«Εγκώμιο της απραξίας» του Φρανσουά Ζιλιέν και «Τι δίδαξε ο Βούδας» του Βαλπόλα Σρι Ραχούλα (κριτική) – Ο Βούδας και οι «ετεροτοπίες» της Ανατολής

Εκτός από την ουτοπία και τη δυστοπία, υπάρχει μία ακόμη έννοια, η «ετεροτοπία». Μεταχειριζόμενος τον όρο, που πρώτος επινόησε ο Michel Foucault, ο Γάλλος σινολόγος François Jullien υποδεικνύει την Κίνα ως μία ετεροτοπία της Δύσης, με το σκεπτικό ότι όταν ανακαλύφθηκε η Κίνα από τους Ευρωπαίους, δηλαδή κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα, η έκπληξη που γεννήθηκε σε πολλούς δεν ήταν μικρή, ενώ δεν έλειψαν και οι φιλόσοφοι οι οποίοι εξέφρασαν σοβαρούς προβληματισμούς σχετικά με τη δυνατότητα εκχριστιανισμού τους, καθώς και για τη ρευστότητα των όρων «πολιτισμός» και «βαρβαρότητα».

Ο λόγος ήταν ότι οι δύο πολιτισμοί έμοιαζαν σημαντικά διαφορετικοί και σε πολλά αντίθετοι, ιδίως όσον αφορά την έννοια της αποτελεσματικότητας. Μ’ αυτό ακριβώς καταπιάνεται το δεύτερο τούτο βιβλίο, που βασίζεται σε διάλεξη του Jullien σε διευθυντικά στελέχη επιχειρήσεων.

Χαρακτηριστικό του Δυτικού πολιτισμού, μας λέει, από την αρχαιοελληνική κιόλας εποχή ως σήμερα, είναι η χρήση προτύπων, η «προτυπολογική» σκέψη. Αυτή έφερε αργότερα και τη μαθηματικοποίηση της φυσικής και κατέστησε την Ευρώπη τεχνικά ικανή να κυριαρχήσει στρατιωτικά, οικονομικά και πολιτικά σ’ ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, χάρη στα μαθηματικά, η Ευρώπη άντλησε τα μέγιστα οφέλη της από την εφαρμογή της προτυπολογικής σκέψης. Η προτυπολογική σκέψη, όμως, προϋποθέτει και κάτι ακόμη, που δεν είναι άλλο από τη διάκριση μεταξύ θεωρίας και πράξης.

Πολεμικά σχεδιάσματα 

Η εν λόγω διάκριση χαρακτηρίζει και τα πολεμικά σχεδιάσματα, όπως μας δείχνει η ανάγνωση του πρώτου μεγάλου Δυτικού θεωρητικού του πολέμου, Carl von Clausewitz. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο πόλεμος όπως είναι στην πράξη δεν εκτυλίσσεται ποτέ όπως ο πόλεμος όπως είναι στο υπόδειγμα. Αυτή είναι η «ουσία» του κάθε πολέμου: κατά τη διεξαγωγή του, τα πράγματα δεν γίνονται ποτέ τελικά ακριβώς όπως τα είχαμε προβλέψει. Ο Clausewitz, μας λέει, αναδεικνύει παραστατικά με τον τρόπο του τη διαφορά του πολέμου στη θεωρία από τον πόλεμο στην πράξη. Και εδώ είναι η στιγμή να διαπιστώσουμε τις διαφορές του Δυτικού πολιτισμού από έναν άλλον, επίσης παλιό και μεγάλο, τον κινεζικό. Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει τον Πρώσου Clausewitz με το παρόμοια κλασικό έργο του Κινέζου στρατηγού Sun Tzu, με τον τίτλο Η τέχνη του πολέμου.

Σύμφωνα με τον Jullien, ο Tzu δεν καταστρώνει ένα θεωρητικό πολεμικό σχέδιο για να εφαρμοσθεί σ’ ένα δεύτερο χρόνο, αλλά αναζητεί στην ήδη υφιστάμενη κατάσταση τα (όποια) πλεονεκτήματα που μπορούν ν’ αξιοποιηθούν.

Ποια είναι η βασική διαφορά στη δομή της σκέψης του Sun Tzu από του Clausewitz; Η κεντρική διαφορά τους, σημειώνεται, είναι η άρνηση του πρώτου να διακρίνει τον πόλεμο ανάμεσα σε πρότυπο-θεωρία και εφαρμογή-πράξη. Αντίθετα, ο Κινέζος στρατηγός προβαίνει σε μιαν άλλη διάκριση: εκείνη ανάμεσα στην κατάσταση και στο δυναμικό της κατάστασης.

Σύμφωνα με τον Jullien, ο Tzu δεν καταστρώνει ένα θεωρητικό πολεμικό σχέδιο για να εφαρμοσθεί σ’ ένα δεύτερο χρόνο, αλλά αναζητεί στην ήδη υφιστάμενη κατάσταση τα (όποια) πλεονεκτήματα που μπορούν ν’ αξιοποιηθούν. Μεγάλος στρατηγός, κρίνει, είναι αυτός που εξαπολύει το στράτευμά του ακολουθώντας την κλίση του εδάφους, ώστε να παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του, σαν το νερό, χωρίς ο ίδιος να χρειαστεί να κοπιάσει ιδιαίτερα. Εν ολίγοις, η κινεζική τέχνη του πολέμου δεν αρχίζει με κατάστρωση ενός σχεδίου, αλλά με αξιολόγηση του δυναμικού της κατάστασης.

Ο Φρανσουά Ζυλιέν γεννήθηκε το 1951. Σπούδασε φιλοσοφία και σινολογία στο Παρίσι, τη Σαγκάη και το Πεκίνο. Χρημάτισε πρόεδρος του Διεθνούς Κολεγίου Φιλοσοφίας (1995-1998) και σήμερα είναι καθηγητής και επικεφαλής του Τμήματος "Γλώσσες και πολιτισμοί της Ανατολικής Ασίας" στο Πανεπιστήμιο Paris VII - Denis Diderot.

Αντίθετα, λοιπόν, με τον Clausewitz, ο οποίος αντιλαμβάνεται τις επιμέρους περιστάσεις σαν παρεμβολές της τυχαιότητας που κάνουν την πορεία του πολέμου να ξεστρατίζει απ’ το αρχικό σχέδιο, για τον Sun Tzu η νίκη είναι το αποτέλεσμα της σωστή; Εκμετάλλευσης της περίστασης, και επομένως δεν παίζει κανέναν ρόλο σ’ αυτήν η τύχη. Δεν είναι τυχαίο που ο Κινέζος στρατηγός απαγορεύει ρητά την προσφυγή στη μαντεία. Οι διαφορές του κινεζικού πολιτισμού με τον δυτικό δεν τελειώνουν εδώ όμως. Μια επίσης σημαντική διαφορά ανάμεσα σε Κίνα και Δύση είναι η παντελής απουσία του δίπολου μέσο-σκοπός από τους Κινέζους.

Για τον Clausewitz, ο πόλεμος είναι ένα μέσο προκειμένου να πετύχουμε έναν πολιτικής φύσεως σκοπό. Η έννοια του σκοπού γενικότερα, ήδη από τους πλατωνικούς διαλόγους, διαποτίζει όλη τη δυτική σκέψη.

Ας ξαναγυρίσουμε στον χώρο του πολέμου. Για τον Clausewitz, ο πόλεμος είναι ένα μέσο προκειμένου να πετύχουμε έναν πολιτικής φύσεως σκοπό. Η έννοια του σκοπού γενικότερα, ήδη από τους πλατωνικούς διαλόγους, διαποτίζει όλη τη δυτική σκέψη. Στον αντίποδά της, η κινεζική σκέψη το μόνο που αναγνωρίζει είναι το «Li», το όφελος που μπορεί να προκύψει από τη σωστή εκμετάλλευση της εκάστοτε περίστασης. Στην Κίνα, η λογική των ροπών παίρνει τη θέση της λογικής των σκοπών. Στόχος της είναι η στρατηγική ικανότητα εκμετάλλευσης μιας ορισμένης διάταξης των πραγμάτων.

Για παράδειγμα, αν ο αντίπαλος στον πόλεμο είναι ξεκούραστος, στόχο του Κινέζου πολεμιστή είναι να τον κουράσει. Αν είναι χορτασμένος, πρέπει να τον κάνει να πεινάσει κ.λπ. Για την κινεζική σκέψη, η νίκη δεν αποτελεί κατόρθωμα του στρατηγού, αλλά καρπό της σωστής χρήσης των υφισταμένων συνθηκών. Κυριολεκτικά μιλώντας, η στρατηγική είναι το αντίθετο του ηρωισμού, αφού έγκειται σ’ αυτό που λέει χαρακτηριστικά ο Lao Tzu «να βοηθάς αυτό που έρχεται μόνο του». Αυτός είναι και ο λόγος που δεν υπάρχει καθόλου επική ποίηση στην Κίνα, γεγονός που είναι μια αληθινή αποκλειστικότητά της σε σχέση με τους άλλους λαούς.

Διαδοχή μεταμορφώσεων

Ο Κινέζος δεν βρίσκει κάποιον λόγο να τιμήσει την ανδρεία των στρατιωτών, αφού είναι πεπεισμένος πως όλα εξαρτώνται από την εκμετάλλευση του εκάστοτε δυναμικού. Στο φιλοσοφικό επίπεδο, η διαφοροποίηση της Κίνας απεικονίζεται στην απουσία του δίπολου φύση-τέχνη, που για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό υπήρξε ανέκαθεν κεντρικής σημασίας. Στο κινεζικό λεξιλόγιο είναι θεμελιώδης η έννοιας της «απραξίας»: «να μην πράττεις τίποτα, ώστε να γίνουν όλα». Πρόκειται για ένα είδος συνειδητής και λελογισμένης απραξίας, που αποκοπεί να κάνει το κάθε πράγμα στον καιρό του, όπως γίνεται και η σταδιακή ωρίμανση ενός φυτού.

Πράγματι, δεν βλέπουμε το φυτό να αναπτύσσεται και να «μεταμορφώνεται», επειδή αυτό λαμβάνει χώρα βαθμηδόν και μακροπρόθεσμα, όπως αναφέρει ένας άλλος Κινέζος φιλόσοφος, ο Μέγκιος. Για τον κινεζικό πολιτισμό, ολόκληρη η πραγματικότητα είναι μια διαδοχή μεταμορφώσεων. Εκεί οφείλεται ένα άλλο χαρακτηριστικό της, που είναι η έμφαση στην ωρίμανση και όχι στο μεμονωμένο συμβάν. Εμείς οι Δυτικοί, λέει ο Jullien, δίνουμε έμφαση στα σημαντικά γεγονότα και στις χρονολογίες (π.χ. η 11η Σεπτεμβρίου κ.λπ.).

Ο Χριστιανισμός, η μεγαλύτερη θρησκεία του δυτικού κόσμου, αποδίδει απόλυτη αξία σ’ ένα ορισμένο γεγονός, την ενσάρκωση του Ιησού Χριστού, διαιρώντας την ανθρώπινη ιστορία σε δύο μέρη:

«Ο χριστιανισμός υμνεί σε τέτοιο βαθμό το συμβάν, ώστε το υψώνει σε Απόλυτο. Η Ενσάρκωση- εδώ, το Αιώνιο έρχεται και κόβει στα δύο το πεδίο του Εγχρόνου. Υπάρχει το πριν και το μετά, τα οποία χωρίζονται μέσω μιας υπερβατικής τομής. Τέτοια είναι η δύναμη του Συμβάντος ώστε “μετά” τίποτα δεν είναι όπως “πριν”. Απέναντι σε αυτή τη “συμβαντολογία”, τη συμφυή με τον χριστιανισμό (αλλά που είναι άγνωστη στον βουδισμό· εξ ου και η ευκολία διείσδυσης του τελευταίου στην Κίνα), η Κίνα, που τόσο καλλιέργησε τον ιστορικό λόγο, παραμένοντας όμως αδιάφορη για τις “Μεγάλες Αφηγήσεις”, δείχνει πόσο φωτίζεται η Ιστορία όταν την προσεγγίζουμε, όχι μέσω της θορυβώδους εξιστόρησης πράξεων, αλλά μέσω της “σιωπηλής” περιγραφή μεταμορφώσεων» (σελ. 79).

Επιπλέον, για την κινεζική σκέψη δεν υφίσταται το «τέλος» (σκοπός») αλλά μονάχα το “Tao” (οδός). Ακριβώς επειδή η Κίνα δεν διέθετε την έννοια του σκοπού, δεν διαμόρφωσε ποτέ την έννοια της προόδου. Μονάχα αργότερα, υπό την επιρροή της Ευρώπης, θα υιοθετήσεις τις αντιλήψεις αυτές, μέσω του δαρβινισμού και του μαρξισμού.

Η ίδια διαφορά παρουσιάζεται αν συγκρίνουμε το κινεζικό παιχνίδι go με το σκάκι. Αντίθετα με το σκάκι, στο go δεν δίνονται «μάχες» μέσω ευθείας σύγκρουσης, αλλά οι επιθέσεις αρχίζουν από μακριά και κινούνται μυστικά, με τις περικυκλώσεις ν έχουν ηγεμονικό ρόλο. Στο go, δεν υπάρχει καν ένας προκαθορισμένος στόχος Βέβαια, ας σημειωθεί πως δεν λείπουν και οι κριτικές φωνές που χρεώνουν στον Jullien ότι παρουσιάζει την Κίνα σαν κάτι το εντελώς απόμακρο και το αλλότριο.

Η ώθηση της ετεροτοπίας

Εν πάση περιπτώσει, αν είναι αλήθεια ότι η ουτοπία μας δίνει την ευκαιρία για κριτική στην κοινωνία μας όπως αυτή είναι, εν ονόματι ενός ιδανικού, η ετεροτοπία μας ωθεί να διερευνήσουμε τρόπους σκέψης και πρακτικές διαφορετικούς από τον δικό μας, με γόνιμες συγκρίσεις και αντιπαραβολές. Σήμερα, στην εποχή της πλανητικής πολιτικής και της Παγκοσμιοποίησης, τέτοια διανοητικά πειράματα μέλλουν να εμφανίζονται όλο και συχνότερα.

 Αυτό ταιριάζει με το δεύτερο βιβλίο, το Τι δίδαξε ο Βούδας(μτφρ. Ανδρέας Λυμπερόπουλος, εκδ. Κέδρος), το οποίο είναι μια εύληπτη, γλαφυρή και περιεκτική εισαγωγή στη βουδιστική θρησκεία, δημοσιευμένη στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και προορισμένη ειδικά που για τον αναγνώστη της Δύσης, από τον Δρ. Walpola Shri Rahula, ακαδημαϊκό και Βουδιστή μοναχό Theravāda. Μέσα στο βιβλίο, ο Rahula τονίζει τις, κατά τη γνώμη του, μοναδικές ιδιαιτερότητες του Βουδισμού.

Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους θρησκευτικούς ηγέτες, ο Βούδας δεν υπήρξε παρά ένα απλό ανθρώπινο ον, εφάρμοζε ανεκτικότητα απέναντι σε διαφορετικά πιστεύω, ενώ ποτέ δεν επικαλέστηκε το θείο ή τη μετά θάνατον ζωή.

Για παράδειγμα, επισημαίνει ότι σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους θρησκευτικούς ηγέτες, ο Βούδας δεν υπήρξε παρά ένα απλό ανθρώπινο ον, εφάρμοζε ανεκτικότητα απέναντι σε διαφορετικά πιστεύω, ενώ ποτέ δεν επικαλέστηκε το θείο ή τη μετά θάνατον ζωή. Στόχος του μεγάλου θρησκευτικού ηγέτη της Ινδίας ήταν να νικήσει τη βούληση για ύπαρξη, η οποία ασταμάτητη καθώς είναι, προκαλεί τον ατέρμονο κύκλο των μετενσαρκώσεων.

Η κοσμική βούληση

Όταν νικηθεί αυτή η κοσμική βούληση πετυχαίνεται το πολυπόθητο σταμάτημα της ύπαρξης. Πρόκειται για την απρόσιτη και άγνωστη κατάσταση Nirvana, στην οποία όλοι οι «Βούδες» (δηλ. οι φωτισμένοι δάσκαλοι) κατόρθωσαν να φτάσουν. Με τα λόγια του ίδιου του Gautama, Nirvana είναι η εξάλειψη της επιθυμίας, η εξάλειψη του μίσους, η εξάλειψη των ψευδαισθήσεων. Για να γίνει πράξη αυτή η λύτρωση από την ύπαρξη, σημαντική βοήθεια προσφέρει η τεχνική του Διαλογισμού, στον οποίο μπορεί να ασκηθεί κανείς είτε με συγκεκριμένη βοηθητική τελετουργία είτε μέσα στην καθημερινότητά του. Ποιος ήταν όμως ο άνθρωπος Gautama;

Ιστορικά, ο Siddhartha Gautama (560-480 π.Χ.) φαίνεται ότι ήταν ένας πρίγκιπας στην περιοχή όπου βρίσκεται το σημερινό Νεπάλ, κάτοχος βαθιάς μόρφωσης και ιδιοκτήτης τριών παλατιών αναψυχής (ένα χειμερινό, ένα θερινό και ένα για τις βροχές). Ο πρίγκιπας παντρεύτηκε τη Yaśodharā και μαζί έκαναν έναν γιο, τον Rāhula. Μία μέρα, όμως, όταν ο Siddhartha, τότε είκοσι εννέα ετών, περπατούσε στον δρόμο, αντάμωσε έναν ανήμπορο γέροντα, γεγονός που τον συντάραξε. Αργότερα, όταν είδε έναν λεπρό και στη συνέχεια το σώμα ενός νεκρού, αισθάνθηκε απελπισία για τη ζωή του ανθρώπου, και άρχισε ν’ αναζητεί απεγνωσμένα τη λύτρωση.

Ο Walpola Rahula Thero ήταν βουδιστής μοναχός, λόγιος και συγγραφέας της Σρι Λάνκα. Το 1964, έγινε καθηγητής Ιστορίας και Θρησκειών στο Πανεπιστήμιο Northwestern, άρα έγινε ο πρώτος bhikkhu που κατέχει θέση καθηγητή στον δυτικό κόσμο. Κάποτε κατείχε επίσης τη θέση του Αντιπρύτανη στο τότε Πανεπιστήμιο Vidyodaya.

Όταν, κατόπιν, είδε έναν επαίτη ασκητή, πήρε την απόφαση να τον μιμηθεί και ν’ ακολουθήσει τη ζωή του, ώστε να γλυτώσει από τα δεινά της ύπαρξης. Για επτά ολόκληρα έτη, ο Siddhartha επέβαλε στον εαυτό την πλέον αυστηρή και σκληρή άσκηση, χωρίς όμως κανένα απτό αποτέλεσμα. Έτσι, εγκατέλειψε τους πέντε συνασκητές του και έμεινε μόνος, ώσπου ένα βράδυ που καθόταν κάτω από ένα δέντρο (το δέντρο αργότερα ονομάστηκε “Bodhi”, δηλαδή «φώτιση»), αίφνης είχε μιαν αποκαλυπτική έκλαμψη, που έμελε να καθορίσει όλη την παραπέρα ζωή του, καθώς και τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων από τότε έως σήμερα.

Οι πέντε συνασκητές του, που έγιναν και οι πρώτοι μαθητές του, τον έπεισαν να κηρύξει δημόσια αυτά τα οποία είχε μάθει. Θεμέλιο του κηρύγματός του έγιναν οι τέσσερεις Ευγενείς Αλήθειες. Η πρώτη αλήθεια είναι ότι τα πάντα (ο δεσμός με το σώμα, οι αισθήσεις, οι εξωτερικές παραστάσεις, οι επιθυμίες και η ίδια η συνείδηση) είναι πόνος (Duḥkha). Η δίψα για ζωή είναι η αιτία του πόνου αυτού, αφού οδηγεί τα όντα από τη μια αναγέννηση στην άλλη, εις το διηνεκές (δεύτερη αλήθεια).

Η εξαφάνιση του πόνου 

Η εξαφάνιση του πόνου μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την εκμηδένιση της θέλησης (τρίτη αλήθεια). Τέλος, ο τρόπος που μπορεί να επιτευχθεί αυτό είναι μέσα από την Οκταπλή Ατραπό, η οποία περιλαμβάνει την αγνή πίστη, την αγνή θέληση, την αγνή γλώσσα, την αγνή πράξη, τα αγνά μέσα ζωής, την αγνή προσήλωση, την αγνή μνήμη, και τέλος, τον αγνό στοχασμό.

Αυτά κήρυττε στο εξής ο Βούδας Siddhartha (“Buddha”: φωτισμένος) και άνθρωποι άρχισαν να τον πιστεύουν και ν’ ακολουθούν τη διδασκαλία του. Για σαράντα πέντε συναπτά χρόνια, ο Βούδας δίδασκε και ζούσε ασκητικά (αν και απέφευγε πια τις ακραίες ασκητικές πρακτικές που εφάρμοζε προ της φώτισής του), μέχρι που τελικά πέθανε. Βάση του βουδιστικού έργου είναι τα κείμενα του Pāli (Tripiṭaka). Από τη διάδοση του Βουδισμού στη Σρι Λάνκα, ο Κανόνας συντάχθηκε προφορικά, και έτσι έμεινε μέχρι την εποχή της καταγραφής του, γύρω στο 80 π.Χ.

Το να μην κάνεις κανένα κακό, το να καλλιεργείς το καλό, το να καθαρίζει κανείς το νου του, αυτή είναι η διδασκαλία όλων των «φωτισμένων», υποστήριζε ο Ινδός θρησκευτικός ηγέτης.

Εκεί περιέχεται το «δόγμα» (Dharma) που ορίζεται φιλοσοφικά ως «μη ψυχή» (anattā), αφού η ύπαρξη ψυχής απορρίπτεται και στη θέση της τίθενται οι «πέντε συσσωρεύσεις» (σώμα, αισθήματα, αντίληψη, βούληση, συνείδηση), ως καθολική αιτιοκρατία, δηλαδή το γνωστό σε όλους μας Karma (σημειωτέον ότι ο Βουδισμός απορρίπτει τη θεοδικία και πιστεύει στην «κοσμοδικία»), ως ηθική και βέβαια ως διδασκαλία για αποστήθιση. Ανώτατο ιδεώδες αποτελεί το Nirvana, το οριστικό σταμάτημα του ατέρμονου κύκλου των αναγεννήσεων (Saṃsāra), που οδηγεί τον ασκούμενο στη γαλήνια εκμηδένιση, λυτρώνοντάς τον από τα δεινά της ύπαρξης.

Ο «απαισιόδοξος» Βουδισμός 

Το να μην κάνεις κανένα κακό, το να καλλιεργείς το καλό, το να καθαρίζει κανείς το νου του, αυτή είναι η διδασκαλία όλων των «φωτισμένων», υποστήριζε ο Ινδός θρησκευτικός ηγέτης. Αυτό είναι το πρότυπο «αγίου» που καλλιεργεί ο Βουδισμός. Ο Δρ. Rahula, παραθέτοντας στο παράρτημα του βιβλίου τις πρωτότυπες ομιλίες και διάφορα αποφθέγματα του Βούδα, ισχυρίζεται ότι ο Βουδισμός διαδόθηκε πλατιά, και δίχως να χύσει σταγόνα αίματος, όταν υιοθετήθηκε από το βασιλιά των Ινδιών, Ashoka τον Μεγάλο, είναι όμως σημαντικός και για τον σύγχρονο κόσμο μας.

Ο Βουδισμός δεν είναι «απαισιόδοξος», μας λέει ο Rahula, αλλά ούτε και «αισιόδοξος», αφού απλώς έχει συλλάβει ένα θεμελιώδες πρόβλημα και προτείνει την πρακτική επίλυσή του (κάτι παρόμοιο γράφει στο δικό της βιβλίο η γνωστή βουδολόγος Caroline Rhys Davis, η οποία καταλογίζει τα περί βουδιστικής «απαισιοδοξίας» σε παρεξήγηση του φιλοσόφου Schopenhauer).

Όσο για τα κείμενά του, το ότι για αιώνες η βουδιστική διδασκαλία παρέμενε αποκλειστικά προφορική, για τον Rahula, δεν υπονομεύει πραγματικά την εγκυρότητά της, αλλά αντίθετα την ενισχύει σε σχέση με τις μονοθεϊστικές θρησκείες των ιερών βιβλίων. Ο λόγος; Επειδή απαγγελλόταν προφορικά ανάμεσα σε ανθρώπους που τη γνώριζαν από μνήμης, και έτσι αν ένας έκανε κάποιο σφάλμα, θα μπορούσε να τον διορθώσει ένας άλλος.

Σημαντικό μέρος του βιβλίου καταλαμβάνει επίσης ο διαλογισμός, που για τον συγγραφέα δεν περιορίζεται στις τεχνικές, αλλά έγκειται πρωτίστως στην επικέντρωση σ’ εκείνο με το οποίο ο άνθρωπος ασχολείται κάθε φορά. Φιλοσοφικά, η βουδιστική ιδέα ότι δεν υπάρχει ψυχή ή έστω κάποιος εσώτερος εαυτός μέσα στον άνθρωπο, ξεχωρίζει πολύ την εν λόγω θρησκεία από τη νεωτερική δυτική φιλοσοφία με το καρτεσιανό της cogito.

Τέλος, αναφέρεται ότι ο Βουδισμός (τουλάχιστον στην παραδοσιακή εκδοχή Theravada) είναι στην πραγματικότητα «αθεϊστικός», καθότι το θείο δεν καταλαμβάνει σε αυτόν κανέναν σημαντικό ρόλο, και όλη η απόπειρα λύτρωσης αφήνεται στα ανθρώπινα όντα και τις δυνάμεις τους.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.