Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη, του Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλου: Η λεπτουργία της αφήγησης

Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που πρωτοεμφανίστηκαν (Τραμ, 1973) τα έντεκα μικρά διηγήματα (γραμμένα από το 1962 ως το 1968) της πρώτης συλλογής του Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλου, καθορίζοντας (πρώιμα πολύ) ένα νέο ύφος και μια καινούργια, προσεκτική στην επιλογή των λέξεων, αφηγηματική γραφή – είδος που αργότερα θα ακολουθούσαν, όχι με την ίδια όμως ευστοχία, πολλοί πεζογράφοι. Ο Παπαδημητρακόπουλος, ταυτόχρονα παρατηρητής αλλά και συμμετέχων στα όσα γύρω του απομονώνει ως άξια καταγραφής, είναι μια διαρκής παρουσία στα διηγήματά του, τα οποία κάλλιστα θα τα έλεγες αυτοβιογραφικά, με την αναπόφευκτη εισχώρηση της μυθοπλαστικής επεξεργασίας τους. Η ιδιόμορφη αυτή «συμμετοχή» του διαγράφεται πότε ως τήρηση μιας μικρής, αναγκαίας απόστασης από το θέμα του –προκειμένου να αποδοθεί συγγραφικά– και πότε ως συγκρατημένη συγκινησιακή φόρτιση που αναβλύζει από τα γεγονότα που αφηγείται, χρονικά προσδιορισμένα κυρίως γύρω από τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις είναι ο αναγνώστης που θα πρέπει να εντοπίσει το εύρος και τις προεκτάσεις αυτής της συμμετοχής, καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας είναι φειδωλός τόσο στις εξάρσεις όσο και στις συνακόλουθες «προσγειώσεις» του. Ενδεχομένως αυτό να είναι και το χαρακτηριστικό που διαχωρίζει την αληθινή τέχνη του μικρού αφηγήματος με τις λεπτές αποχρώσεις μέσα στον συμπυκνωμένο, περιεκτικό και ευφυή λόγο, από την απλή και εύκολη σύντμηση του περιεχομένου που συνιστά επίσης, κυρίως στη σημερινή γραφή, ένα μικροδιήγημα. 

Τα έντεκα σοφά λεπτουργημένα μικρά αφηγήματα («Οι φρακασάνες», «Ο Νίκος ο Σερέτης», «Η Εκτέλεση», «Το πάρτυ», «Η Γλυκερία», «Μάθημα χορού», «Ο τελευταίος επιζών», «Ερωτική ιστορία», «Ανάσταση», «Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη», «Εις μνήμην») και μόνο με τους τίτλους τους αναδεικνύουν τη θέση του Παπαδημητρακόπουλου απέναντι στα γεγονότα που υφαίνουν το σχέδιο της ζωής· όλα συμπλέκονται, οι προσωπικές στιγμές του ιδιωτικού βίου με τα κοινά των συλλογικών παθών, το ζοφερό σκηνικό της βίας με τον ερωτικό παλμό, που δεν παύει κάτω από τις οποιεσδήποτε συνθήκες, λες και η ζωή διαρκώς αντιμάχεται το αντίβαρό της δημιουργώντας μια θαυμαστή αντίστιξη.

Ο Παπαδημητρακόπουλος, ταυτόχρονα παρατηρητής αλλά και συμμετέχων στα όσα γύρω του απομονώνει ως άξια καταγραφής, είναι μια διαρκής παρουσία στα διηγήματά του, τα οποία κάλλιστα θα τα έλεγες αυτοβιογραφικά.

Λιτός, επιγραμματικός, δραματικός επίσης, με την αίσθηση του τραγικού να προκύπτει αβίαστα από τα ίδια τα γεγονότα, τις αναπάντεχες στροφές της ζωής, όχι από μια επιτηδευμένη πρόσθετη επεξεργασία της γραφής. Με τον τρόπο αυτό τοποθετεί απέναντι στα γεγονότα αρχικά τον ίδιο (είτε πρόκειται για αυτοβιογραφούμενη ιστορία είτε για βιωματική οπωσδήποτε) και κατόπιν τον αναγνώστη του, στον οποίο μοιάζει να δείχνει και όχι απλώς να λέει τι και αυτός πρέπει να προσέξει, ώστε να μην του διαφύγει ούτε η παραμικρή λεπτομέρεια όσων αφηγείται – άλλωστε οι λέξεις λιγοστές, οι εικόνες όμως πολλαπλές.

Ξεχωριστή μνεία αξίζει να γίνει στο διήγημα που στεγάζει κάτω από τον τίτλο του και τα υπόλοιπα της συλλογής. Όχι μόνο για τη μαρτυρία που φέρει μέσα του για μια ξεχωριστή στιγμή των τριών λογοτεχνών, ούτε για την τόσο ορατή εδώ παρουσία του ίδιου του Παπαδημητρακόπουλου, αλλά ούτε και για την τόσο ιδιαίτερη έμμεση αναφορά στην περιπέτεια της γραφής. Κυρίως μένω στην εγκιβωτισμένη αφήγηση του διηγήματος που γράφει ο Πρόδρομος –ένα μικροδιήγημα μέσα στο μικροδιήγημα– δείγμα εξαιρετικό αφαιρετικής γραφής και άψογης γνώσης του περιττού, όσο και στη λεπτή απόχρωση συναισθήματος που διαφαίνεται στην αντίδραση του Πρόδρομου μέσα σε λίγες μόλις λέξεις.

Μικρό βιβλίο, με ένα εξώφυλλο ανάγλυφο και καταπράσινο στο φόντο του σαν χλωροφύλλη, με τα σχέδια (λεπταίσθητα και αυτά) της Εύης Τσακνιά, με την προσεγμένη ως τη λεπτομέρεια επιμέλεια. Τίποτα δεν είναι τυχαίο, τίποτα δεν απηχεί βιασύνη ή προχειρότητα.

Η αίσθηση της ισορροπίας, έκδηλη στη γραφή του Παπαδημητρακόπουλου, συνάδει και με τον τρόπο που οι εκδόσεις Κίχλη αντιμετώπισαν τα μικρά αυτά αριστουργήματα. Μικρό βιβλίο, με ένα εξώφυλλο ανάγλυφο και καταπράσινο στο φόντο του σαν χλωροφύλλη, με τα σχέδια (λεπταίσθητα και αυτά) της Εύης Τσακνιά, με την προσεγμένη ως τη λεπτομέρεια επιμέλεια. Τίποτα δεν είναι τυχαίο, τίποτα δεν απηχεί βιασύνη ή προχειρότητα. Ακριβώς όπως αξίζει στον χαμηλόφωνο όσο και σπουδαίο πεζογράφο, ίσως τον σπουδαιότερο, αν μιλάμε για τη λεπτή τέχνη του διηγήματος. Ένα αντίδοτο στη φλυαρία των καιρών, μια αρχή σημαντική για να δούμε ξανά και τις υπόλοιπες συλλογές, πάλι σε τομίδια, όπως τότε που πρωτοεκδόθηκαν. Ένας τρόπος να επιστρέψουμε στον χρόνο πίσω, τότε που αλλιώς μετρούσαμε την αξία της γραφής, και ως περιεχόμενο αλλά και ως αισθητική της έκδοσης.

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας. Το νέο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Παλίμψηστη του Λύκου μου μορφή» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΑΩ.

Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη
Η.Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΚΙΧΛΗ 2021
Σελ. 96, τιμή εκδότη €10,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Η.Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Έγινε σιωπή. Ο Γιώργος έπινε, ο Πρόδρομος, κάπως κόκκινος, έσκυψε να σκαλίσει τη φωτιά. Σε μια στιγμή του ξέφυγε η μασιά και οι στάχτες χύθηκαν στο πάτωμα. Γονάτισα δίπλα του να τον βοηθήσω να τις μαζέψει. Σηκώνοντας το κεφάλι μου, είδα πάνω στο τελευταίο ράφι της βιβλιοθήκης ένα άδειο κουτί οδοντόκρεμας ανάμεσα σε μια σειρά άσπρα κοχύλια της θάλασσας. Ένιωσα τότε άσχημα, έτσι που είχα μιλήσει, ελαφρά τη καρδία και αφ’ υψηλού, ενώ ο Πρόδρομος, ήταν φανερό, είχε προσπαθήσει να μας εξομολογηθεί μια προσωπική του ιστορία». («Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη», σ. 81-82).

«Όταν αυτοί που τους κυνηγούσαν πλησίασαν, τράβηξε μιαν εγγλέζικη χειροβομβίδα μιλς και τους την πέταξε ανάμεσα στα πόδια, πάνω στα παχιά φύλλα και στα χορτάρια. Η χειροβομβίδα δεν έσκασε, και εκείνοι γλίτωσαν. Πιάσανε τότε τον Νίκο, τον σκότωσαν και ύστερα του κόψανε το κεφάλι». («Ο Νίκος ο Σερέτης», σ. 25).