Το άτομο απέναντι στο κράτος: δύο θεμελιώδη έργα φιλελευθερισμού

Για τα δοκίμια των Henry David Thoreau «Πολιτική ανυπακοή» (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη) και Frédéric Bastiat «Ο Νόμος» (μτφρ. Σωτήριος Παπασωτηρίου, εκδ. Παπαδόπουλος). H φωτογραφία είναι του Vincent M.A. Janssen.

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

Ισχύει άραγε πως οτιδήποτε είναι νόμιμο είναι και ηθικό ή μήπως η δικαιοσύνη υπάρχει ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συμβάσεις; Τι δικαιολογεί την κρατική παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή του ατόμου; Με τέτοια ερωτήματα κλήθηκε από πολύ νωρίς να αναμετρηθεί η φιλελεύθερη σκέψη. Η πολιτική ανυπακοή, που εκφράστηκε αρχικά από τον Θωμά Ακινάτη και θεμελιώθηκε θεωρητικά από τον Τζον Λοκ, είναι ένα από τα θεμέλια κάθε γνήσιας δημοκρατίας.

Ως γνωστόν, δημοκρατία είναι εκείνο το πολίτευμα όπου οι αποφάσεις για τα κοινά λαμβάνονται από τους ίδιους τους κυβερνωμένους (άμεσα ή μέσω αντιπροσώπων). Κάθε δημοκρατία στηρίζεται απαραίτητα σε δύο βασικές αρχές: την αρχή της πλειοψηφίας και την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα, το άτομο, σε γενικές γραμμές, όφειλε να είναι υποταγμένο στο κοινωνικό σύνολο. Ο δήμος διέθετε απόλυτη εξουσία απέναντι στα μέλη του και μπορούσε, λόγου χάρη, να εκδιώξει κάποιο από αυτά ως «επικίνδυνο» για το πολίτευμα, ακόμη και χωρίς κάποια περαιτέρω αιτιολόγηση (θεσμός του εξοστρακισμού).

Κάθε δημοκρατία στηρίζεται απαραίτητα σε δύο βασικές αρχές: την αρχή της πλειοψηφίας και την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.

Αντίθετα, πυλώνας της σύγχρονης δημοκρατίας είναι η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, ακόμη και κόντρα στη βούληση της πλειοψηφίας. Γι’ αυτό ακριβώς η σύγχρονη δημοκρατία, σε αντιδιαστολή με την αρχαία, ονομάζεται φιλελεύθερη. Βέβαια, στους Νεώτερους Χρόνους, όταν δηλαδή έκανε την εμφάνισή του ο φιλελευθερισμός, ουσιαστικά δεν υπήρχαν στη Δύση δημοκρατίες. Αυτό που υπήρχε ήταν διάφορες μοναρχίες και οι πρώτοι φιλελεύθεροι στοχαστές (π.χ. Λοκ, Μοντεσκιέ) επεδίωκαν να προασπίσουν ορισμένα ατομικά δικαιώματα σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Όταν, για παράδειγμα, ο Μοντεσκιέ πρότεινε τη διάκριση των εξουσιών, είχε στο μυαλό του ως πρότυπο, τις φιλελεύθερες μοναρχίες της εποχής του και όχι τις δημοκρατίες του αρχαίου παρελθόντος, οι οποίες τότε έμοιαζαν μάλλον τόσο ξεπερασμένες, όσο ξεπερασμένες μοιάζουν οι φιλελεύθερες μοναρχίες εκείνης της εποχής σε εμάς σήμερα. Η ένωση του φιλελευθερισμού με τη δημοκρατία για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ στα τέλη του 18ου αιώνα και στην Ευρώπη γύρω στο 1830, με τη θεσμοθέτηση της καθολικής ψηφοφορίας (για τον ανδρικό πληθυσμό). Η δυσπιστία απέναντι στο κράτος πηγάζει από εκείνη την πρώιμη εποχή διαμόρφωσης της φιλελεύθερης παράδοσης, όπου το πολίτευμα ήταν η μοναρχία. «Η μοναρχία είναι σε κάθε περίπτωση ο παπισμός των κυβερνήσεων» έγραφε κάποτε χαρακτηριστικά ο Τόμας Πέιν (Thomas Paine). Αυτή η δυσπιστία των φιλελευθέρων απέναντι στην κρατική εξουσία εκφράζεται και στα βιβλία των Θορώ και Μπαστιά, οι βίοι των οποίων υπήρξαν παράλληλοι, από πολλές απόψεις.

Χένρι Ντέιβιντ Θορώ: «Καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνά λιγότερο»

Ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ (1817-1862) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους οραματιστές της Αμερικής του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης και σπούδασε στο Χάρβαρντ (1833-1837) κλασική φιλολογία, φυσική ιστορία και μαθηματικά. Ελεύθερο πνεύμα και βαθύς γνώστης της φιλοσοφίας της ζωής έζησε για δύο χρόνια (1845-1847) στην περιοχή Walden Po στις όχθες της λίμνης Ουώλντεν. Ο Θόρω έγραψε επίσης ποιήματα, δοκίμια, το 14τομο Ημερολόγιο καθώς και την Πολιτική ανυπακοή. Πολέμιος του δουλοκτητικού συστήματος, βοήθησε πολλούς σκλάβους να δραπετεύσουν. Οι ιδέες του επηρέασαν, στον 20ο αιώνα, τον Μαχάτμα Γκάντι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, κ.ά.

Ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ (Henry David Thoreau), που θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς συγγραφείς, υπήρξε ποιητής, πεζογράφος και δοκιμιογράφος με έντονες οικολογικές ευαισθησίες. Υπήρξε επίσης σφοδρός πολέμιος της δουλείας, σε μια εποχή που αυτή ήταν νόμιμη και δεδομένη στον Δυτικό κόσμο. Πραγματοποίησε σπουδές στο Χάρβαρντ, όπου είχε καθηγητή τον Ραλφ Γουόλντο Έμερσον (Ralph Waldo Emerson), απέκτησε βαθιές γνώσεις των αρχαίων ελληνικών και λατινικών, καθώς και μια ιδιαίτερη αγάπη προς την αγγλική ποίηση. Απογοητευμένος από το εκπαιδευτικό σύστημα του καιρού του, ο Θορώ ίδρυσε με τον αδερφό του ένα ιδιωτικό σχολείο, προκειμένου να εφαρμόσουν σύγχρονες και αντιαυταρχικές παιδαγωγικές μεθόδους. Κατά τη διετία 1845-1847, ο συγγραφέας έζησε σε μια ξύλινη καλύβα που κατασκεύασε ο ίδιος, στο κτήμα του Έμερσον, στις όχθες της λίμνης Walden, δυτικά της Βοστόνης. Λογοτεχνικό καρπό αυτής της περιόδου, θα αποτελέσει το περίφημο έργο του Walden ή η ζωή στη φύση, το οποίο θεωρείται από πολλούς ως πρόδρομος των οικολογικών μανιφέστων.

Το δεύτερο σημαντικό έργο του είναι το ολιγοσέλιδο Περί του καθήκοντος της πολιτικής ανυπακοής (1849), όπου ο Θορώ υποστηρίζει πως όταν ένα κράτος διαπράττει πράξεις αντίθετες με τη συνείδηση των πολιτών του, οι τελευταίοι οφείλουν να αρνηθούν να δώσουν την έγκρισή τους σε αυτή. Πρόκειται για το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής, βασικό στοιχείο κάθε Κράτους Δικαίου. Στο παρόν βιβλίο, που προέρχεται από δημόσιες ομιλίες του, ο Θορώ αφηγείται το πώς κλείστηκε για μία νύχτα στη φυλακή, ακριβώς επειδή αρνήθηκε να πληρώσει φόρους έξι ετών στο κράτος, με την αιτιολόγηση ότι η τότε κυβέρνηση ζητούσε τους φόρους προκειμένου να εισβάλει στο Μεξικό και να υποδουλώσει τους κατοίκους του, κατά τον μεξικανοαμερικανικό πόλεμο του 1846-1848.

Παρά το γεγονός ότι το ποσό των φόρων τελικά πληρώθηκε από κάποιον ανώνυμο δότη (πιθανώς τη θεία του Θορώ), ο ίδιος δεν έπαψε να επιμένει πως αν κάθε πολίτης ατομικά αρνούνταν να δώσει τη συγκατάθεσή του σε οτιδήποτε θεωρεί αδικία, τότε το κράτος θα ήταν πολύ πιο κοντά στα ιδεατά μας πρότυπα. Αντιμετωπίζοντας με δυσπιστία την κυβέρνηση, ο Αμερικανός συγγραφέας εξηγεί πως όσο λιγότερο κυβερνά μια κυβέρνηση, τόσο καλύτερη κυβέρνηση είναι, δεδομένου ότι τις περισσότερες φορές οι κυβερνήσεις προκαλούν περισσότερη ζημιά απ’ ό,τι ωφελούν. Είναι δείγμα απραξίας να περιμένουμε από τις κυβερνήσεις να κάνουν όσα θεωρούμε αξιόλογα, τη στιγμή που εμείς οι ίδιοι μπορούμε να εναντιωνόμαστε σε όποια πράξη θεωρούμε άδικη, αρνούμενοι να της χορηγήσουμε την έμπρακτη στήριξή μας (π.χ. πληρωμή φόρων).

Ενώ τείνουμε να είμαστε γενικά περήφανοι για τη δημοκρατία μας και θεωρούμε πως ζούμε σε έναν πολιτισμένο κόσμο, συχνά αφήνουμε την πλειοψηφία να λαμβάνει τις αποφάσεις που το κάθε άτομο, πρωτίστως, οφείλει να κρίνει προσεκτικά. Ο σεβασμός για το κράτος και τους νόμους δεν ταυτίζεται πάντοτε με τον σεβασμό για τη δικαιοσύνη, συχνά μάλιστα μπορεί και να συγκρούονται μεταξύ τους. Τότε είναι όμως που ο πολίτης οφείλει να τιμήσει τα ατομικά του δικαιώματα αρνούμενος να υποταχθεί σε οτιδήποτε έρχεται σε αντίθεση με τη συνείδησή του, λέει χαρακτηριστικά ο Θορώ.

Αντιμετωπίζοντας με δυσπιστία την κυβέρνηση, ο Αμερικανός συγγραφέας εξηγεί πως όσο λιγότερο κυβερνά μια κυβέρνηση, τόσο καλύτερη κυβέρνηση είναι, δεδομένου ότι τις περισσότερες φορές οι κυβερνήσεις προκαλούν περισσότερη ζημιά απ’ ό,τι ωφελούν.

Το κράτος λοιπόν οφείλει να προασπίζεται την ελευθερία και τη συνείδηση των ατόμων που το αποτελούν, διαφορετικά χάνει την ηθική νομιμοποίησή του. Επομένως, η πολιτική ανυπακοή δεν είναι απλώς ένα δικαίωμα των ελεύθερων ανθρώπων. Είναι αρχικά και πρωτίστως ένα καθήκον. Καλός πολίτης σημαίνει (και πρέπει να σημαίνει) καλός άνθρωπος. Αυτό το ευσύνοπτο δοκίμιο επηρέασε έντονα, μεταξύ άλλων, τον Τολστόι, τον Γκάντι, τον Αμερικανό πρόεδρο Κένεντι, τον δικαστή Ουίλιαμ Ντάγκλας, τον Μάρτιν Μπούμπερ, και φυσικά τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ενώ αποτέλεσε έρεισμα για αρκετές συζητήσεις και διαφωνίες μέχρι σήμερα. Μέσα στο βιβλίο διατυπώνεται η περίφημη φράση του Θορώ, που έχει μείνει στην ιστορία και χρησιμοποιείται ακόμη από όσους θέλουν να θεωρούνται συνεχιστές της σκέψης του: «καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνά λιγότερο». Δυστυχώς, ο Θορώ έφυγε πρόωρα από φυματίωση, σε ηλικία σαράντα πέντε ετών.

Φρεντερίκ Μπαστιά: «Πλάνη σπασμένου παραθύρου»

Ο Φρεντερίκ Μπαστιά (1801-1850) είναι βασικός εκπρόσωπος του κλασικού οικονομικού φιλελευθερισμού. Μετά την Επανάσταση του 1848, εξελέγη βουλευτής στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Χάρη στη διαύγεια των γραπτών του, με τον έντονα σκωπτικό, πολεμικό αλλά και παιδαγωγικό χαρακτήρα τους, έχει κατ’ επανάληψη χαρακτηριστεί ως ο σημαντικότερος εκλαϊκευτής της κλασικής πολιτικής οικονομίας.

Την ίδια περίοδο με εκείνον έζησε ένας άλλος φιλελεύθερος στοχαστής, ο Φρεντερίκ Μπαστιά (Claude Frédéric Bastiat). Επιφανής οικονομολόγος, μέλος της γαλλικής Βουλής και γνωστός για την περίφημη «πλάνη σπασμένου παραθύρου» που επινόησε, μεταξύ άλλων, ο Μπαστιά υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους επικριτές του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία. Ο Νόμος αποτελεί, δίχως αμφιβολία, το σημαντικότερο έργο του. Σε πλήρη συμφωνία με τον Θορώ, ο Μπαστιά υποστηρίζει μέσα στο βιβλίο ότι όσο λιγότερο επεμβαίνει ο νόμος και η κυβέρνηση στις ανθρώπινες ζωές μέσα σε μια χώρα, τόσο πιο ευτυχισμένοι είναι οι άνθρωποι αυτής της χώρας. Ο πλούτος αποτελεί προϊόν εργασίας και επομένως κάθε απόπειρα ελέγχου του συνιστά «νόμιμη λεηλασία». Υποχρέωση του νόμου είναι απλώς η εγγύηση της ασφάλειας ατόμων και περιουσιών. Οι φιλελεύθεροι, λέει ο Μπαστιά εν έτει 1850, απορρίπτουν όσες μορφές συνεργασίας επιβάλλονται άνωθεν, αλλά αποδέχονται ευχαρίστως την ελεύθερη συνεργασία. Κατά τον Μπαστιά, οι σοσιαλιστές τείνουν να ταυτίζουν εσφαλμένα την κοινωνία με το κράτος, οπότε όταν οι φιλελεύθεροι αντιδρούν ενάντια σε κυβερνητικές παρεμβάσεις, οι σοσιαλιστές τους μέμφονται ότι αντιδρούν απέναντι στους κοινωνικούς θεσμούς συλλήβδην.

Οι σοσιαλιστές τείνουν επίσης να διαιρούν την ανθρωπότητα σε δύο ομάδες: από τη μια μεριά βρίσκεται εκείνο το μέρος της που μοιάζει με ένα είδος φυτού το οποίο απαιτεί κλάδεμα ή με πηλό που περιμένει να πλαστεί, ενώ από την άλλη είναι εκείνο που θα αναλάβει να τη διαμορφώσει, να την «πλάσει» κατά τα δικά του πρότυπα. Συλλαμβάνοντας τον νόμο αρνητικά, δηλαδή ως προστασία των τριών θεμελιωδών αγαθών (της ζωής, της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας), ο Μπαστιά αντιτίθεται στις διάφορες (σοσιαλιστικής κυρίως έμπνευσης) προτάσεις υπέρ του κρατικού παρεμβατισμού, μεμφόμενος τους θιασώτες τους ότι βλέπουν αλαζονικά και αφ’ υψηλού τους ανθρώπους όχι ως ελεύθερα όντα, αλλά σαν υλικό που προσφέρεται για τον πειραματισμό των διανοουμένων. Τέλος, κάθε φιλελεύθερος της Αυστριακής Σχολής (και όχι μόνο) μπορεί να αναγνωρίσει το παρακάτω κλασικό επιχείρημα του Μπαστιά:

«Αν οι φυσικές τάσεις των ανθρώπων είναι τόσο κακές ώστε να μην είναι ασφαλές να επιτρέπουμε στους ανθρώπους να είναι ελεύθεροι, τότε πώς γίνεται οι ροπές των ίδιων των οργανωτών να είναι πάντοτε καλές;»

Και τα δύο αυτά κλασικά βιβλία, που γράφτηκαν την ίδια περίοδο, αποστρέφονται έντονα κάθε μορφή κρατικού παρεμβατισμού, προβάλλοντας την ιδέα ενός συρρικνωμένου κράτους που κυβερνάει λίγο και αποτελεσματικά, ως απαραίτητη προϋπόθεση μιας αληθινά ελεύθερης κοινωνίας.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας. Η κεντρική φωτογραφία είναι του Vincent M.A. Jannseen.

Πολιτική ανυπακοή
ΧΕΝΡΥ ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΘΟΡΩ
Μτφρ. ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ
ΠΑΤΑΚΗΣ 2020
Σελ. 96, τιμή εκδότη 5,50