδεται από τη Μονή Εσφιγμένου, που από τη δεκαετία του 1970 αποσχίσθηκε από την Ιερά Κοινότητα Αγίου Όρους και αυτονομήθηκε), οι οποίοι αυτοπροβάλλονται σαν άγρυπνοι φύλακες της Ορθοδοξίας. Ανάμεσα σε όλους αυτούς, υπάρχει μία ακόμη τάση, αρκετά πιο καινούργια, που διαμεσολαβεί μεταξύ τους και επιχειρεί να διευρύνει το χάσμα ανάμεσα σε περσοναλιστές και βιβλικούς-εσχατολογικούς: πρόκειται για τους «αναστοχαστικούς», ένα ρεύμα εξωστρέφειας και διαλόγου, που ανέκυψε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ως καρπός των προσπαθειών της εκσυγχρονιστικής σύγκρλισης της χώρας μας με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Εκπρόσωποί της είναι τα μέλη μιας νέας γενιάς στην ελλαδική ακαδημαϊκή θεολογία, όπως ο Παντελής Καλαϊτζίδης, ο Νικόλαος Ασπρούλης, ο Δημήτριος Μόσχος και ο Θεόφιλος Αμπατζίδης, με κεντρικό όχημα έκφρασης των απόψεών τους τον πανελλήνιο θεολογικό σύνδεσμο «Καιρός» και την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Κύριο μέλημά τους στάθηκε ο συγκερασμός της περσοναλιστικής θεολογίας (π.χ. του Γιανναρά) με το αξιακό πλαίσιο της Νεωτερικότητας (π.χ. πλουραλισμός, πολυπολιτισμικότητα), προσεγγίζοντας τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο και αποσυνδέοντας την Ορθοδοξία από τον ελληνοκεντρισμό πολλών προηγούμενων θεολόγων.

Η Μεταπολίτευση έφερε ένα πλήθος νέων θεολογικών ρευμάτων, από τα οποία ένα ήταν εκμοντερνιστικό και ενδοκοσμικό, ενώ πολλά άλλα παραδοσιακά και εσωστρεφή.

Κοντολογίς, η Μεταπολίτευση έφερε ένα πλήθος νέων θεολογικών ρευμάτων, από τα οποία ένα ήταν εκμοντερνιστικό και ενδοκοσμικό, ενώ πολλά άλλα παραδοσιακά και εσωστρεφή. Το βιβλίο δίνει έμφαση στην περίοδο της διαμάχης των ταυτοτήτων, επειδή τότε αναδύθηκαν οι τρεις βασικές αντιλήψεις για τον ρόλο της Εκκλησίας στην Ελλάδα του εικοστού πρώτου αιώνα. Οι τρεις αυτές αντιλήψεις, μας λέει, είναι: η «εθνοκεντρική», η «φιλελεύθερη» και η «ενδιάμεση». Η εθνοκεντρική, που προέβαλε δυναμικά ο τότε δημοφιλής αρχιεπίσκοπος, ήθελε την Εκκλησία να είναι «μητέρα» του έθνους, του γένους, χρονικά προηγηθείσα του κράτους, αλλά και σημαντικότερος θεσμός σε σχέση με αυτό.

Η φιλελεύθερη άποψη, σε πλήρη αντίθεση με την εθνοκεντρική, προβλήθηκε από επιφανείς συνταγματολόγους όπως ο Αντώνης Μανιτάκης, και πρέσβευε ότι οι εκκλησιαστικές παρεμβάσεις σε ζητήματα πολιτικών δικαιωμάτων αποτελούν απαράδεκτη (ενν. για ένα σύγχρονο, ουδετερόθρησκο και ευνομούμενο κράτος) κατάχρηση εξουσίας, γι’ αυτό και πρέπει ν’ εμποδίζονται.

Ενδιάμεση άποψη 

Μεσολαβητικά έδρασε με τη σειρά της μια τρίτη άποψη, η ενδιάμεση, η οποία πίστευε πως στην πραγματικότητα η όλη διαμάχη δεν είναι τόσο αναπόδραστη όσο νομίζεται, αλλά οφείλεται σε μια σειρά κακοπιστιών και παρεξηγήσεων, οι οποίες μπορούν να λυθούν σχετικά εύκολα και δίχως ισχυρές μεταρρυθμίσεις, φτάνει να υπάρχει λίγη διαλλακτικότητα και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Ο πολιτικός και ακαδημαϊκός Ευάγγελος Βενιζέλος ήταν ίσως ο γνωστότερος διανοούμενος που το υποστήριξε αυτό.

Πάντως, δεδομένου ότι το αίτημα για εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό υπήρξε κυρίαρχο στα τέλη του εικοστού αιώνα, η Εκκλησία έτσι και αλλιώς δεν θα μπορούσε να απορρίψει συλλήβδην, έτσι προέκρινε, επί αρχιεπισκοπίας Χριστοδούλου, έναν «συντηρητικό φιλελευθερισμό» (ο Κεσσαρέας δανείζεται τον όρο από τον Ανδρέα Πανταζόπουλο, που τον εισήγαγε για να περιγράψει τη δεξιά στροφή της Νέας Δημοκρατίας μετά τη νίκη του Αντώνη Σαμαρά, ως υποψηφίου για την προεδρία του κόμματος), ο οποίος συμφωνούσε με φιλελεύθερα ανοίγματα σε ζητήματα οικονομίας, επικοινωνίας και διοίκησης, την ίδια όμως στιγμή ήθελε να διατηρήσει ακέραια την παραδοσιακή πίστη και ηθική.

Ωστόσο, το αποτέλεσμα αυτή τη φορά ήταν κοινωνικά «προκαθορισμένο»:

«Η Εκκλησία, παρά τη σθεναρή αντίδρασή της στην υπόθεση των ταυτοτήτων, δεν κατόρθωσε να ακυρώσει την κυβερνητική απόφαση, όπως αντίθετα είχε πετύχει στο ζήτημα της εκκλησιαστικής περιουσίας το 1987. Η αιτία γι’ αυτή την εξέλιξη δεν πρέπει να αναζητηθεί στο προσωπικό επίπεδο (για παράδειγμα στο περισσότερο δυναμικό χαρακτήρα του πρωθυπουργού έναντι του αρχιεπισκόπου), αλλά στην ίδια τη διάρθρωση της κοινωνίας. Την περίοδο διακυβέρνησης Σημίτη είχαν μειωθεί αριθμητικά τα παραδοσιακά και μικροαστικά στρώματα, δηλαδή οι κατεξοχήν υποστηρικτές της Εκκλησίας, ενώ σημαντικότατη αύξηση είχαν τα νέα μεσαία μορφωμένα στρώματα, τα οποία όπως είπαμε τάχθηκαν με το πλευρό της κυβέρνησης, ασπαζόμενα ένθερμα την ιδεολογία του εκσυγχρονισμού. Πάντως και στη νέα διαμάχη το ευρύτερο αποτέλεσμα υπήρξε ίδιο: Η υπόθεση των ταυτοτήτων δεν οδήγησε σε μια μεταβολή των σχέσεων κράτους και Εκκλησίας. Η Εκκλησία, η οποία ταυτίζεται από την αξιολογικά δεσμευμένη διανόηση με την “οπισθοδρόμησης”, συνεχίζει- όπως και παλαιότερα- να συνεργάζεται με τις εκάστοτε κυβερνήσεις, ακόμη και όταν αυτές προκρίνουν έντονα τον δρόμο του “εκσυγχρονισμού”. (σελ. 259-260).

Θρησκεία και πολιτική στον ορθόδοξο κόσμο, Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης (εκδ. Επίκεντρο) 

Αν το βιβλίο του Κεσσαρέας επικεντρώνεται στον ρόλο της Ορθόδοξης Ελλαδική Εκκλησίας κατά τη Μεταπολίτευση, το βιβλίο του Κιτρομηλίδη εστιάζει στην Ορθόδοξη Εκκλησία γενικότερα, από την Τουρκοκρατία και μετά. Το σύγγραμμα αυτό θα ήταν σωστό να χαρακτηρισθεί «αναθεωρητικό», μιας και στοχεύει να καταρρίψει δύο γνωστές και δημοφιλείς απόψεις: πρώτον, ότι η Ορθοδοξία είναι εθνικιστική και υποδαυλίζει τις εθνοτικές συγκρούσεις, και δεύτερον, ότι η Ορθοδοξία είναι προγραμματικά αντίθετη στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.

Ως προς το δεύτερο, ο Κιτρομηλίδης μεταχειρίζεται ως μελέτη περίπτωσης την αλληλογραφία του περίφημου μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου, και διερευνά παράλληλα τις πράξεις του Φαναρίου. Τα συμπεράσματά του εκπλήσσουν:

«[…] το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέχρι το 1789, υποδέχτηκε μάλλον ευνοϊκά τους υποστηρικτές των νέων ιδεών στην εκπαίδευση και τη φιλοσοφία, εφόσον αυτές δεν παρεξέκλιναν από το Ορθόδοξο δόγμα στα ζητήματα της θρησκείας. Το παράδειγμα της Αθωνιάδος Σχολής υπό τον Ευγένιο Βούλγαρη στη δεκαετία του 1750 είναι ενδεικτικό και θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και άλλα […] Η επίσημη στάση της Εκκλησίας μεταβλήθηκε σημαντικά μετά το 1789, και δραστικότερα μετά το 1793. Η βασιλοκτονία στη Γαλλία κατέστησε εμφανείς τις πολιτικές συνέπειες των νέων αντιλήψεων στα μάτια των συντηρητικών και των φορέων εξουσίας εκείνη την εποχή. Οι προειδοποιήσεις των πολεμίων της σύγχρονης παιδείας φάνηκαν να δικαιώνονται. Έτσι, η δεκαετία του 1790 αποτέλεσε περίοδο ιδεολογικής πόλωσης και ανοικτών επιθέσεων κατά του Διαφωτισμού και των πολιτικών συνεπειών του. Κρίσιμο ορόσημο συνιστά το έτος 1798, με την εισβολή του Ναπολέοντος στην Αίγυπτο» (σελ. 77).

Προηγουμένως, όσο οι εισηγητές των κοσμικών ιδεών δεν έθιγαν δογματικά ζητήματα, εισέπρατταν αξιοσημείωτη δεκτικότητα από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ακόμη και μετά το 1789, δεν έλειψαν οι υποστηρικτές, δημιουργώντας ένα φαινόμενο γνωστό ως «εκκλησιαστικός Διαφωτισμός».

Ως προς τον πρώτο μύθο, μας δείχνει ο Κιτρομηλίδης, οι εθνικές αξιώσεις δεν ανήκαν στο πολιτιστικό πρόγραμμα της Ορθοδοξίας μέχρι τον 19ο αιώνα (μάλιστα, δύο χαρακτηριστικά διαπολιτιστικά φαινόμενα του προνεωτερικού κόσμου, ο μοναχισμός και το προσκύνημα, ήταν διεθνικά), όταν οι Εκκλησίες άρχισαν μία προς μία να υποτάσσονται στα εθνικά ιδανικά των κρατών που υπάγονταν, διεκδικώντας διοικητική αυτονομία-αυτοκεφαλία από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, είναι Ομότιμος Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1980 διευθύνει ως διευθυντής και γενικός γραμματεύς του Δ.Σ. το ιστορικό επιστημονικό ίδρυμα της Μέλπως Μερλιέ, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Υπηρέτησε ως διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (2000-2011). Είναι μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής των Ελλήνων από το 2004. Από το 2020 είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, έδρα της Ιστορίας των Πολιτικών Θεωριών και της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.

Επρόκειτο για αναπροσαρμογή της Εκκλησίας με απώτερη πρόθεση να υπηρετήσει τον εκσυγχρονισμό, τη θεσμική συγκρότηση και ολοκλήρωση. Το αποτέλεσμα ήταν οι Ορθόδοξες Εκκλησίες να ταυτισθούν τόσο πολύ με τα εθνικά κράτη στα οποία ανήκαν, που να μετατραπούν σε ιδεολογικά τους οχήματα κατά τον Ψυχρό πόλεμο: ενώ λοιπόν οι υπόλοιπες βαλκανικές προωθούσαν (ή τέλος πάντων ευνοούσαν) τα σοσιαλιστικά ιδεώδη, όπως τα ερμήνευαν τα κράτη του Ανατολικού Μπλοκ, στην Ελλάδα η Εκκλησία έγινε όχημα του ιδεολογικού αντικομουνισμού και της Δεξιάς. Αντίθετα με τον Κεσσαρέας, ο Κιτρομηλίδης δεν καταφεύγει σε μεθοδολογίες της κατίσχυσης, αλλά επιχειρεί ν’ αναδείξει τον ρόλο που έχουν οι αξίες για τα υποκείμενα της ιστορικής δράσης.

Όταν, για παράδειγμα, αναφέρεται στον μαρτυρικό πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, βλέπει τον αφορισμό της ελληνικής επανάστασης εκ μέρους του, όχι σαν απόπειρα διαφύλαξης προνομίων, αλλά ως υπεύθυνη στάση ενός πνευματικού ποιμένα για το ποίμνιό του. Ωστόσο, ο Κιτρομηλίδης δεν λέει απλώς ότι ο εθνικισμός δεν ανήκει στον πυρήνα της Ορθόδοξης παράδοσης, αλλά και ότι είναι ουσιαστικά ασύμβατος μαζί της.

Μπορεί, λοιπόν, η Ορθοδοξία ν’ απαγκιστρωθεί από τον εθνικισμό; Θα μπορούσαμε μήπως να κάνουμε λόγο μελλοντικά για μια «Ορθόδοξη Διεθνή»; Ο Κιτρομηλίδης προσβλέπει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο ύστερα από τη μαρτυρική εμπειρία της απαρνήθηκε κάθε εθνική προσήλωση.

Σήμερα, υπό τον δραστήριο Πατριάρχη Βαρθολομαίο και το άσβεστο ενδιαφέρον του για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος, έχει ανοίξει ο δρόμος της υπέρβασης των εθνικών περιορισμών και συνόρων.

Σήμερα, υπό τον δραστήριο Πατριάρχη Βαρθολομαίο και το άσβεστο ενδιαφέρον του για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος (ο Κιτρομηλίδης είναι επηρεασμένος από την «ευχαριστιακή» θεολογία του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, που προλόγισε και την ελληνική εκδοχή του παρόντος βιβλίου), έχει ανοίξει ο δρόμος της υπέρβασης των εθνικών περιορισμών και συνόρων, έτσι ώστε να κατορθώσει η Ορθοδοξία ν’ απομακρυνθεί από την προσήλωση στις κοσμικές εξουσίες και ν’ αρθεί ξανά στο ύψος του ρόλου της.

Ορθόδοξες εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσμο, επιμέλεια: π. Εμμανουήλ Κλάψης (εκδ. Καστανιώτη)

Ουσιαστικά, το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου είναι το ίδιο με τη συμμετοχή του συλλογικού τόμου Ορθόδοξες Εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσμο: ένας οικουμενικός διάλογος, που προέρχεται από μια διεθνή συνδιάσκεψη στη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού (3-5 Οκτωβρίου 2002), και δημοσιεύθηκε στα ελληνικά σε επιμέλεια του π. Εμμανουήλ Κλάψη.

Από τις περισσότερες από είκοσι τοποθετήσεις διαφορετικών ερευνητών, μία από αυτές που ξεχωρίζουν είναι αυτή του Γεωργίου Τσέτση, που αντιπαραθέτει την Ορθοδοξία στον εθνικισμό με τρόπο όμοιο με του Κιτρομηλίδη, όπως και εκείνη του Konrad Raiser, ο οποίος, στηριγμένος στις ιδέες του René Girard, υποστηρίζει πως αν ανέκαθεν οι θρησκείες χρησίμευαν στην ερμηνεία και τον περιορισμό της φυσικής βίας, με αποτέλεσμα να λειτουργούν τόσο ως (συγκρατημένη) βία όσο και ως αποτροπή της (ακραίας) βίας, στην Καινή Διαθήκη πραγματοποιείται για πρώτη φορά στην ιστορία η υπερνίκηση της βίας, αφού ο Ιησούς Χριστός διαλύει την πανάρχαια αμφισημία της καθαγιασμένης από τις θρησκείες βίας.

Στην εισήγησή του, ο π. Stanley Harakas απαντάει στον Raiser πως η Ορθοδοξία δεν καταδικάζει τη βία άνευ όρων, αλλά ήδη από την Προς Ρωμαίος Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, δέχεται τη νομιμότητα μιας μορφής βίας, αυτή της κρατικής εξουσίας, ενάντια σε όσους πράττουν το κακό. Το κακό, η βία και η αταξία είναι διαχρονικές ιδιότητες της ανθρώπινης κατάστασης, πράγμα που την καθιστά ένα διαρκές «παράδοξο» αλληλοσυγκρουόμενων δυνάμεων.

Ο Χρήστος Γιανναράς αντιτίθεται στη Δύση, τη Νεωτερικότητα και στον φιλελευθερισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όχι όμως από τη σκοπιά κάποιου αυταρχισμού ή θεοκρατίας, αλλά υπό το πρίσμα της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας.

Στηριγμένος εκεί, ο π. Stanley υποστηρίζει πως η Ορθοδοξία ανέκαθεν αποδεχόταν τον πόλεμο ως ένα θλιβερό αναγκαίο κακό, εισάγοντας όμως παράλληλα ορισμένους ηθικούς κανόνες, ώστε ο πόλεμος να δρα προς καταστολή του κακού και της βίας, όχι ως κλιμάκωσή τους. Στη δική του εισήγηση, ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής λέει πως η Ορθόδοξη πνευματικότητα, με την «απροσπάθεια» που τη διακρίνει, είναι βαθιά ακτιβιστική και ευνοεί τις σύγχρονες αξίες της ισότητας και της προστασίας του περιβάλλοντος. Επιπλέον, ο αρχιεπίσκοπος Αμερικής Δημήτριος προβάλλει τον Απόστολο Παύλο ως υπόδειγμα γνήσιου χριστιανικού πλουραλισμού, και καλεί την Ορθοδοξία σε ιεραποστολή, ανανεώνοντας την ενοριακή πράξη μέσα στο σύγχρονο τοπίο της Παγκοσμιοποίησης.

Κάπως παρεκκλίνουσα σε σχέση με τις παραπάνω τοποθετήσεις,είναι αυτή του Χρήστου Γιανναρά, ο οποίος αντιτίθεται στη Δύση, τη Νεωτερικότητα και στον φιλελευθερισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όχι όμως από τη σκοπιά κάποιου αυταρχισμού ή θεοκρατίας, αλλά υπό το πρίσμα της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Για τον Γιανναρά, ο δυτικός ατομοκεντρισμός βρίσκεται στον αντίποδα του ελληνικού (και χριστιανικού) περσοναλισμού. Σε κάθε περίπτωση, ο πλουραλισμός των θεολογικών ρευμάτων δεν λείπει και από τον Ορθόδοξο χώρο.

^＊Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.