Πέντε αξιοπρόσεκτες συλλογές από γυναίκες συγγραφείς – Διηγήματα μεταξύ υπογείωσης και απογείωσης

Το διήγημα μένει συνήθως χαμηλόφωνο, δεν φωνάζει, δεν βοά, δεν δηλώνει με εκκωφαντικό τρόπο το «παρών». Ακόμα κι αν μια συλλογή αποτελείται από ομοειδή κείμενα, που σηκώνουν όλα μαζί το βάρος της συγγραφικής φωνής, ακόμα και τότε, δεν είναι εύκολο να ακουστούν δυναμικά και να στρέψουν τα φώτα της προσοχής πάνω τους. Έτσι, ενώ στην Ελλάδα γράφονται καλά διηγήματα, άλλα αφηγηματικά, άλλα λυρικά, άλλα αυτοαναφορικά, ιστορικά, ψυχολογικά, στηριγμένα σε έναν χαρακτήρα ή σε μια αναστροφή της μοίρας, μερικές συλλογές περνάνε κάτω από τα ραντάρ μας και μένουν στην αφάνεια.

Ας δούμε μερικές από αυτές, που έχουν γραφεί από γυναίκες διηγηματογράφους, έχουν δημοσιευτεί μέσα στο 2024 και αξίζουν την προσοχή μας:

Ξεκινώ με τη συλλογή Όπως αξίζει να πεθαίνουν οι άνθρωποι (εκδ. Μωβ Σκίουρος) της Κυριακής Διάμεση (γενν. 1968), όπου ο θάνατος προβάλλεται ως η κορύφωση πολλαπλών στραβωμένων ζωών.

Η δολοφονία, η εκδίκηση, το ατύχημα, η αυτοκτονία κ.λπ. είναι πολλαπλά δράματα, που απελευθερώνουν εκτονωτικά τον ατμό της χύτρας. Έτσι, κάθε διήγημα αποτελεί μια μικρή τραγωδία με προδιαγεγραμμένο –λόγω της θεματικής όλης της συλλογής– τέλος, που φωτίζει, όταν συνδεθεί με τα υπόλοιπα σκαλιά της πλοκής, τον ψυχισμό και την πίεση κάθε πρωταγωνιστή. Όλοι σχεδόν, αντιήρωες στα ανεπούλωτα τραύματά τους, οδηγούνται συνήθως εκούσια στο έγκλημα, για να δώσουν ένα τέλος στα αδιέξοδα του βίου τους.

Το ιδεολογικό άνυσμα της συλλογής ανάγει τον θάνατο σε λύση, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί, να βλέπει τη λογική λ.χ. πίσω από την ευθανασία.

Κάθε διήγημα, είτε στήνεται σε τριτοπρόσωπη είτε σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, χρησιμοποιεί την εσωτερική οπτική γωνία (ενίοτε και πολυεστιακά), διαθλά δηλαδή τα πάντα μέσα από το μυαλό του αφηγητή ή της αφηγήτριας. Έτσι, διαπλέκονται τα γεγονότα και οι σκέψεις με τέτοιον τρόπο, ώστε να λέγονται λίγα, να προβάλλονται υπαινικτικά άλλα, και να απλώνεται η ιστορία μαζί με τις εσωτερικές φωτοσκιάσεις ώσπου να αποκαλυφθεί, πάλι με έμμεσο τρόπο, η όλη αλήθεια. Ακόμα κι αυτή όμως τίθεται εν αμφιβόλω, καθώς τα πραγματικά κίνητρα, όπως το παρελθόν που οδήγησε στο έγκλημα, δεν προδίδονται απόλυτα, αλλά μένουν ανάμεσα στις γραμμές γριφώδη και ημιφωτισμένα.

Το ιδεολογικό άνυσμα της συλλογής ανάγει τον θάνατο σε λύση, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί, να βλέπει τη λογική λ.χ. πίσω από την ευθανασία («Φυλάξου από τη γλύκα των πραγμάτων», «Όπως αξίζει να πεθαίνουν οι άνθρωποι»), η οποία αποτελεί λύτρωση για την αναξιοπρέπεια της αρρώστιας. Βλέπει τη λογική λ.χ. πίσω από τον φόνο («Τα χέρια ανάμεσα στα κάγκελα»), ο οποίος σώζει τους ζωντανούς από την τυραννία του νεκρού. Βλέπει τη λογική λ.χ. πίσω από την αυτοκτονία («Έπρεπε πρώτα να αποφασίσει τι θα της πει»), η οποία φαντάζει μια συναισθηματική διέξοδος, όταν η μόνη ελπίδα –έστω και φρούδα– εξαφανίζεται.

Κέντρο και συνδετικό νήμα έχει και η επόμενη συλλογή, αυτή της Ιφιγένειας Θεοδώρου Είναι μια θάλασσα (εκδ. Ίκαρος), που αναφέρεται στη Μικρά Ασία και απηχεί τα γεγονότα του 1922. Η θεματική αυτή απασχολεί τη συγγραφέα ήδη από την πρώτη της συλλογή το 1997 Χρυσός, λιβάνι και Σμύρνη, ενώ η σχέση με το μουσουλμανικό στοιχείο, αυτή τη φορά στη Θράκη, ξεδιπλώνεται στο Μελέκ θα πει άγγελος (Ελληνικά γράμματα) του 2001.

Κοινό σημείο πολλών διηγημάτων του παρόντος τόμου είναι η Σμύρνη στη νεότερη εκδοχή της, η οποία όμως κουβαλά, αισθητά ή συμβολικά, τον παλμό τής προ του 1922 εποχής και τους αντίλαλους του ξεριζωμού. Από την άλλη, όπως και ο τίτλος της συλλογής προδιαγράφει, η θάλασσα, αυτή που χωρίζει και ενώνει τις δυο ακτές του Αιγαίου, που χωρίζει και ενώνει τις δύο πλευρές του Ελληνισμού, που χωρίζει και ενώνει τους δύο άσπονδους λαούς, προσδιορίζει κιόλας τη μοίρα της πορείας από εκεί προς τα εδώ, είτε των τότε προσφύγων είτε των πολύ κατοπινών μεταναστών, με αμφότερους να θαλασσοπνίγονται.

Οι χαρακτήρες κάνουν κύκλους και εμφανίζονται από το ένα διήγημα στο άλλο, συνδέουν το παρελθόν με το παρόν

Οι χαρακτήρες κάνουν κύκλους και εμφανίζονται από το ένα διήγημα στο άλλο, συνδέουν το παρελθόν με το παρόν, ενώνουν –σαν τελίτσες στο παιχνίδι όπου η σύνδεση αποκαλύπτει ένα σχέδιο– τις αναμνήσεις μεταξύ τους και παραπέμπουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στη Σμύρνη. Έτσι, η μοίρα της πόλης μεταφέρεται στο σήμερα, ενώ μεικτοί γάμοι που έχει η Ιφ. Θεοδώρου εγκατασπείρει εδώ κι εκεί έρχονται να γεφυρώσουν τις διαφορές που κορυφώθηκαν το 1922. Μένει μια συγκίνηση και μια νοσταλγία, μια διττή ταυτότητα σε πολλούς και ένα κενό που ενίοτε καλύπτεται, όταν αποκατασταθούν οι εκκρεμότητες του παρελθόντος.

Η επόμενη συλλογή αποτελεί το πρώτο βιβλίο μιας νεαρής συγγραφέως που εμφανίζεται με λογοτεχνικό τσαμπουκά στα γράμματά μας. Πρόκειται για τη Σίσσυ Αγγελάκου (γενν. 1978) και το βιβλίο της Η νύχτα ακίνητη (εκδ. Γραφή), όπου μικρά κείμενα αναδεικνύουν μικρά ή μεγάλα δράματα. Άνθρωποι τραυματισμένοι από τη ζωή αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες τους άλλοτε με βουβό παράπονο κι άλλοτε με ορμητικές αντιδράσεις. Αντίξοες εξωτερικές συνθήκες προκαλούν εσωτερική ασφυξία, που οδηγεί σε αδιέξοδα, σαν να μην υπάρχει μια λύση που να υπερκεράσει τη στασιμότητα ή τη νοσηρότητα.

Τα δράματα που στήνει η διηγηματογράφος έχουν γρήγορη εκδίπλωση και μένουν εφιαλτικά μέχρι τέλους, χωρίς πάντα το εκάστοτε διήγημα να οδηγείται σε μία καθοριστική, τελεσίδικη λύση. Πιο πολύ κουβαλά τον πόνο, τον αφήνει να διαχέεται στην ατμόσφαιρα κι αφήνει τον αναγνώστη να περνά μέσα του, σαν νέφος που τον διαπερνά. Π.χ. ο αφηγητής Τάκης βιώνει την ασφυξία από τη συγκατοίκηση με τη γυναίκα του, ενώ τα παιδιά τους έχουν ήδη ενηλικιωθεί και φύγει. Κι όταν καλείται να εξαλείψει τη μούχλα στον τοίχο της αυλής, ανακαλύπτει ότι αυτή είναι πάντα παρούσα, δείγμα μιας ανεξίτηλης μουχλιασμένης οικογενειακής συμβίωσης. Αλλού η μικρή αφηγήτρια ζει με τον δικό της τρόπο τον θάνατο της μητέρας της, νομίζοντας συχνά ότι παίζουν ακόμα μαζί. Πιο κάτω, ο αφηγητής βοηθά τη γηραιά κυρία του επάνω ορόφου να μεταφέρει τα λουλούδια με το μπλε άνθος, τους αγάπανθους, μέχρι που μια μέρα τη βρίσκουν νεκρή, αφού προηγουμένως έχει γεμίσει το διαμέρισμά της με χώμα και αυτόματο πότισμα. Τέλος, ο μικρός είναι καλός μαθητής, αλλά φτωχός, κι όταν τον καλεί ο φίλος του στο πλούσιο σπίτι του, βρίσκει μια πρόφαση να μην πάει με τη μητέρα του, όπως ήταν σχεδιασμένο, γιατί ντρέπεται για τα φτωχά τους ρούχα και κοσμήματα.

Πρόκειται για άνδρες, γυναίκες και παιδιά που κουβαλάνε το μαχαίρι τους στα πλευρά, μονίμως καρφωμένο, χωρίς τη δυνατότητα να το αποτινάξουν.

Πρόκειται για άνδρες, γυναίκες και παιδιά που κουβαλάνε το μαχαίρι τους στα πλευρά, μονίμως καρφωμένο, χωρίς τη δυνατότητα να το αποτινάξουν. Παθήσεις, όπως άνοια, Alzheimer ή αυτισμός, καρκίνος ή άλλη εκφυλιστική νόσος, θάνατοι και απώλειες, μουντές ανούσιες συγκατοικήσεις και γάμοι, ατυχήματα που άλλαξαν τη ζωή του θύματος και των οικείων του κ.ά. στοιχειώνουν τους πρωταγωνιστές, οδηγώντας τους σε μια στωική αντιμετώπιση της ζωής ή (λιγότερο συχνά) σε μια νοερή διέξοδο.

Συνακόλουθα, η συλλογή Δεν είναι έτσι τα χαμόγελα (εκδ. Μωβ Σκίουρος) αποτελεί το δεύτερο βιβλίο της Λαρισαίας Μαριάνθης Νταφούλη (γενν. 1976). Στα διηγήματα του τόμου κυριαρχεί η αίσθηση της ματαιωμένης γυναικείας ταυτότητας, όχι μόνο λόγω της έμφυλης καταπίεσης κι ενίοτε κακοποίησης, όπου το αρσενικό πιστεύει ότι έχει το δίκιο του να επιβληθεί πάνω στη γυναίκα. Παράπλευρα αναδεικνύονται οι αβεβαιότητες των ίδιων των γυναικών, τα πάθη και τα απωθημένα, οι μύχιες ψυχικές ταραχές που δεν τις αφήνουν να ησυχάσουν.

Στην ουσία, τα δεκαπέντε κείμενα της συλλογής κινούνται σε δύο γραμμές. Αφενός, η γυναίκα είναι θύμα της κοινωνίας, με όλες της τις ανδροκρατούμενες νοοτροπίες, αλλά και του εαυτού της που βαλτώνει από αβουλία, αταβιστικές ανασφάλειες ή αποτυχία στις σχέσεις της. Η τελμάτωση αυτή μεταφέρεται και στην ατμόσφαιρα των διηγημάτων, που βουλιάζουν σε ένα ομιχλώδες τοπίο λύπησης, αυτολύπησης και βουβής οδύνης. Αφετέρου, οι άντρες πρωταγωνιστές, που θα ήθελαν να είναι μάτσο αρσενικά, βλέπουν τον κόσμο να αλλάζει σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, παρασέρνοντας και την έμφυλή τους υπεροχή στα τάρταρα, με αποτέλεσμα να νιώθουν κι αυτοί ηττημένοι και ακυρωμένοι. Λ.χ. στα «Πορτρέτα της Μυρτώς», ο αξιωματικός Καραπάνος είχε ξεκινήσει με ζωγραφιές και έρωτες με τη παλιά συμμαθήτριά του, αλλά γρήγορα «συνετίστηκε» κι έγινε σκληρός μπάτσος, μέχρι που στο δικαστήριο αυτή, η Μυρτώ, εμφανίστηκε ως δικηγόρος να του κλονίσει την αλύγιστη αρρενωπότητα.

Τα γεγονότα είναι φορείς συναισθημάτων, είναι πυροδοτητές αναμνήσεων, είναι φιτίλια κραδασμών και αμφιταλαντεύσεων.

Η γραφή της συγγραφέως αφήνει την αφήγηση να τροχοδρομήσει μόνο όσο χρειάζεται για να κουβαλήσει την εσωτερικότητα του λόγου. Τα γεγονότα είναι φορείς συναισθημάτων, είναι πυροδοτητές αναμνήσεων, είναι φιτίλια κραδασμών και αμφιταλαντεύσεων. Φαινομενικά είναι μια «πεδινή», μια επίπεδη γραφή, που δεν ανασηκώνεται, αλλά μένει υποτονική και θυμική, κατά βάθος όμως ελλοχεύει σαν υποβόσκουσα νάρκη, η οποία θα εκραγεί, όταν ο αναγνώστης φτάσει στο οριακό σημείο.

Κλείνω με τη Μιλένα Ζαφειροπούλου (γενν. 1970) και το βιβλίο της Θυσανοσωρείτες και άλλα φαινόμενα (εκδ. Ιωλκός). Θυσανοσωρείτες ονομάζονται τα λεπτά άσπρα νέφη, που προοιωνίζονται αλλαγή του καιρού και, όπως εξηγεί ο αφηγητής του πρώτου διηγήματος, αποτελούν «ξεκάθαρο προμήνυμα της καταιγίδας που καραδοκ[εί]».

Κι εδώ, στο κέντρο βρίσκεται η γυναίκα που συχνά νιώθει θύμα όχι μόνο του άντρα, αλλά του ίδιου της του εαυτού ή των άλλων γυναικών, καθώς δεν μπορεί να ορθώσει ανάστημα και να αντιδράσει στις αδικίες της ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το «Σχοινί ζωής», όπου η αφηγήτρια είναι μέσα στο σουπερμάρκετ, όπου μια άλλη πελάτισσα της παίρνει ετσιθελικά τη θέση στην ουρά των ταμείων. Κι αυτή φαντάζεται ότι, επειδή έχει αποτελέσει πολλές φορές θύμα των άλλων, σκοτώνει την άλλη γυναίκα μέσα στο πλούσιο τζιπ της, για να πάρει εκδίκηση από όλες τις αδικίες που έχει υποστεί. Ανάλογα από τη σκοπιά αυτή τη φορά του άντρα («Θυσανοσωρείτες») το αρσενικό σκοτώνει –έστω και ως παρόρμηση της στιγμής– την αγαπημένη του (μόνο στο μυαλό του βέβαια), επειδή την είδε με άλλον!

Κι εδώ, στο κέντρο βρίσκεται η γυναίκα που συχνά νιώθει θύμα όχι μόνο του άντρα, αλλά του ίδιου της του εαυτού ή των άλλων γυναικών, καθώς δεν μπορεί να ορθώσει ανάστημα και να αντιδράσει στις αδικίες της ζωής.

Η Μ. Ζαφειροπούλου συνδυάζει την εξωτερική με την εσωτερική δραματικότητα και τη ρεαλιστικά δοσμένη ιστορία με αποχρώσεις του φανταστικού, όπως μια αινιγματική ανοσμία ή το σταμάτημα των πάντων σε ένα χωριό της χώρας. Συνδυάζει τον έρωτα με την αίσθηση της ιδιοκτησίας πάνω στον άλλο, που οδηγεί σε παρορμητικές πράξεις, αλλά και με την αβουλία, αφού συχνά οι άντρες, τρυφεροί κατά βάση, δεν τολμούν να εκφράσουν την αγάπη τους. Συνδυάζει τις πραγματικές πράξεις με τις επινοημένες συμπεριφορές, που αντικαθιστούν την πρωτοβουλία με ουτοπικά όνειρα ερωτικής εξομολόγησης ή εκδικητικής μανίας.

Οι γυναίκες συγγραφείς, στα διηγήματα των οποίων περιηγήθηκα, άλλοτε μοιάζουν κι άλλοτε όχι, αλλά κινούνται πάνω σε έναν κοινό παρονομαστή. Αναζητούν τη θέση της σύγχρονης γυναίκας σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει αλλά συνάμα οριοθετεί και επιβάλλει συνθήκες και συμπεριφορές. Οι πέντε θήλυες διηγηματογράφοι επιτίθενται εναντίον του άντρα καταπιεστή και της πατριαρχικής νοοτροπίας, που εξακολουθεί να υπάρχει και να ποτίζει δράσεις και ενέργειες, ακόμα και των ίδιων των γυναικών. Αλλά εξίσου, ψάχνουν το στίγμα τους ως ανεξάρτητες μεν προσωπικότητες, που έχουν ωστόσο ανασφάλειες, συμπλέγματα, κωλύματα, εσωτερικές αναστολές, αμφιβολίες και λοιπά, ικανές να αναχαιτίσουν την πορεία τους.

 ＊ Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε –σε δική του επιμέλεια– ο πρώτος τόμος της σειράς «Ιστορίες του 21ου αιώνα», μια συλλογή 13 διηγημάτων με τίτλο «Από το τοπικό στο παγκόσμιο» (εκδ. Διόπτρα).