Μεταφραστές και επιμελητές αποκαλύπτουν τις διαδρομές μέσα από τις οποίες προσέγγισαν τη γλώσσα, το ύφος ή και την οικονομία ενός βιβλίου και μοιράζονται μαζί μας τα μυστικά του εργαστηρίου τους. Φιλοξενούμενη, η μεταφράστρια Ελένη Γύζη, με αφορμή το μυθιστόρημα του Alexandre Dumas «Πωλίν» (εκδ. Σοκόλη).
Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός
Αναζητώντας παλαιά, αγαπημένα αναγνώσματα, επανέφερα στη μνήμη μου την Πωλίν του Αλέξανδρου Δουμά. Το γεγονός ότι το μυθιστόρημα δεν είχε ως τώρα μεταφραστεί μου παρακίνησε το ενδιαφέρον να καταπιαστώ με τη μετάφρασή του. Ένα άγνωστο έργο ενός σημαντικού συγγραφέα αποτελεί μια μεταφραστική πρόκληση. Όμως, ήταν απλώς η αφορμή. Η βαθύτερη αιτία αυτού του μεταφραστικού εγχειρήματος προέρχεται από την πνευματική εγγύτητα με τον συγγραφέα.
Η Πωλίν εκδόθηκε την άνοιξη του 1838. Εκείνη την εποχή, ο Αλέξανδρος Δουμάς ήταν ένας εκκολαπτόμενος μυθιστοριογράφος. Έγραφε ήδη, από το 1823, αλλά για το θέατρο. Τα θεατρικά του έργα, όπως Ο Ερρίκος Γ΄ και η αυλή του (1829), Ναπολέων Βοναπάρτης (1831), έτυχαν θερμής υποδοχής από το κοινό. Ωστόσο, δεν είχε ακόμη σπουδαίο υλικό στο ενεργητικό του ως μυθιστοριογράφος, εκτός από κάποιες νουβέλες όπου κρύβεται ο σπόρος για τα πολύ γνωστά μυθιστορήματά του, όπως Οι τρεις Σωματοφύλακες (1844), Ο Κόμης του Μόντε-Χρίστο (1845-1846), Η μαύρη τουλίπα (1850), τα οποία ανήκουν στην πιο γόνιμη δεκαετία του συγγραφέα (1844-1854). Το μυθιστόρημα Πωλίν εκδόθηκε μαζί με άλλα δύο, Pascal Bruno και Murat. Όμως ξεχώρισε, και ως το 1861 εκδόθηκε επίτομο για έξι φορές.
Ο συγγραφέας δεν πλατειάζει. Ο αναγνώστης δεν πλήττει. Αινιγματικά πρόσωπα, αδίστακτοι ληστές, έρημοι πύργοι, καταιγίδες προκαλούν την αγωνία στον αναγνώστη. Οι ευφυείς ανατροπές και οι υπερβολές συνάδουν με τον πληθωρικό χαρακτήρα του δημιουργού και με το κίνημα του Ρομαντισμού.
Η Πωλίν είναι, κυρίως, ένα ρομαντικό μυθιστόρημα, όπου πρωτεύοντα ρόλο κατέχουν τα πάθη, η μελαγχολία, η ονειροπόληση, η φαντασία. Η Πωλίν είναι, επίσης, noire, ένα έργο που έχει στοιχεία γοτθικού μυθιστορήματος, μια ιστορία κάθε άλλο παρά βαρετή. Ο συγγραφέας δεν πλατειάζει. Ο αναγνώστης δεν πλήττει. Αινιγματικά πρόσωπα, αδίστακτοι ληστές, έρημοι πύργοι, καταιγίδες προκαλούν την αγωνία στον αναγνώστη. Οι ευφυείς ανατροπές και οι υπερβολές συνάδουν με τον πληθωρικό χαρακτήρα του δημιουργού και με το κίνημα του Ρομαντισμού. Στην Πωλίν ενέχεται ο ίδιος ο συγγραφέας ως αφηγητής. Αφηγείται τις περιπέτειες μιας όμορφης και μυστηριώδους γυναίκας που προσπαθεί να κρύψει ένα φρικτό μυστικό. Με την ευφάνταστη πένα του, ο Αλέξανδρος Δουμάς επιβεβαιώνεται ως γνώστης της πλοκής, ως εξαίρετος σεναριογράφος.
Η έκδοση ενός επιμελημένου βιβλίου είναι καρπός μιας συλλογικής προσπάθειας. Η μετάφραση της Πωλίν του Αλέξανδρου Δουμά εκδόθηκε την άνοιξη του 2019 από τις εκδόσεις Σοκόλη, που μερίμνησαν για το καλύτερο δυνατό. Μια ωραία μετάφραση είναι το αποτέλεσμα αγαστής σύμπνοιας. Όταν ο μεταφραστής αναλαμβάνει να μεταφράσει ένα σύγχρονο έργο και έχει τη δυνατότητα να επικοινωνεί με τον συγγραφέα για να τον διαφωτίζει, η μετάφραση εκτυλίσσεται απρόσκοπτα και αποφεύγονται τυχόν παρερμηνείες. Αλλά, όταν ο μεταφραστής αναλαμβάνει να αποδώσει έργα των οποίων οι συγγραφείς δεν βρίσκονται στη ζωή, τα δεδομένα αλλάζουν. Πόσο μάλλον, όταν πρόκειται για κείμενα προηγούμενων αιώνων, όπου το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ώστε να διατηρηθεί το άρωμα της εποχής. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ πως ο μεταφραστής πρέπει να συμπορεύεται με τον δημιουργό. Ο δημιουργός άλλωστε, με την παρουσία ή με την απουσία του, έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο στο πνευματικό του έργο. Ο μεταφραστής δεν πρέπει ποτέ να το παραβλέπει και να το ξεχνάει αυτό. Πρέπει να ανταποκρίνεται στο ύψος των περιστάσεων.
Οφείλει να αποστρέφεται την εύκολη λύση, την προχειρότητα. Οφείλει να ανατρέχει σε αξιόπιστες πηγές, να τεκμηριώνει, να παίρνει πρωτοβουλίες και αποφάσεις, να είναι συνετός ως τη στιγμή που θα βάλει την τελευταία τελεία στο κείμενό του.
Ο μεταφραστής είναι, πρωτίστως, ένας επιμελής αναγνώστης. Ακολουθεί προσεκτικά το νήμα της ιστορίας που εκτυλίσσεται σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο, αναζητά το άγνωστο λεξιλόγιο, επισημαίνει τις δυσκολίες, καθώς και τα αγαπημένα του αποσπάσματα, αναλύει το νόημα, εμβαθύνει στις σκέψεις και στα συναισθήματα των ηρώων, σέβεται το ύφος του κειμένου και μελετά την εργογραφία του συγγραφέα. Οφείλει να αφουγκράζεται τη φωνή του δημιουργού και να τον εμπιστεύεται. Οφείλει να αποστρέφεται την εύκολη λύση, την προχειρότητα. Οφείλει να ανατρέχει σε αξιόπιστες πηγές, να τεκμηριώνει, να παίρνει πρωτοβουλίες και αποφάσεις, να είναι συνετός ως τη στιγμή που θα βάλει την τελευταία τελεία στο κείμενό του. Τις ατέλειωτες ώρες της εργασίας του, ο μεταφραστής, αυτός ο στωικός και φιλόπονος άνθρωπος, βρίσκει το στήριγμά του στην αμέριστη αγάπη του για αυτή την ασχολία.
Κατά τη γνώμη μου, καμία μετάφραση δεν είναι εύκολη. Ακόμη και το πιο κατανοητό, το πιο σαφές κείμενο απαιτεί χρόνο, μόχθο και αφοσίωση. Θεωρώ ότι στη διδακτέα ύλη των ανωτέρων βαθμίδων της μεγάλης σχολής της μετάφρασης περιλαμβάνονται τα έργα των κλασικών συγγραφέων. Και δεν αναφέρομαι στην ποίηση, που είναι μια σχολή για τους πλέον επίλεκτους σπουδαστές. Δεν νομίζω πως υπάρχουν συνταγές για την επιτυχία μιας μετάφρασης. Η μετάφραση είναι πολυσχιδής δραστηριότητα, που αποσκοπεί στην αναδημιουργία ενός έργου από έναν εργάτη του λόγου και του πνεύματος που, όπως κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, φέρει τις αποσκευές του και αφήνει ανεξίτηλο το δικό του αποτύπωμα. Η μετάφραση της λογοτεχνίας, όπως και η συγγραφή, είναι κατάθεση ψυχής.
Η Ελένη Γ. Γύζη γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, ΕΚΠΑ. Σπούδασε στο Μεταφραστικό Τμήμα του Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης και είναι κάτοχος του Diplôme de Traducteur. Παρακολούθησε το Atelier de Traduction Littéraire και το Atelier de Traduction Théâtrale του Γαλλικού Ινστιτούτου Ελλάδος. Διδάσκει γαλλικά και μεταφράζει. Έχει μεταφράσει δοκίμια και τα ακόλουθα λογοτεχνικά έργα: Alfred de Vigny «Τσάττερτον», Γαλλικό Θέατρο τότε και τώρα - 1 Ρομαντισμός, Άγρα, 2017, Jules Barbey d' Aurevilly Η κόκκινη κουρτίνα, Στίξις, 2017, Victor Hugo Κλοντ Γκε, Στίξις, 2019, Αλέξανδρος Δουμάς Πωλίν, Σοκόλη, 2019, Γεωργία Σάνδη Η μικρή Φαντέτ, Στίξις, 2021. Επίσης, συμμετείχε σε συλλογικές μεταφράσεις για τις Εκδόσεις Άγρα και Αλεξάνδρεια.