Έντγκαρ Άλαν Πόε σε 4+1 βιβλία

Κοινός τόπος ανάμεσα στους αναγνώστες που δείχνουν κύρια προτίμηση προς την λεγόμενη λογοτεχνία του φανταστικού, αποτελεί συχνά η εξομολόγηση ότι αφετηρία υπήρξε μια συλλογή διηγημάτων του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Σκεπτόμενος και το δικό μου παρελθόν, θα έλεγα πως ένα τέτοιο βιβλίο υπήρξε όντως η αφορμή για την αλλαγή στις αναγνωστικές μου προτιμήσεις. Σηματοδότησε εκείνη τη στιγμή όπου αφήνεις πίσω σου τα αναγνώσματα της παιδικής και εφηβικής σου ηλικίας και περνάς σε πιο προσωπικές επιλογές, στα βιβλία που βρίσκεις πως αρέσουν σε εσένα επειδή διακρίνεις κάτι ιδιαίτερο σε αυτά.

Αν θα ήθελα να είμαι πιο δίκαιος, θα έλεγα πως είχαν προηγηθεί Ο Πύργος και Η Δίκη του Κάφκα για να μου αναδείξουν την ύπαρξη μιας γραφής που μπορεί να φλερτάρει έντονα με στοιχεία αλληγορικά κι ονειρικά, έξω από την απόλυτη σύμβαση του ρεαλισμού. Ωστόσο, στον Πόε βρήκα μια ένταση διαφορετική, κάτι που εκφραζόταν με έναν τρόπο πραγματικά αλλόκοτο και, μέσα στα λογοτεχνικά πλαίσια, διαταραγμένο ως προς την θέαση του κόσμου. Ήταν ο γοτθισμός του Πόε, η προσωπική εξομολογητική διάθεση των πρωταγωνιστών του, και οι παράξενες ατμοσφαιρικές καταστάσεις που διαμορφώνουν τις ιστορίες του, που χτύπησαν μέσα μου άλλες χορδές, εκπέμποντας μια διαφορετική γλυκιά μελωδία στα άγουρα, νεανικά αυτιά μου.

Η θεματική ποικιλία του Πόε υπήρξε τόσο εντυπωσιακή ώστε έφτασε να δημιουργήσει καινούρια λογοτεχνικά είδη, από την επιστημονική φαντασία μέχρι το αστυνομικό μυθιστόρημα (δική του ανακάλυψη υπήρξε η μέθοδος της «λογικής επαγωγής» στην εξιχνίαση εγκλημάτων) και από το ταξιδιωτικό περιπετειώδες αφήγημα μέχρι την σύγχρονη σάτιρα του αλλοτριωμένου ανθρώπου.

Όπως συμβαίνει συνήθως, αυτή η παράξενη μελωδία ήχησε το ίδιο αφυπνιστικά και μέσα στους δαιδαλώδεις διαδρόμους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με αποτέλεσμα ο Έντγκαρ Άλαν Πόε ν' αναγνωρίζεται σήμερα ως ένας από τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς, από εκείνους που άλλαξαν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο που γράφονται οι ιστορίες μετά το πέρασμά τους. Γάλλοι ποιητές όπως ο Μποντλέρ και ο Μαλαρμέ, συγγραφείς όπως ο Μωπασάν, ο Ντοστογιέφσκι και ο Μπόρχες, είναι μόνο πολύ λίγα από τα μεγάλα ονόματα που θα μπορούσαμε να αναφέρουμε εδώ. Επίσης, η θεματική ποικιλία του Πόε υπήρξε τόσο εντυπωσιακή ώστε έφτασε να δημιουργήσει καινούρια λογοτεχνικά είδη, από την επιστημονική φαντασία μέχρι το αστυνομικό μυθιστόρημα (δική του ανακάλυψη υπήρξε η μέθοδος της «λογικής επαγωγής» στην εξιχνίαση εγκλημάτων) και από το ταξιδιωτικό περιπετειώδες αφήγημα μέχρι την σύγχρονη σάτιρα του αλλοτριωμένου ανθρώπου.

Συνεχιστής και ανανεωτής λοιπόν, συγγραφέας των πιο αλλόκοτων καταστάσεων και συγχρόνως αυτοβιογραφικός, ο Πόε έδωσε πολύπλευρο και πολυσήμαντο έργο. Παρακάτω επιχειρήσαμε να σταχυολογήσουμε μερικές επιλογές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν χαρακτηριστικές μιας γνωριμίας με αυτό.

Ποιήματα – Τα ανάλεκτα / Gutenberg
Μτφρ. Γιώργος Βαρθαλίτης 

Για την ποίηση του Πόε δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Μπορεί σήμερα να αποπνέει το παλαιικό άρωμα ενός καταραμένου ρομαντισμού, περιλαμβάνει όμως ορισμένα κλασικά κομμάτια της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως τα «Κοράκι», «Ελεωνόρα», «Ουλαλούμ» κ.ά. Ο σημερινός αναγνώστης καλείται να την πλησιάσει δίνοντας πνοή σε περασμένους διάκοσμους, συναντώντας στίχους που διαπνέονται από μια ατμόσφαιρα υποβλητικής μουσικής κι ενός μυστηρίου γεμάτου με πεισιθάνατους χρωματισμούς.

Στην συγκεκριμένη έκδοση ξεχωρίζει η μεταφραστική επάρκεια του Γιώργου Βαρθαλίτη, υπό τη γενική επιμέλεια και εποπτεία του Δημήτρη Αρμάου.

Η αφήγηση του Άρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Νάντακετ / Gutenberg
Μτφρ. Πολύκαρπος Πολυκάρπου

Αφού δημοσιεύσει δύο συλλογές ποιημάτων, ο Πόε θα αρχίσει να γράφει το μοναδικό του μυθιστόρημα εμπνεόμενος από τις ταξιδιωτικές αποστολές που συγκέντρωναν το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον της εποχής. Η Αφήγηση του Γκόρντον Πριμ συνδυάζει το αληθοφανές ρεπορτάζ, μέσα από τις ημερολογιακές σημειώσεις του ήρωα, με τις ευφάνταστες θαλασσινές περιπέτειες, και θεωρείται από πολλούς ως ο προάγγελος του Μόμπι Ντικ.

Ο Γκόρτον Πίμ είναι ένας νεαρός τυχοδιώκτης που μαγεύεται από τα πάθη των θαλασσινών και αποφασίζει να μπαρκάρει για να γευτεί τα βάσανα της θάλασσας. Αρχικά έγκλειστος σε ένα αμπάρι, θα κατορθώσει να επιβιώσει από την ανταρσία των ναυτικών, τα κήτη του πελάγους και τον κανιβαλισμό των ιθαγενών για να συναντήσει το τελικό μυστήριο στους παγωμένους Πόλους. Το κείμενο είναι πλούσιο κι απολαυστικό, διατηρώντας μέχρι σήμερα την ζωντάνια των περιγραφών του. Στην συγκεκριμένη έκδοση αξίζει ιδιαίτερη μνεία στην φροντισμένη μετάφραση καθώς και στην πληρότητα των περικειμενικών αναλύσεων (εισαγωγή – επίμετρο).

Τέσσερις ερωτικές ιστορίες μυστηρίου και φαντασίας / Ερατώ
(«Βερενίκη», «Ελεωνόρα», «Λιγεία», «Μορέλα»)
Μτφρ. Σπάρτη Γεροδήμου  

Βγάζοντας τα πενιχρά του εισοδήματα ως συγγραφέας, ο Πόε θα σκεφτεί να συνδυάσει τη γοτθική ατμόσφαιρα με τις αισθηματικές ιστορίες, οι οποίες κυριαρχούσαν στην αγορά της γυναικείας λογοτεχνίας, δίνοντας έτσι μια σειρά ιστοριών με σκοτεινά γυναικεία πορτρέτα. Με αυτόν τον τρόπο πέτυχε να δημιουργήσει κάτι μοναδικό, αφού ανατρέπει εντελώς τις προηγούμενες συμβάσεις και τους δίνει ένα δικό του, ολότελα προσωπικό χαρακτήρα.

Σε καθένα από τα τέσσερα αφηγήματα αυτής της συλλογής ο ήρωας παρουσιάζεται ως ένας σύζυγος τρελά προσκολλημένος σε μια παράξενη γυναίκα. Υπάρχει ένας έρωτας παθητικός και μαζί αιθέριος, που σύντομα όμως σημαδεύεται από την αδυσώπητη μοίρα μιας εξαντλητικής αρρώστιας. Οι γυναίκες ασθενούν, τα χαρακτηριστικά τους οξύνονται. Κι ενώ ο άντρας δίνει την υπόσχεση του αιώνιου πένθους, ένα υπερφυσικό γεγονός έρχεται να προκαλέσει την καταληψία, την νεκρανάσταση ή την αλλαγή του προσώπου σε κάτι άλλο.

Η Πρόωρη ταφή και άλλες δύο Μακάβριες ιστορίες / Ars Nocturna.
Μτφρ. Μιχάλης Παπαντωνόπουλος

Έχει λεχθεί ότι ολόκληρο το έργο του Πόε διαπνέεται από τη σαγήνη του θανάτου, από την επίδραση που ασκούν οι νεκροί πάνω στους ζωντανούς. Τα τρία διηγήματα αυτής τη συλλογής αποτυπώνουν ακριβώς αυτό το δίπολο ανάμεσα στην χώρα των ζωντανών και των νεκρών.

«Η Υπόθεση του κ. Βάλντεμαρ» αφορά στην περίπτωση ενός μεσμερικού πειράματος όπου ο υπνωτισμένος ήρωας αφηγείται τη στιγμή του θανάτου του, κι έπειτα μένει καθηλωμένος σε αυτήν, αδυνατώντας να ξυπνήσει. Στο «Μακρόστενο κιβώτιο» ο αφηγητής έχει συνεπιβάτες μια μαυροντυμένη γυναίκα και μια μακρόστενη κάσα σε ένα πλοίο με προορισμό την Νέα Υόρκη. Όμως, όταν ναυαγήσουν μεσοπέλαγα, θα θεωρήσει δική του ευθύνη να σώσει το μυστηριώδες φορτίο. Και η «Πρόωρη ταφή» έχει να κάνει φυσικά με τον απόλυτο τρόμο του πρόωρου ενταφιασμού, το άγχος του ήρωα ότι μπορεί να ξυπνήσει ζωντανός μέσα σ’ έναν τάφο.

Στη σκιά του Έντγκαρ Άλαν Πόε – Κλασικές ιστορίες τρόμου 1816-1914 / Κλειδάριθμος
Μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου

Κλείνοντας θα αναφερθούμε σε μία συλλογή διηγημάτων που μπορεί να μην σχετίζονται άμεσα με το έργο του Πόε, το υπογραμμίζουν ωστόσο με την παρουσία τους, αποτελώντας συγχρόνως μια ευχάριστη εκδοτική έκπληξη. Οι αριστοτεχνικές ιστορίες του Πόε αποτέλεσαν ένα πολύ ισχυρό πρότυπο και άσκησαν τέτοια επίδραση ώστε να επισκιάσουν το αντίστοιχο έργο άλλων δημιουργών. Σε αυτόν τον τόμο ίσως ο πιο σημαντικός Αμερικανός ανθολόγος συγκεντρώνει είκοσι ιστορίες που συνήθως μένουν στο βάθος της παράδοσης του είδους και αποτελούν αντικείμενο γνώσης των πιο ειδικών, αξίζει όμως να έρθουν ξανά στο προσκήνιο. Ιστορίες όπως «Ο γέρος με την άμμο» του Ε.Τ.Α. Χόφμαν, το «Κίτρινο Σημάδι» του Robert Chambers και το «Πόδι της μούμιας» του Theophile Gautier αποτελούν περίφημα και πολύσημα δείγματα της ανησυχητικής γοτθικής λογοτεχνίας τρόμου, ενώ αξίζει να θυμηθούμε πως στο είδος ασκήθηκαν και συγγραφείς όπως ο M.R. James, ο Conan Doyle και ο George MacDonald. H μετάφραση υπηρετεί πιστά το κείμενο, ενώ πολύ κατατοπιστική είναι και η εισαγωγή του Klinger.

* Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΡΓΑΣΤΑΡΑΣ ασχολείται με τη λογοτεχνία του φανταστικού και διευθύνει το blog http://argastaras.blogspot.com.

→ Στην κεντρική εικόνα: Illustration © Rafael Pereira.