Υλικό Κάφκα (μέρος 2ο)

Καθώς γίνεται ολοένα και πιο πιεστική η ανάγκη να ερμηνεύουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε, τα όσα μας περιβάλλουν, τους κοινωνικούς (αλλά και τους αντικοινωνικούς) μηχανισμούς, και, βέβαια, τη γενικευμένη παράνοια, το ξεχαρβάλωμα των μεντεσέδων του κόσμου, όπως θα έλεγε και ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, αισθανόμαστε ότι δεν αρκούν τα κοινωνιολογικά πονήματα και οι φιλοσοφικοί στοχασμοί μόνον για να καλύψουμε αυτή την ανάγκη, και καταφεύγουμε, λυτρωτικά θα λέγαμε, στους λογοτέχνες εκείνους «τους πιο επικίνδυνους ανθρώπους», σύμφωνα με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, που με το έργο τους, αλλά και με τη στάση της ζωής τους, προσφέρουν πολλά ερμηνευτικά εργαλεία, συγκροτούν και παρέχουν μιαν αρχαιολογία της γνώσης όσων συμβαίνουν. Τέτοιος λογοτέχνης είναι, ασφαλώς, ο Φραντς Κάφκα, και ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη είναι φορτωμένος με έργα δικά του και με έργα άλλων που ρητά αναφέρονται σ᾽ αυτόν. Το υλικό είναι (ευτυχώς) πλούσιο, κι έτσι θα υιοθετήσουμε ένα τηλεγραφικό ύφος για να συμπεριλάβουμε ένα μεγάλο μέρος του. 

«Ήταν ένα κυριακάτικο πρωινό απ᾽ τα ωραιότερα της άνοιξης. Ο Γκέοργκ Μπέντεμαν […] μόλις είχε τελειώσει το γράμμα σε έναν παιδικό φίλο που είχε εγκατασταθεί, το σφράγισε με παιγνιώδη βραδύτητα», διαβάζουμε στην αρχή της Ετυμηγορίας (μτφρ. Κώστας Κουτσουρέλης, εκδ. Μελάνι). Και η συγκλονιστική τελευταία φράση έχει ως εξής: «Τη στιγμή εκείνη πάνω στη γέφυρα η κίνηση συνεχιζόταν ατέρμονη». Και, ναι, είναι συγκλονιστική, διότι από τη γέφυρα αφέθηκε να πέσει, αυτόχειρας, ο νεαρός Μπέντεμαν. Από την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα (άνοιξη, Κυριακή, φίλος), με μαστοριά και οδύνη ο Κάφκα μας οδηγεί στον ψυχικό ζόφο που προέρχεται από τον οικογενειακό/κοινωνικό περίγυρο που πιέζει ασφυκτικά. Ένα κείμενο που συγγενεύει τόσο με τη Μεταμόρφωση όσο και με το Γράμμα στον Πατέρα. Η κομψή έκδοση συνοδεύεται από κατατοπιστικό επίμετρο της συγγραφέως Καρολίνας Μέρμηγκα, ενώ η μετάφραση του ποιητή Κώστα Κουτσουρέλη είναι ανεπίληπτη. 

Ένα από τα διαυγέστερα έργα κοινωνικής ανατομίας και προειδοποίησης είναι το Στη Σωφρονιστική Αποικία (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κίχλη). Ένα μηχάνημα χαράσσει με αιχμηρές ακίδες στο γυμνό κορμί ενός στρατιώτη το παράπτωμα για το οποίο έχει καταδικαστεί. Ο Κάφκα εδώ εκθέτει/καταγγέλλει τόσο το πώς επιβάλλονται οι κρατούντες όσο και το πόσο καταδικαστέος είναι ο ρόλος των αμέτοχων. Δρώντες και αδρανείς, είναι εντέλει οι δύο πόλοι που καθιστούν δυνατή τη φρικαλέα καταστολή. Το έργο γράφτηκε το 1914, λίγο πριν από το γενικευμένο μακελειό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, κι αυτό λέει πολλά για τη μεθοδική διαίσθηση του συγγραφέα της Πράγας. Ο Βασίλης Τσαλής προφέρει μια μετάφραση ακριβείας που τη συνοδεύουν ένα εξαίρετο επίμετρο που επιμελήθηκε η Γιώτα Κριτσέλη και περιλαμβάνει κείμενα των Hans Dieter Zimmermann, Kurt Tucholski, Klaus Wagenbach, και Robert Heindl.

Προσφάτως κυκλοφόρησε νέα έκδοση ενός από τα τελευταία κείμενα του Κάφκα, ενός φαινομενικά αλλόκοτου μονολόγου με τίτλο Το Κτίσμα, συμπληρωμένη με επίμετρο της μεταφράστριας, της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη. Ένα είδος τρωκτικού μονολογεί για τους φόβους και τις απειλές που το ταλανίζουν αλλά και για τις στρατηγικές της άμυνάς του απέναντι στους κινδύνους. Και πάλι συναντάμε την περιλάλητη διαύγεια ακριβείας του Κάφκα καθώς και θραύμαστα του στοχασμού του σχετικά με τη «διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, της γραφής», όπως σημειώνει η Ρασιδάκη. 

Ο Ούγγρος συνθέτης Γκιόργκι Κούρταγκ επέλεξε μικρές φράσεις από τα βιβλία του Κάφκα και συνέθεσε, ανάμεσα στα 1985 και 1987, το έργο Kafka-Fragmente, σε σαράντα μέρη για σοπράνο και βιολί. Το έργο ανέβασε στην Ελλάδα ο Σάββας Στρούμος με την Ομάδα Σημείο Μηδέν και με συντελεστές τη Λένια Ζαφειροπούλου, τη Έλλη Ιγγλίζ, τη Φανή Βοβώνη, και τη Μαρία Σικιτάνο. Η Ζαφειροπούλου το μετέφρασε ποιητικά με τίτλο Θραύσματα από τον Κάφκα (εκδ. Νεφέλη). 

Από τις εκδόσεις στιγμή κυκλοφορούν οι Αφορισμοί του Κάφκα. Τη μετάφραση και την εισαγωγή υπογράφει ο Σπύρος Δοντάς. Εδώ συναντάμε φράσεις αινιγματικές φαινομενικά αλλά έμπλεες στοχαστικής πολυσημίας, όπως «Ένα κλουβί αναζήτησε ένα πουλί», «Τίποτα πιο εύθυμος από την πίστη σε έναν οικοιακό θεό», «Το πνεύμα γίνεται τότε ελεύθερο, όταν παύει να είναι στήριγμα», και «Ο σαρκικός έρωτας εξαπατά τον ουράνιο. Από μόνος του δεν θα το μπορούσε, όμως επειδή φέρει μέσα του ασυνείδητα το στοιχείο του ουράνιου έρωτα, το μπορεί».

Στον πολύτιμο τόμο Walter Benjamin – Κείμενα 1934-1940, που επιμελήθηκε ο Γιώργος Σαγκριώτης για τις εκδόσεις Άγρα, περιλαμβάνεται ένα πασίγνωστο, περιεκτικό, ιδιοφυές μελέτημα του στοχαστή για τον συγγραφέα μας με τίτλο «Φραντς Κάφκα – Για τη δέκατη επέτειο από τον θάνατό του» καθώς και μια επικριτική παρουσίαση της βιογραφίας του Κάφκα από τον Μαξ Μπροντ. Αμφότερα είναι μεταφρασμένα άψογα από τον επιμελητή του τόμου, και βλέπουμε ότι εδώ η διαύγεια και διεισδυτικότητα του φιλοσόφου συναντούν εκείνες του λογοτέχνη. 

Δύο έργα που εξετάζουν δυναμικά την πολιτική διάσταση στη σκέψη του Κάφκα: Franz Kafka – Ανυπότακτος Ονειροπόλος του Michael Löwy (μτφρ. Νίκος Σταμπάλης, εκδ. Κατάρτι) και, λίαν προσφάτως σε δεύτερη έκδοση, συμπληρωμένη: Φραντς Κάφκα – Ο Ανατόμος της Εξουσίας του Κώστα Δεσποινιάδη (εκδ. Πανοπτικόν). Οι τίτλοι είναι εύγλωττοι, οι συγγραφείς τους συνομιλούν, και οι αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα, μέσα από τις πληροφορίες που παρέχονται και τις σκέψεις που εκπτύσσονται, να εξοικειωθούν με αυτή την κρίσιμη και ουσιαστική πτυχή του καφκικού στοχασμού: την αντιαυταρχική και αντιεξουσιαστική. 

Ο Μίχαελ Κούμπφυλλερ υπογράφει ένα μυθιστόρημα με κεντρικό ήρωα τον Κάφκα και με θέμα τους τελευταίους μήνες της ζωής του. Τίτλος: Το μεγαλείο της ζωής (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Άγρα). Ο σαραντάχρονος συγγραφέας ζει τον ύστατο και υπέρτατο έρωτα της ζωής του με την Ντόρα Ντιαμάντ. Η συγκίνηση δεσπόζει στις σελίδες του μυθιστορήματος. Επίσης το λιτό, προσεγμένο ύφος, η αναζήτηση της σωστής λέξης. «Γιατί η μεγαλύτερη ευτυχία, σκέφτεται, είναι στα μικρά πράγματα: όταν εκείνος δένει τα κορδόνια των παπουτσιών της, όταν κοιμάται, όταν περνάει το χέρι του στα μαλλιά της […] Τα μαλλιά της, λέει, μυρίζουν καπνό και θειάφι, μυρίζουν χορτάρι, μερικές φορές μυρίζουν θάλασσα. Δεν θα σταματήσει ποτέ ν' ασχολείται μαζί της, λέει. Αν σταματούσε, θα πέθαινε επί τόπου. Αλλά δεν σταματάει. Και γι᾽ αυτό είναι αθάνατος». 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ίχνη και χνότα» (εκδ. Γαβριηλίδη).

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ FRANZ KAFKA