Η Νεωτερικότητα και οι πρώιμοι αντίπαλοί της

Από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο κι έπειτα οι φιλελεύθερες αξίες και θεσμοί αποτελούν τα θεμέλια του Δυτικού κόσμου και κάθε πολιτική δύναμη που θέλει να διαδραματίσει έναν σοβαρό ρόλο δείχνει πως τα αποδέχεται, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο. Κι όμως, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η Ευρώπη αποτελούνταν ακόμη από μεσαιωνικούς θεσμούς και ο φιλελευθερισμός έπρεπε να παλέψει σκληρά εναντίον τους για την εδραίωσή του. Το ίδιο ισχύει και για τον εθνικισμό, ο οποίος είχε να αντιμετωπίσει μια Ευρώπη με αυτοκρατορίες, που διοικούνταν σε πολλές κατακερματισμένες επαρχίες. Οι ηγεμόνες δημιουργοί του νεότερου εθνικού κράτους είχαν να αντιμετωπίσουν τις αντιδράσεις των φεουδαρχών αριστοκρατών και του ιερατείου, που έβλεπαν να θίγονται τα προνόμιά τους από τη νέα κατάσταση και συχνά έφταναν στο σημείο να ξορκίζουν τον φιλελεύθερο εθνικισμό ως ασθένεια ή σημάδι θεϊκής τιμωρίας. Γίνεται έτσι σαφές ότι ολόκληρος ο σύγχρονος κόσμος θα αποτελούσε μια «ύβρη» στα μάτια αυτών των τρομοκρατημένων συντηρητικών.

Ενώ ο Στρέγερ περιγράφει την πρώιμη ανάπτυξη των κρατικών θεσμών στην Ευρώπη, ο Βάις μάς σκιαγραφεί κυρίως τις αντιδράσεις των αριστοκρατών εναντίον τους (συντηρητισμός), καθώς και τον πολιτικό ρόλο των τελευταίων σε Γαλλία, Αυστρία και Πρωσία.  

Αν και αρκετά διαφορετικής θεματολογίας και ύφους, τα δύο βιβλία που παρουσιάζουμε εδώ κατά κάποιον τρόπο αλληλοσυμπληρώνονται. Ενώ ο Στρέγερ περιγράφει την πρώιμη ανάπτυξη των κρατικών θεσμών στην Ευρώπη, ο Βάις μάς σκιαγραφεί κυρίως τις αντιδράσεις των αριστοκρατών εναντίον τους (συντηρητισμός), καθώς και τον πολιτικό ρόλο των τελευταίων σε Γαλλία, Αυστρία και Πρωσία. Αλλά τι ακριβώς είναι το κράτος; Συγκεντρώνοντας τις παρατηρήσεις του Στρέγερ, σχηματίζουμε τον ακόλουθο ορισμό: κράτος είναι μια πολιτική μονάδα σε μια οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή, σταθερή στο πέρασμα του χρόνου, που διοικείται με μόνιμους και απρόσωπους θεσμούς και υπό την αυθεντία μιας ανώτερης εξουσίας.

Ο Στρέγερ δεν ενδιαφέρεται να βρει τις ρίζες του κράτους από τα αρχαία χρόνια. Αντίθετα, στην παρούσα μελέτη επιχειρεί να ανιχνεύσει τα πρώτα βήματα του νεότερου εθνικού κράτους, όπως αυτό διαμορφώθηκε σε μια περίοδο από τον ύστερο Μεσαίωνα ως τις απαρχές των Νεώτερων Χρόνων. Διότι, φυσικά, το νεότερο απολυταρχικό κράτος δεν ήταν η πρώτη μορφή κράτους. Πριν από αυτό υπήρχαν αφενός οι αρχαίες πόλεις-κράτη και αφετέρου οι μεγάλες αυτοκρατορίες, ενώ παράλληλα υπήρχε η αυτοκρατορία των Χαν στην Κίνα. Ωστόσο, όπως μας λέει ο Στρέγερ, αυτές ελάχιστα επέδρασαν στη διαμόρφωση του νεότερου κράτους στη Δύση. Μετά τις εισβολές και μεταναστεύσεις η ρωμαϊκή έννοια του κράτους είχε λησμονηθεί. Οι μόνιμοι στρατοί ήταν κάτι το αδιανόητο, η γενική φορολογία ήταν ακόμη σχεδόν άγνωστη, δεν υπήρχαν καθορισμένα σύνορα, ενώ οι εκάστοτε ηγεμόνες σχετίζονταν σχεδόν αποκλειστικά με τους κοντινούς γείτονές τους και η Διπλωματία ήταν ακόμη στα σπάργανα. Για να εδραιώσουν και να κληροδοτήσουν την εξουσία στους απογόνους τους, ήταν αναγκαίο οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες να καταβάλλουν προσπάθεια για σχηματισμό πολιτικών μονάδων με κάποια στοιχειώδη συνοχή και συνεκτικότητα. Με λίγα λόγια, η Ευρώπη χρειάστηκε να εφεύρει εξαρχής το κράτος.

Τα νεότερα εθνικά κράτη κάνουν την πρώτη εμφάνισή τους στη Δυτική Ευρώπη ανάμεσα στη μακρά περίοδο μεταξύ 1100 και 1600. Από τον 16ο έως τον 17ο αιώνα τα διαφορετικά κράτη διέθεταν διαφορετικές δομές, αλλά μέχρι το 1700 περίπου τα βασικά γνωρίσματα του νεότερου κράτους είχαν διαμορφωθεί. Πώς συνέβη αυτό;

Αρχικά, ακριβώς λόγω του κατακερματισμού των εξουσιών, οι πρώτοι θεσμοί στην Ευρώπη σχετίζονταν όχι με την εξωτερική αλλά με την εσωτερική πολιτική: πρώτα έκαναν την εμφάνισή τους τα δικαστήρια και τα υπουργεία οικονομικών και ύστερα τα υπουργεία εξωτερικών και άμυνας.

Σύμφωνα με τον Στρέγερ, η κυρίαρχη μορφή πολιτικής οργάνωσης στον πρώιμο Μεσαίωνα δεν περιελάμβανε απρόσωπους θεσμούς. Αντίθετα, την εξουσία ασκούσαν οι ηγεμόνες των γερμανικών βασιλείων, με κληρονομικά δικαιώματα και χωρίς συνέχεια και σταθερότητα. Εκείνη την εποχή ο βασιλιάς είχε ως μέλημά του να αντιμετωπίζει έκτακτες ανάγκες (π.χ. πόλεμος) και κάθε τοπική κοινότητα έπρεπε να διευθετεί μόνη της τα εσωτερικά της ζητήματα, ενώ τα όποια συμφέροντα ή προσωπικοί δεσμοί διατηρούνταν πρωτίστως μέσα σε συλλογικότητες τοπικού χαρακτήρα: τέτοια ήταν λόγου χάρη η οικογένεια, η γειτονιά και η κομητεία. Η ανάγκη διατήρησης της συνοχής μιας σχετικά μεγάλης πολιτικής ομάδας υπερέβαινε τα οικονομικά και τα ηθικά αποθέματα της κοινωνίας. Ακριβώς γι’ αυτό προέκυψε η κατακερματισμένη μορφή εξουσίας που γνωρίζουμε ως μεσαιωνική φεουδαρχία. Η σταθερότητα στον χώρο και η συνέχεια στον χρόνο, τα δύο κυριότερα χαρακτηριστικά ενός κράτους, δεν υπήρχαν ακόμη. Ωστόσο, ήδη η περίφημη Έριδα της περιβολής, κατά τον 11ο αιώνα, προλείανε το έδαφος για την ανάδυσή του. Κερδίζοντας τη διαμάχη έναντι των κοσμικών ηγεμόνων, η Εκκλησία έδωσε την ευκαιρία για την επεξεργασία ορισμένων εννοιών πάνω στη φύση της κοσμικής εξουσίας. Μετά το 1000 η Ευρώπη αρχίζει να σταθεροποιείται από τις συνεχείς εισβολές και μεταναστεύσεις. Επιπλέον, η αύξηση των μορφωμένων ανθρώπων που σπούδαζαν Δίκαιο, καθώς και η αναβίωση του ρωμαϊκού Δικαίου ήταν επίσης σημαντικά. Αρχικά, ακριβώς λόγω του κατακερματισμού των εξουσιών, οι πρώτοι θεσμοί στην Ευρώπη σχετίζονταν όχι με την εξωτερική αλλά με την εσωτερική πολιτική: πρώτα έκαναν την εμφάνισή τους τα δικαστήρια και τα υπουργεία οικονομικών και ύστερα τα υπουργεία εξωτερικών και άμυνας.

Ο Ζαν Μποντέν (1530–1596)

Φυσικά, η διαδικασία αυτή αναπτύχθηκε με διαφορετικό ρυθμό σε κάθε χώρα: ταχύτερα συνέβη στην Αγγλία, την Ισπανία και τη Γαλλία, βραδύτερα στη Γερμανία και την Ιταλία. Μια σημαντική ανακάλυψη του 13ου αιώνα είναι η πολιτική αντιπροσώπευση, η οποία ήταν συνδεδεμένη με τη νομολογία και τα δικαστήρια. Σταδιακά προέκυψαν οι συνελεύσεις αποτελούμενες από λίγους εκπροσώπους των πολιτικά ενεργών, ιδιοκτητριών τάξεων, αρχικά με στόχο την τροποποίηση της φορολογίας και την άσκηση πολιτικής πίεσης. Σε γενικές γραμμές, μας λέει ο Στρέγερ, τα ευρωπαϊκά κράτη επωφελήθηκαν από την αργή ανάπτυξη των βασικών τους θεσμών. Ως τα τέλη του 15ου αιώνα οι βασιλιάδες μετέβαλαν αναγκαστικά τη σύσταση των πολιτικών σχεδιαστών, εξαιτίας του χάσματος ανάμεσα σε αυτούς και στους (πολυπληθέστερους) διοικητικούς αξιωματούχους. Πλέον, τα μέλη του συμβουλίου άρχισαν σταδιακά να τα αποτελούν επαγγελματίες, ενώ διατηρούνταν ακόμη και υπό την εξουσία διαφορετικών μοναρχών. Σε θεωρητικό επίπεδο, αξίζει να σημειωθεί ότι κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα εμφανίστηκαν οι θεωρητικοί του απολυταρχισμού, την εξουσία του οποίου προσπαθούσαν να θεμελιώσουν στο θείο δίκαιο. Ο Ζαν Μποντέν ήταν ίσως ο επιφανέστερος όλων. Με τη θεωρία της ελέω Θεού μοναρχίας, η ηθική πρόσδεση στον ηγεμόνα έφτασε στο απόγειό της, ενώ ακόμη και όσοι την αμφισβητούσαν, αποδέχονταν τη θεωρία περί κυριάρχου του Χομπς, που νομιμοποιούσε τον μονάρχη ως τον υπερασπιστή της ζωής των υπηκόων. Η άνθηση του απολυταρχικού κράτους ήταν πλέον γεγονός. Φυσικά, συμβάδιζε με την κατάπνιξη των παραδοσιακών δικαιωμάτων των ευγενών. Και εδώ εισερχόμαστε στον συντηρητισμό, που είναι το θέμα του δεύτερου βιβλίου.

Αυτό ακριβώς ήταν αρχικά ο συντηρητισμός: η ιδεολογία που υπερασπιζόταν τον κατακερματισμό σε επαρχίες και τα προνόμια της κληρονομικής αριστοκρατίας απέναντι στην επεκτεινόμενη εξουσία του νεότερου απολυταρχικού κράτους.

Σύμφωνα με τον Τζον Βάις, ο συντηρητισμός ως ιδεολογία προέκυψε όχι ενόψει της Γαλλικής Επανάστασης, όπως συχνά νομίζεται, αλλά διαμορφώθηκε ήδη από τον 17ο αιώνα. Απέναντι στην προσπάθεια των ηγεμόνων να συγκροτήσουν εθνικά κράτη, αντέδρασε η κληρονομική αριστοκρατία της Ευρώπης, η οποία και προέβαλε έντονη αντίσταση, διακηρύσσοντας ότι το κράτος δεν πρέπει να επεκτείνει τις εξουσίες του σε βάρος των διάφορων τοπικών ομάδων και συντεχνιών. Αυτό ακριβώς ήταν αρχικά ο συντηρητισμός: η ιδεολογία που υπερασπιζόταν τον κατακερματισμό σε επαρχίες και τα προνόμια της κληρονομικής αριστοκρατίας απέναντι στην επεκτεινόμενη εξουσία του νεότερου απολυταρχικού κράτους. Μάλιστα, σε αυτόν τον αγώνα, όπως μας λέει ο Βάις στη συνέχεια, οι philosophes (φιλόσοφοι του Διαφωτισμού) κατά κανόνα ήταν με το μέρος της βασιλείας, ιδίως όταν αυτή έφτασε να σημαίνει πεφωτισμένη δεσποτεία. Πάντως, μαζί με τους φιλελεύθερους θεσμούς, τη συγκεντρωτική μοναρχία και το εθνικό κράτος, οι συντηρητικοί πολεμούσαν και τη φιλελεύθερη οικονομία. Μάλιστα, οι πρώτοι επικριτές του βιομηχανικού καπιταλισμού του 19ου αιώνα υπήρξαν οι συντηρητικοί. Πολύ πριν την Αριστερά, η κριτική στην αποξένωση και την ανομία μέσα στις μοντέρνες μητροπόλεις ήταν κοινός τόπος στη συντηρητική σκέψη. Σύμφωνα με τον Βάις, «μεγάλο μέρος αυτού που αποκαλείται Ουτοπικός σοσιαλισμός θα έπρεπε να το βλέπουμε κατ’ ουσίαν ως συντηρητισμό».

Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Λουδοβίκος ΙΔ’ δεν ξεπερνούσε το 1,75, αλλά τον διέκρινε μια εκπληκτική κομψότητα και συχνά εντυπωσίαζε με την ανωτερότητα και την ομορφιά του. Ασκούσε πολύ μεγάλη γοητεία στις γυναίκες. Η οικογένεια ήταν γι' αυτόν πολύ σημαντική και πρόσεχε ιδιαίτερα τα παιδιά του, όχι μόνο τα νόμιμα, αλλά και αυτά που είχε αποκτήσει με ερωμένες.

Η μάχη ανάμεσα στον συγκεντρωτισμό των ηγεμόνων και τον παραδοσιακό κατακερματισμό σε επαρχίες και φέουδα υπήρξε σκληρή, αλλά με την πάροδο των ετών η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει όλο και περισσότερο εναντίον των φεουδαρχών. Συγκεκριμένα, οι ηγεμόνες κατάφερναν να αποσπάσουν από αυτούς με όλο και μεγαλύτερη επιτυχία τις περιουσίες τους, τον έλεγχο του στρατού και των διαφόρων γραφειοκρατικών θεσμών. «Το κράτος είμαι εγώ», είναι η χαρακτηριστική φράση με την οποία ο Γάλλος μονάρχης Λουδοβίκος ΙΔ’ απέδωσε τελικά τη νέα κατάσταση, κατά την οποία ο φεουδαλικός κατακερματισμός είχε πλέον αντικατασταθεί από την ισχυρή κεντρική εξουσία ενός βασιλιά και στο πλαίσιο του έθνους κράτους. Εκτός όμως από τη Γαλλία, παρόμοια πορεία διέγραψε και στην Πρωσία, όπου οι ευγενείς, οι Junker, αναγκάστηκαν με τη βία και με αντάλλαγμα υψηλά κρατικά αξιώματα να πειθαρχήσουν στην κεντρική εξουσία του Φρειδερίκου Γουλιέλμου και να γίνουν οι πιστότεροι υπηρέτες του. Η ίδια σύγκρουση επαναλήφθηκε σε χώρες όπως Σουηδία, Ισπανία και Πορτογαλία, με τους ευγενείς να καταλήγουν κατά κανόνα όλο και πιο αποδυναμωμένοι παντού. Εξαίρεση στον κανόνα υπήρξε η Πολωνία, η οποία όμως πλήρωσε το ακριβό τίμημα, όταν στα τέλη του 18ου αιώνα διαμελίστηκε και δόθηκε σε Πρωσία, Ρωσία και Αυστρία.

Η Γαλλική Επανάσταση εδραίωσε οριστικά τη Νεωτερικότητα ως την κοσμοθεώρησή μας, δηλαδή τη βεβαιότητα πως ο κόσμος μας βρίσκεται σε συνεχή πρόοδο. Υπό την επιρροή της επανάστασης και στη συνέχεια του ρομαντισμού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να συλλογίζονται ότι δε θα μπορούσαν να είναι ελεύθεροι παρά μόνο ως πολίτες του δικού τους (εθνικού) κράτους και όχι ως υποτελείς ενός ξένου ηγεμόνα. Όλο και περισσότεροι λαοί, κατά τον 19ου αιώνα, επεδίωκαν, ο ένας μετά τον άλλο, να είναι ελεύθεροι ως έθνη. Και η χώρα μας δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο ιμπεριαλισμός του Ναπολέοντα εξήγαγε τις φιλελεύθερες ιδέες και τον εθνικισμό στην Ευρώπη, καταργώντας όπου μπορούσε τους φεουδαλικούς φόρους, τα προνόμια των αριστοκρατών και τη δουλοπαροικία, αλλά και φορολογώντας τους πολίτες ανάλογα με τον πλούτο και όχι την καταγωγή τους. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, οι ηγέτες της Πρωσίας, της Ρωσίας και της Αυστρίας μέσω του Συνεδρίου της Βιέννης αποκατέστησαν τα σύνορα όπως ήταν πριν τους Ναπολεόντειους πολέμους και συγκάλεσαν αυτό που γνωρίζουμε ως Ιερά Συμμαχία. Ο φιλελευθερισμός, καθώς και ο εθνικισμός που ήταν το γέννημά του, έπρεπε να παταχθεί εν τη γενέσει του. Η μάχη ανάμεσα στις συντηρητικές ιδέες και στο πνεύμα της επανάστασης θα ήταν σκληρή. Ενδεικτικά, όταν ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ επεδίωξε να προβεί σε ορισμένες φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στη Ρωσία, ο πρίγκιπας Κλέμενς φον Μέττερνιχ του απάντησε σε προσωπικό υπόμνημα ότι δεν πρέπει να γίνει κανένας συμβιβασμός με αυτή την «αρρώστια» που ονομάζεται φιλελευθερισμός και που οι πηγές της είναι η αλαζονεία των πρωτεργατών της προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Μπορεί να προσθέσει κανείς εδώ ότι παρόμοια αρνητική αντίδραση είχε ο Αυστριακός διπλωμάτης απέναντι στην αγόρευση του Καποδίστρια υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης και ανεξαρτησίας των Ελλήνων, παρά το γεγονός ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν τότε σε διαρκή συρρίκνωση. Ας δούμε όμως ποιοι ήταν οι κυριότεροι θεωρητικοί του συντηρητισμού.

Αρχικά, ήταν ο Αυστριακός μελετητής του Δικαίου Justus Möser, ο οποίος αντέτασσε στους υποστηρικτές της ελέω Θεού μοναρχίας ότι ελέω Θεού ήταν ολόκληρη η κοινωνική τάξη πραγμάτων. Η κοινωνική θέση κάθε ανθρώπου, έλεγε, προσδιορίζεται από τη θεϊκή τάξη και στόχο έχει να αποτελεί μέρος ενός ιεραρχημένου συνόλου το οποίο χαρακτηρίζεται από αρμονία. Στη συνέχεια, ο Μπερκ ισχυρίστηκε ότι η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια ανατρεπτική πράξη που χρηματοδοτούσαν ορισμένοι πονηροί εχθροί της αριστοκρατίας και γι’ αυτό έπρεπε να καταπνιγεί από μια επέμβαση ξένων στρατών, με σκοπό την επαναφορά των παραδοσιακών αρχόντων. Για τον Έντμουντ Μπερκ, η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων έχει θεϊκή καταγωγή και κανένα ανθρώπινο ον με τις πεπερασμένες δυνάμεις του (λόγω των αποτελεσμάτων του προπατορικού αμαρτήματος) δεν θα κατόρθωνε κάτι τέτοιο χωρίς τη βοήθεια του Θεού. Κάθε ριζοσπαστική αλλαγή δεν μπορεί παρά να είναι εσφαλμένη, αφού προσπαθεί να ανατρέψει παλιούς και δοκιμασμένους θεσμούς προκειμένου να οικοδομήσει ένα κοινωνικό σύστημα βασισμένο σε εμπειρίες μιας μόνο γενιάς. Αντίθετα, οι οικογένειες των γαιοκτημόνων της Γαλλίας ήταν βαθιά εμποτισμένες από το πνεύμα των παλιών και δοκιμασμένων στον χρόνο κοινωνικών δομών.

Ο Adam Müller

Ο De Maistre

Σύμφωνα με έναν άλλο σημαντικό εκφραστή του συντηρητισμού, τον Άνταμ Μιούλερ (Adam Müller), η αντίληψη του κράτους ως καρπού σύμβασης αποτελεί την πηγή ολόκληρης της σύγχρονης ανηθικότητας. Η φυσική κατάσταση που επικαλούνται οι φιλελεύθεροι αποτελεί στην πραγματικότητα μύθο. Δεν υπάρχουν καθολικά και αναφαίρετα δικαιώματα, αλλά αντίθετα κάθε άτομο γεννιέται και αναπτύσσεται μέσα σε μια ευρύτερη κοινότητα, η οποία του προσδίδει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. Ο μόνος τρόπος αποκατάστασης της αρμονίας είναι να δούμε ξανά το κράτος όπως οι άνθρωποι του Μεσαίωνα: ως ένα σύνολο από κοινότητες, η καθεμιά από τις οποίες διαδραματίζει τον δικό της ρόλο, με σκοπό το συλλογικό καλό της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Müller, οι θεωρητικοί της Γαλλικής Επανάστασης και των καθολικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να προβάλλουν τα συμφέροντα μιας μονάχα τάξης (αστοί) στο σύνολο της κοινωνίας, μεταμφιέζοντας τη φιλαργυρία τους σε αιώνια και οικουμενική αξία. Όσο εμπιστευόμαστε τον ατελή ανθρώπινο λόγο και προκρίνουμε το αφηρημένο άτομο σε βάρος της κοινωνίας, τόσο οι προσπάθειές μας θα καταλήγουν στα χέρια κάποιου Ροβεσπιέρου ή Ναπολέοντα. Για τον Ντε Μεστρ (De Maistre), ίσως τον επιφανέστερο συντηρητικό στοχαστή, τόσο η επανάσταση όσο και συνέπειά της, η Τρομοκρατία των Ιακωβίνων, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά όργανα της οργής του Θεού, που θέλει να τιμωρήσει κατάλληλα όλους τους αλαζονικούς ανθρώπους του Διαφωτισμού που τόλμησαν να φανταστούν ότι μπορούν να φτιάξουν μια κοινωνία με βάση τον ανθρώπινο Λόγο και μόνο. Στη σκέψη του Ντε Μεστρ, οι άνθρωποι έπρεπε απλώς να περιμένουν υπομονετικά: μόνον αφού οι επαναστάτες έχυναν υπερβολικά πολύ αίμα και κατέστρεφαν τον κοινωνικό ιστό, θα έπαιρναν το μάθημά τους και θα επέστρεφαν στους σωτήριους θεσμούς του Παλαιού Καθεστώτος. Εδώ αξίζει να επισημανθεί ότι ο Αϊζάια Μπερλίν (Isaiah Berlin) βλέπει μέσα στις ευφυείς παρατηρήσεις του Ντε Μεστρ έναν σημαντικό πρόδρομο της φασιστικής ιδεολογίας του 20ού αιώνα.

Ο Μπίσμαρκ, κατά το τρίτο ήμισυ του 19ου αιώνα, παρέλαβε τον εθνικισμό από τους φιλελεύθερους και τη βιομηχανική ανάπτυξη και τις πρόσδεσε στο άρμα του συντηρητισμού. Έτσι, έκανε την εμφάνισή της μια (άκρα) Δεξιά με εθνικιστικό πρόσημο, που πλέον δεν επεδίωκε την παλινόρθωση αλλά την εγκαθίδρυση μιας νέας κοινωνικής τάξης. Διαφορετικός από τον συντηρητισμό-νοσταλγό του μεσαιωνικού και χριστιανικού παρελθόντος του Μιούλερ και του Ντε Μεστρ, έλαβε τον χαρακτήρα μια (ψευδο)δαρβινικής επιβίωσης του ισχυρότερου. Όπως μας εξηγεί ο Βάις:

«Οι παραδοσιακοί συντηρητικοί αρνούνταν να πιστέψουν ότι ο άνθρωπος δεν είχε ξεπηδήσει από μια μοναδική πράξη θεϊκής δημιουργίας, ή πως δεν γεννήθηκε για να εκπληρώσει τους υπερβατικούς σκοπούς του Δημιουργού μέσω του κοσμικού δράματος της σωτηρίας· αντίθετα, οι νέοι ριζοσπάστες συντηρητικοί αρέσκονταν να ακούν ότι ο άνθρωπος ήταν απλώς ένα ανώτερο είδους ζώου».

Ο Βάις αναλύει ενδελεχώς τον γερμανικό ναζισμό και τη σχέση του με την κουλτούρα, τις τέχνες και τα γράμματα. Να σημειωθεί όμως εδώ ότι στο βιβλίο δεν κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στον συντηρητισμό που υπερασπιζόταν τα δικαιώματα της κληρονομικής αριστοκρατίας και στον ριζοσπαστικό εθνικισμό που προλείανε το έδαφος στη φασιστική ιδεολογία, παρά θεωρεί τον δεύτερο διάδοχο του πρώτου.

Ο πόλεμος του 1870 ήταν η πρώτη διεθνής σύγκρουση που ερμηνεύτηκε με (ψευδο)δαρβινικούς όρους. Το έργο του ιστορικού Χάινριχ φον Τράιτσκε (Heinrich von Treitschke) υπήρξε η γέφυρα μετάβασης από τον παραδοσιακό συντηρητισμό του 19ου αιώνα στον ριζοσπαστισμό του 20ού. Αυτός ο «ριζοσπάστης αντιδραστικός» με τον εθνικιστικό, ιμπεριαλιστικό, κρατικιστικό και βίαια αντιαριστερό του λόγο, έγινε η φωνή νέου συντηρητισμού στο Γερμανικό Ράιχ. Από αυτή την τάση θα προκύψει στη συνέχεια η φασιστική ιδεολογία. Φυσικά, από την πραγμάτευση δεν θα μπορούσε να λείπει η πραγμάτευση της ακροδεξιάς και αντισημιτικής ομάδας Action Française, που καθοδηγούσαν οι συγγραφείς Σαρλ Μοράς (Charles Maurras) και Μορίς Μπαρές (Maurice Barrès), καθώς και η περίφημη Υπόθεση Ντρέιφους, η οποία δεν έκανε τίποτε άλλο από το να αναζωπυρώσει τον γαλλικό αντισημιτισμό, που κορυφώθηκε τελικά στην κατοχική κυβέρνηση του Βισί και στις αμείλικτες διώξεις του εβραϊκού πληθυσμού που εκείνη πραγματοποίησε. Ο Βάις αναλύει ενδελεχώς τον γερμανικό ναζισμό και τη σχέση του με την κουλτούρα, τις τέχνες και τα γράμματα. Να σημειωθεί όμως εδώ ότι στο βιβλίο δεν κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στον συντηρητισμό που υπερασπιζόταν τα δικαιώματα της κληρονομικής αριστοκρατίας και στον ριζοσπαστικό εθνικισμό που προλείανε το έδαφος στη φασιστική ιδεολογία, παρά θεωρεί τον δεύτερο διάδοχο του πρώτου, λόγο των κοινών ιεραρχικών και αντιφιλελεύθερων αρχών τους. Ωστόσο, πέραν αυτών των αρχών δεν διέθεταν άλλα κοινά και νομίζω πως στο συγκεκριμένο ζήτημα οι ισχυρισμοί του Βάις αφήνουν κάποια κενά. Μερικά χρόνια αργότερα, σε μια μνημειώδη μονογραφία του, ο Παναγιώτης Κονδύλης θα υποστηρίξει ότι η συντηρητική ιδεολογία γεννήθηκε περίπου τον 13ο αιώνα και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα είχε παρακμάσει και εξαφανιστεί καθώς οι πολιτικοί υποστηρικτές της, οι αριστοκράτες, είχαν χάσει τα προνόμιά τους και είχαν αποδεχτεί το κοινοβουλευτικό παιχνίδι. Παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο του Βάις αποτελεί μια χρήσιμη και περιεκτική χαρτογράφηση των αντιπάλων που ο φιλελευθερισμός κλήθηκε να αντιμετωπίσει στα πρώτα του βήματα, προτού επικρατήσει οριστικά ως η κυρίαρχη κοσμοθεώρησή μας.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

---

Γιατί γεννήθηκε το κράτος

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JOSEPH R. STRAYER

Συντηρητισμός και ριζοσπαστική Δεξιά