alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
πειθαρχία / επιτήρηση / βιομετρικά δεδομένα

«Κλείσιμο της πόλης, απαγόρευση εξόδου. Κάθε οικογένεια θα πρέπει να έχει κάνει τις προμήθειές της. Αν χρειαστεί, οπωσδήποτε, η έξοδος από το σπίτι, θα βγαίνει μόνο ένας κάθε φορά, αποφεύγοντας κάθε συνάντηση. Οι μόνοι που κυκλοφορούν στους δρόμους είναι οι επόπτες, οι επίτροποι, οι στρατιώτες της φρουράς και οι νεκροθάφτες. Την πολιτοφυλακή απαρτίζουν αξιωματικοί και ενάρετοι πολίτες. Καθημερινά κάθε συνοικία επιτηρείται. Η επιτήρηση βασίζεται σε ένα μόνιμο και λεπτομερές σύστημα καταγραφής. Όλα τα γεγονότα καταγράφονται. Κάθε άτομο επισημαίνεται, εξετάζεται και κατανέμεται ανάμεσα σε ζωντανούς, ασθενείς και νεκρούς». 

Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας» σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας.

Πρόκειται για μια αποσπασματική σύνοψη του κανονισμού λήψης μέτρων κατά του λοιμού στη Γαλλία του 17ου αιώνα. Ο Μισέλ Φουκώ που ανέσυρε το πλήρες κείμενο από το στρατιωτικό αρχείο της πόλης του Βενσέν, θεωρεί ότι τα αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό της πανούκλας την εποχή εκείνη αντιπροσωπεύουν μια ολοκληρωτική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των επιδημιών και ταυτόχρονα αντανακλούν ένα νέο πολιτικό όραμα. Η «πανωλόβλητη» πόλη, που καταγράφει, επιτηρεί, ελέγχει, αποκτά μια αυστηρή ιεραρχική δομή και μετατρέπει τους ίδιους τους πολίτες σε επιτηρητή του διπλανού τους, αντιπροσωπεύει, σύμφωνα με τον Φουκώ, την ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πολιτείας. Στο έργο του, Επιτήρηση και Τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής [1], στο οποίο επιχειρεί μια «αρχαιολογική» περιγραφή των σχέσεων εξουσίας και γνώσης, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτές επιδρούν ιστορικά στις ποινές και τους εποπτικούς μηχανισμούς, παρουσιάζει –μεταξύ των άλλων– μια ενδιαφέρουσα μετάβαση: Τη μετάβαση από την «κοινωνία της λέπρας» στην «κοινωνία της πανούκλας». Στην κοινωνία της λέπρας, ο ασθενής απορρίπτεται από τον κοινωνικό ιστό, εξορίζεται ή εγκλείεται. Στην «κοινωνία της πανούκλας» ο ασθενής αστυνομεύεται και πειθαρχεί. Η «κοινωνία της πανούκλας», σύμφωνα με τον Φουκώ, εκφράζει το όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας, ένα όραμα που πραγματώνεται εκατό χρόνια μετά από τον λοιμό, με τον σχεδιασμό του Πανοπτικού από τον Τζέρεμυ Μπένθαμ [2] στα τέλη του 18ου αιώνα. Το αρχικό σχέδιο του Μπένθαμ αφορούσε τη δημιουργία μιας πρότυπης φυλακής, όμως η ιδέα του, όπως ο ίδιος πρότεινε, ήταν κατάλληλη να εφαρμοστεί στην εκπαίδευση, στη βιομηχανία αλλά και στον τομέα της υγείας. Το Πανοπτικόν είναι ένα είδος κτηρίου, η αρχιτεκτονική του οποίου επιτρέπει τη διαρκή επιτήρηση όλων των παραβρισκόμενων σε αυτό, από έναν κεντρικό επιτηρητή. Οι επιτηρούμενοι από την άλλη πλευρά, λόγω της ιδιότυπης αυτής αρχιτεκτονικής κατασκευής, δεν γνωρίζουν αν στην πραγματικότητα επιτηρούνται, καθώς δεν έχουν τη δυνατότητα να δουν εκείνοι τον επιτηρητή τους. Κατά την παραμονή τους στο κτήριο, η απόκλιση από την επιθυμητή συμπεριφορά επιφέρει ποινές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επιτηρούμενοι να συμπεριφέρονται συνεχώς σαν να τους επιτηρούν, ακόμα και όταν δεν τους επιτηρούν. Με αυτόν τον τρόπο ο «πανοπτισμός» δημιουργεί μια τυποποιημένη «ηθική» συμπεριφορά πειθαρχημένου ανθρώπου. 

Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος.

Η πειθαρχία, ωστόσο, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται, σύμφωνα με τον Φουκώ, με έναν θεσμό ή έναν μηχανισμό εξουσίας. Αποτελεί ένα βαθύτερο ανατομικό στοιχείο της εξουσίας, μια «τεχνολογία» με την οποία η εξουσία ασκείται,[i] όπως λέει. Ο Φουκώ, προφητικά σχεδόν, επισημαίνει ότι η πειθαρχική κοινωνία, ξεκινά από τη λειτουργία των κλειστών πειθαρχικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα οι εργασιακοί χώροι, τα σχολεία και οι φυλακές, χώροι που αποτελούν ένα είδος «κοινωνικής καραντίνας» και καταλήγει σε έναν γενικευμένο μηχανισμό «πανοπτισμού»[ii]. Σε αντίστοιχο ρόλο προφήτη, ο Γιουβάλ Χαράρι [3] σε άρθρο του στους Financial Times[iii] εν μέσω καραντίνας, προβλέπει ότι στην μετά Covid-19 εποχή, πολλά από τα έκτακτα μέτρα επιτήρησης λόγω της πανδημίας θα γίνουν αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας. Τα έξυπνα κινητά και οι κάμερες αναγνώρισης των προσώπων ή της θερμοκρασίας του σώματος βρίσκονται ήδη στην καθημερινότητά μας. Όμως αυτά αποτελούν μόνο την αρχή, σύμφωνα με τον Ισραηλινό στοχαστή, καθώς η τεχνολογία επιτήρησης εξελίσσεται με φρενήρεις ρυθμούς. Η προοπτική, στο άμεσο μέλλον, βιομετρικά «αξεσουάρ» να παρακολουθούν διαρκώς την κατάσταση της υγείας, τα συναισθήματα, τη σωματική δραστηριότητα, τον θυμό ή την παραβατική συμπεριφορά των πολιτών, δεν αποτελεί επιστημονική φαντασία και είναι πιο πιθανή από ποτέ. Ο Χαράρι υποστηρίζει ότι σύντομα θα τεθεί το δίλημμα να εκχωρήσουμε ένα μέρος της ελευθερίας και της ιδιωτικότητάς μας για χάρη της υγείας μας. Όμως ένα τέτοιο δίλημμα είναι «στημένο», είναι ψευτοδίλημμα που έχει προκαθορισμένη απάντηση, καθώς πάντοτε κάποιος θα βάζει την υγεία του πάνω απ' όλα με κάθε κόστος. Μια τέτοια απόφαση μπορεί να οδηγήσει σε μέτρα και νόμους που «υπό κανονικές συνθήκες» καμιά κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να θεσμοθετήσει. 

Τα βιομετρικά δεδομένα κάθε πολίτη, ωστόσο, καθώς περιλαμβάνουν πληροφορίες για την υγεία, τη λειτουργική ικανότητα αλλά και τη διανοητική κατάστασή του, θεωρείται προφανές ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται από το ισχύον νομικό σύστημα με εξαιρετική προσοχή ως ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Λόγω της χρησιμότητάς τους, όμως, δεν αποκλείεται στο μέλλον, είτε εξαιτίας κυβερνοπειρατείας είτε λόγω επίκλησης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης από μια κυβέρνηση, να αποτελέσουν μέσο για επιτήρηση, αποκλεισμό, κοινωνικές διακρίσεις ή και ακόμα μέσο οικονομικής πίεσης από ασφαλιστικούς και χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, ακόμα και από την αγορά εργασίας. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

[i] Έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον η διάκριση του Φουκώ ανάμεσα στην «κατοχή» και στην «άσκηση» εξουσίας. Η εξουσία σύμφωνα με τον Γάλλο δεν αποτελεί ένα προνόμιο που κάποιος «κατέχει» (π.χ. το Κράτος) αλλά αποτελεί μια δραστηριότητα που «ασκείται» από κοινού μέσα σε ένα πλέγμα εξουσιαστικών δομών. Για το λογικό σφάλμα κατοχής της εξουσίας μπορείτε να δείτε παλαιότερο άρθρο μου εδώ.
[ii] Η σύγχρονη μορφή ψηφιακής επιτήρησης κατά τη διάρκεια πλοήγησης στο διαδίκτυο, αποτελεί για παράδειγμα ένα μείζον ηθικό ζήτημα που έχουν επισημάνει μεταξύ άλλων γκουρού της τεχνολογίας όπως ο πρώην επικεφαλής της Mozilla, Γκάρι Κόβατς. Δείτε εδώ τη σχετική ομιλία του στο TED.
[iii] Διαβάστε το άρθρο του Χαράρι εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt alt

Επιτήρηση και Τιμωρία
Η γέννηση της φυλακής
Michel Foucault
Μτφρ. Τάσος Μπέτζελος
Πλέθρον

Panopticon
Or the Inspection House
Jeremy Bentham
Kessinger Publishing

The Panopticon Writings
Jeremy Bentham
Verso Books



Homo Deus
Μια σύντομη ιστορία του
μέλλοντος

Yuval Noah Harari
Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης
Αλεξάνδρεια

alt

alt

alt

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ο μαύρος κύκνος» του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ (κριτική) – Όταν τα δεδομένα και οι προβλέψεις μας εξαπατούν

«Ο μαύρος κύκνος» του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ (κριτική) – Όταν τα δεδομένα και οι προβλέψεις μας εξαπατούν

Για το βιβλίο του Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ «Ο μαύρος κύκνος» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος). 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Το αποτέλεσμα των τελευταίων εκλογών στη χώρα μας φαίνεται πως πολύ λίγοι είχαν προβλ...

«Μίλα, Πηνελόπη!» της Αγγέλας Καστρινάκη (κριτική)

«Μίλα, Πηνελόπη!» της Αγγέλας Καστρινάκη (κριτική)

Για τη μελέτη της Αγγέλας Καστρινάκη «Μίλα, Πηνελόπη! – Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Γράφει ο Θόδωρος Σούμας

Η προβληματική τ...

«Για το νόημα της ζωής» του Βίτο Μανκούζο (κριτική) – Αναζητώντας το νόημα στο υπέρτερο, στην απομόνωση της πανδημίας

«Για το νόημα της ζωής» του Βίτο Μανκούζο (κριτική) – Αναζητώντας το νόημα στο υπέρτερο, στην απομόνωση της πανδημίας

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο «Για το νόημα της ζωής» (μτφρ. Παναγιώτης Υφαντής, εκδ. Αρμός). Στην κεντρική εικόνα, ο θεολόγος και καθηγητής Βίτο Μανκούζο.

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αμφιλεγόμενος χώρος που γνωρίζουμε σήμ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βίος και Πολιτεία» – μια νέα εκπομπή για τους ανθρώπους του βιβλίου απευθείας από το «υπόγειο» της Πολιτείας

«Βίος και Πολιτεία» – μια νέα εκπομπή για τους ανθρώπους του βιβλίου απευθείας από το «υπόγειο» της Πολιτείας

Το πρώτο επεισόδιο της εκπομπής «Βίος και Πολιτεία» μεταδόθηκε ζωντανά την Παρασκευή και βρίσκεται ήδη στον «αέρα» του διαδικτύου. Μια πρωτοβουλία του μεγαλύτερου και πιο εν...

Φεστιβάλ ΛΕΑ: Ανακοινώθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Φεστιβάλ ΛΕΑ: Ανακοινώθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Δημοσιοποιήθηκε η λίστα με τους φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ.

Επιμέλεια: Book Press

Δημοσιοποιείται η λίστα των φιναλίστ για το 3ο Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ, υπό την Αιγίδα της Α.Ε. ...

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη στην ευρωπαϊκή λίστα προτεινόμενων βιβλίων του Readers of Europe 2023

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη στην ευρωπαϊκή λίστα προτεινόμενων βιβλίων του Readers of Europe 2023

Το «Εργαζόμενο αγόρι» της Λένας Διβάνη προτείνεται για την ευρωπαϊκή λίστα βιβλίων της Ευρωπαϊκής Βιβλιοθήκης Readers of Europe για το 2023.

Επιμέλεια: Book Press

Το ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

«Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» του Γκούναρ Στόλεσεν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γκούναρ Στόλεσεν [Gunnar Staalesen] «Τα ρόδα δεν πεθαίνουν ποτέ» (μτφρ. Βαγγέλης Γιαννίσης), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Ιουνίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Υπάρχουν κάποιε...

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

«Αρκτικό καλοκαίρι» του Ντέιμον Γκάλγκατ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Ντέιμον Γκάλγκατ [Damon Galgut] «Αρκτικό καλοκαίρι» (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Οι δύο άντρες κάθονταν στις πο...

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

«Ο γυάλινος κήπος» της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Τατιάνας Τσιμπουλεάκ [Tatiana Ţîbuleac] «Ο γυάλινος κήπος» (μτφρ. Άντζελα Μπράτσου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Μαΐου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Πατριαρχία, φεμινισμός και κουίρ λογοτεχνία – Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ* και Καλοβυρνάς δίνουν απαντήσεις

Λογοτεχνία, έμφυλες ταυτότητες, πατριαρχία, φεμινιστικό κίνημα, γυναικεία γραφή. Αμάντα Μιχαλοπούλου, Αλεξάνδρα Κ*, Λύο Καλοβυρνάς φωτίζουν όψεις ενός ζητήματος που μας αφορά περισσότερο απ΄ όσο ίσως πιστεύουμε, ενώ ακολουθεί επιλογή βιβλίων ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας από τις πρόσφατες ...

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Τα 25 καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες συγγραφείς – από τη Μέρι Σέλεϊ στην Έλενα Φερράντε

Σε δημοσίευσή της στον Independent, η αρθρογράφος Clarisse Loughrey ξεχώρισε τα εικοσιπέντε σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα που γράφτηκαν από γυναίκες συγγραφείς. Στη φωτογραφία, μία από αυτές, η Octavia E. Butler [1947 - 2006], συγγραφέας μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας με έντονο κοινωνικό και πολιτικό υ...

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

«Φάκελος αρχαιοκαπηλία»: Νικόλας Ζηργάνος, Ανδρέας Αποστολίδης και Γιάννης Μαρής

Φάκελος αρχαιοκαπηλία με προτάσεις τριών βιβλίων: «Επιχείρηση “Νόστος”: Ένα χρυσό στεφάνι και μια Κόρη για τον Αλέξη Καρρά» (εκδ. Τόπος), του Νικόλα Ζηργάνου, «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων – Μουσεία, έμποροι τέχνης, οίκοι δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές» (εκδ. Άγρα), του Ανδρέα Αποστολίδη και  «Ίλ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ