alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
πειθαρχία / επιτήρηση / βιομετρικά δεδομένα

«Κλείσιμο της πόλης, απαγόρευση εξόδου. Κάθε οικογένεια θα πρέπει να έχει κάνει τις προμήθειές της. Αν χρειαστεί, οπωσδήποτε, η έξοδος από το σπίτι, θα βγαίνει μόνο ένας κάθε φορά, αποφεύγοντας κάθε συνάντηση. Οι μόνοι που κυκλοφορούν στους δρόμους είναι οι επόπτες, οι επίτροποι, οι στρατιώτες της φρουράς και οι νεκροθάφτες. Την πολιτοφυλακή απαρτίζουν αξιωματικοί και ενάρετοι πολίτες. Καθημερινά κάθε συνοικία επιτηρείται. Η επιτήρηση βασίζεται σε ένα μόνιμο και λεπτομερές σύστημα καταγραφής. Όλα τα γεγονότα καταγράφονται. Κάθε άτομο επισημαίνεται, εξετάζεται και κατανέμεται ανάμεσα σε ζωντανούς, ασθενείς και νεκρούς». 

Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας» σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας.

Πρόκειται για μια αποσπασματική σύνοψη του κανονισμού λήψης μέτρων κατά του λοιμού στη Γαλλία του 17ου αιώνα. Ο Μισέλ Φουκώ που ανέσυρε το πλήρες κείμενο από το στρατιωτικό αρχείο της πόλης του Βενσέν, θεωρεί ότι τα αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό της πανούκλας την εποχή εκείνη αντιπροσωπεύουν μια ολοκληρωτική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των επιδημιών και ταυτόχρονα αντανακλούν ένα νέο πολιτικό όραμα. Η «πανωλόβλητη» πόλη, που καταγράφει, επιτηρεί, ελέγχει, αποκτά μια αυστηρή ιεραρχική δομή και μετατρέπει τους ίδιους τους πολίτες σε επιτηρητή του διπλανού τους, αντιπροσωπεύει, σύμφωνα με τον Φουκώ, την ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πολιτείας. Στο έργο του, Επιτήρηση και Τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής [1], στο οποίο επιχειρεί μια «αρχαιολογική» περιγραφή των σχέσεων εξουσίας και γνώσης, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτές επιδρούν ιστορικά στις ποινές και τους εποπτικούς μηχανισμούς, παρουσιάζει –μεταξύ των άλλων– μια ενδιαφέρουσα μετάβαση: Τη μετάβαση από την «κοινωνία της λέπρας» στην «κοινωνία της πανούκλας». Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας», σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας, ένα όραμα που πραγματώνεται εκατό χρόνια μετά από τον λοιμό, με τον σχεδιασμό του Πανοπτικού από τον Τζέρεμυ Μπένθαμ [2] στα τέλη του 18ου αιώνα. Το αρχικό σχέδιο του Μπένθαμ αφορούσε τη δημιουργία μιας πρότυπης φυλακής, όμως η ιδέα του, όπως ο ίδιος πρότεινε, ήταν κατάλληλη να εφαρμοστεί στην εκπαίδευση, στη βιομηχανία αλλά και στον τομέα της υγείας. Το Πανοπτικόν είναι ένα είδος κτηρίου, η αρχιτεκτονική του οποίου επιτρέπει τη διαρκή επιτήρηση όλων των παραβρισκόμενων σε αυτό, από έναν κεντρικό επιτηρητή. Οι επιτηρούμενοι από την άλλη πλευρά, λόγω της ιδιότυπης αυτής αρχιτεκτονικής κατασκευής, δεν γνωρίζουν αν στην πραγματικότητα επιτηρούνται, καθώς δεν έχουν τη δυνατότητα να δουν εκείνοι τον επιτηρητή τους. Κατά την παραμονή τους στο κτήριο, η απόκλιση από την επιθυμητή συμπεριφορά επιφέρει ποινές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επιτηρούμενοι να συμπεριφέρονται συνεχώς σαν να τους επιτηρούν, ακόμα και όταν δεν τους επιτηρούν. Με αυτόν τον τρόπο ο «πανοπτισμός» δημιουργεί μια τυποποιημένη «ηθική» συμπεριφορά πειθαρχημένου ανθρώπου. 

Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος.

Η πειθαρχία, ωστόσο, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται, σύμφωνα με τον Φουκώ, με έναν θεσμό ή έναν μηχανισμό εξουσίας. Αποτελεί ένα βαθύτερο ανατομικό στοιχείο της εξουσίας, μια «τεχνολογία» με την οποία η εξουσία ασκείται,[i] όπως λέει. Ο Φουκώ, προφητικά σχεδόν, επισημαίνει ότι η πειθαρχική κοινωνία, ξεκινά από τη λειτουργία των κλειστών πειθαρχικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα οι εργασιακοί χώροι, τα σχολεία και οι φυλακές, χώροι που αποτελούν ένα είδος «κοινωνικής καραντίνας» και καταλήγει σε έναν γενικευμένο μηχανισμό «πανοπτισμού»[ii]. Σε αντίστοιχο ρόλο προφήτη, ο Γιουβάλ Χαράρι [3] σε άρθρο του στους Financial Times[iii] εν μέσω καραντίνας, προβλέπει ότι στην μετά Covid-19 εποχή, πολλά από τα έκτακτα μέτρα επιτήρησης λόγω της πανδημίας θα γίνουν αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Τα έξυπνα κινητά και οι κάμερες αναγνώρισης των προσώπων ή της θερμοκρασίας του σώματος βρίσκονται ήδη στην καθημερινότητά μας. Όμως αυτά αποτελούν μόνο την αρχή, σύμφωνα με τον Ισραηλινό στοχαστή, καθώς η τεχνολογία επιτήρησης εξελίσσεται με φρενήρεις ρυθμούς. Η προοπτική, στο άμεσο μέλλον, βιομετρικά «αξεσουάρ» να παρακολουθούν διαρκώς την κατάσταση της υγείας, τα συναισθήματα, τη σωματική δραστηριότητα, τον θυμό ή την παραβατική συμπεριφορά των πολιτών, δεν αποτελεί επιστημονική φαντασία και είναι πιο πιθανή από ποτέ. Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος. Μια τέτοια απόφαση μπορεί να οδηγήσει σε μέτρα και νόμους που «υπό κανονικές συνθήκες» καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να θεσμοθετήσει. 

Τα βιομετρικά δεδομένα κάθε πολίτη, ωστόσο, καθώς περιλαμβάνουν πληροφορίες για την υγεία, τη λειτουργική ικανότητα αλλά και τη διανοητική κατάστασή του, θεωρείται προφανές ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται από το ισχύον νομικό σύστημα με εξαιρετική προσοχή ως ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Λόγω της χρησιμότητάς τους, όμως, δεν αποκλείεται στο μέλλον, είτε εξαιτίας κυβερνοπειρατείας είτε λόγω επίκλησης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης από μια κυβέρνηση, να αποτελέσουν μέσο για επιτήρηση, αποκλεισμό, κοινωνικές διακρίσεις ή και ακόμα μέσο οικονομικής πίεσης από ασφαλιστικούς και χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, ακόμα και από την αγορά εργασίας. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

[i] Έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον η διάκριση του Φουκώ ανάμεσα στην «κατοχή» και στην «άσκηση» εξουσίας. Η εξουσία σύμφωνα με τον Γάλλο δεν αποτελεί ένα προνόμιο που κάποιος «κατέχει» (π.χ. το Κράτος) αλλά αποτελεί μια δραστηριότητα που «ασκείται» από κοινού μέσα σε ένα πλέγμα εξουσιαστικών δομών. Για το λογικό σφάλμα κατοχής της εξουσίας μπορείτε να δείτε παλαιότερο άρθρο μου εδώ.
[ii] Η σύγχρονη μορφή ψηφιακής επιτήρησης κατά τη διάρκεια πλοήγησης στο διαδίκτυο, αποτελεί για παράδειγμα ένα μείζον ηθικό ζήτημα που έχουν επισημάνει μεταξύ άλλων γκουρού της τεχνολογίας όπως ο πρώην επικεφαλής της Mozilla, Γκάρι Κόβατς. Δείτε εδώ τη σχετική ομιλία του στο TED.
[iii] Διαβάστε το άρθρο του Χαράρι εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt alt

Επιτήρηση και Τιμωρία
Η γέννηση της φυλακής
Michel Foucault
Μτφρ. Τάσος Μπέτζελος
Πλέθρον

Panopticon
Or the Inspection House
Jeremy Bentham
Kessinger Publishing

The Panopticon Writings
Jeremy Bentham
Verso Books



Homo Deus
Μια σύντομη ιστορία του
μέλλοντος

Yuval Noah Harari
Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης
Αλεξάνδρεια

alt

alt

alt

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

Για το δοκίμιο του Τόμπι Ορντ (Toby Ord) «Στο χείλος του γκρεμού - Υπαρξιακός κίνδυνος και το μέλλον της ανθρωπότητας» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Μίνωας).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Στο διήγημα ...

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

Για το δοκίμιο των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη «Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» (εκδ. Μάγμα). 

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Μέχρι την έκδοση αυ...

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

Για το δοκίμιο του Έρνεστ Γκέλνερ (Ernest Gellner) «Το ψυχαναλυτικό κίνημα – Η πανουργία του παραλόγου» (μτφρ. Αλκυόνη Τσέγκου, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Πώς έφτασε το Ιράν ως εδώ; – Διαβάσαμε το πολυσυλλεκτικό γκράφικ νόβελ «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», σε επιμέλεια Μαρζάν Σατραπί

Πώς έφτασε το Ιράν ως εδώ; – Διαβάσαμε το πολυσυλλεκτικό γκράφικ νόβελ «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», σε επιμέλεια Μαρζάν Σατραπί

Το συλλογικό graphic novel «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» (μτφρ. Στεφανία Γεωργάκη, εκδ. Επόμενος Σταθμός), υπό τη διεύθυνση της Μαρζάν Σατραπί, μια πολυσυλλεκτική καταγραφή της κατάστασης στο Ιράν σήμερα, εστιάζει στην ασφυκτική ζωή των γυναικών, ενώ αναδεικνύει και άλλες πλευρές του θεοκρατικού καθεστώτος. ...

«Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη

«Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη

Η θρυλική πολιτική σάτιρα «Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη, από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Καλαμάτας.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Καλαμάτας τιμά τ...

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

Για το δοκίμιο εκλαϊκευμένης ιστορίας του Θεόδωρου Παπακώστα «Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» (εκδ. Key Books).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

Στο δοκίμιο του ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ