Τσερνομπίλ: 35 χρόνια μετά, οκτώ βιβλία

Το Τσερνομπίλ είχε τεράστιες άμεσες συνέπειες για την υγεία των κατοίκων της περιοχής και κυρίως των πυροσβεστών που πρώτοι έφτασαν στο σημείο για την κατάσβεση της φωτιάς και εκτέθηκαν χωρίς προστατευτικά μέσα σε πρωτοφανή υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Τριάντα ένας άνθρωποι πέθαναν είτε επί τόπου είτε μέσα στους επόμενους μήνες εξαιτίας της έκθεσής τους στη ραδιενέργεια, χιλιάδες άλλοι, άγνωστο πόσοι, μολύνθηκαν με τις συνέπειες να είναι σοβαρές έως και μοιραίες.

Το Πρίπιατ, η πόλη που χτίστηκε στη δεκαετία του 1970 για να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες των εργαζομένων στον πυρηνικό σταθμό και των οικογενειών τους και έφτασε να έχει περίπου πενήντα χιλιάδες κατοίκους, μετατράπηκε σε πόλη φάντασμα. Γύρω από τον πυρηνικό σταθμό, που αποτελούσε καμάρι και σπουδαίο επίτευγμα των σοβιετικών, δημιουργήθηκε μια νεκρή ζώνη πολλών χιλιομέτρων. Το τεράστιο εύρος της καταστροφής σε ανθρώπινο και περιβαλλοντικό επίπεδο καθώς και οι χειρισμοί του σοβιετικού καθεστώτος, και του ίδιου του Γκορμπατσόφ που βρισκόταν στην εξουσία ήδη ένα χρόνο όταν συνέβη το δυστύχημα, οι μηχανισμοί προπαγάνδας, συγκάλυψης και αποσιώπησης των γεγονότων έδωσαν τροφή σε ρεπορτάζ, έρευνες, ντοκιμαντέρ και βιβλία. 

Αν υπάρχει ωστόσο ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί σχετικά αυτό είναι το Τσερνομπίλ - Ένα χρονικό του μέλλοντος (μτφρ. Ορέστης Γεωργιάδης, εκδ. Πατάκη) της βραβευμένης με Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2015 Σβετλάνα Αλεξίεβιτς. Το βιβλίο κυκλοφόρησε (στην πρώτη του εκδοχή) το 1997. Την εποχή του πυρηνικού δυστυχήματος η δημοσιογράφος και συγγραφέας Αλεξίεβιτς ζούσε και εργαζόταν στο Μινσκ της Λευκορωσίας. Τη δεκαετία που ακολούθησε πήρε πάνω από πεντακόσιες συνεντεύξεις από αυτόπτες μάρτυρες, πυροσβέστες, μέλη των συνεργείων καθαρισμού, πολιτικούς, φυσικούς, πυρηνικούς επιστήμονες, γιατρούς και απλούς πολίτες, κατοίκους ή μη της περιοχής.

Στο βιβλίο που εξέδωσε βασιζόμενη στο τεράστιο αυτό υλικό ανατέμνει το βαθύ τραύμα που άφησε η τραγωδία του Τσερνομπίλ σε ατομικό επίπεδο. Οι σπαρακτικοί μονόλογοι των ανθρώπων που την εμπιστεύθηκαν παίρνουν τη μορφή μιας ενιαίας αφήγησης που είναι ταυτόχρονα κραυγή απελπισίας για τις συνέπειιες του ολοκληρωτισμού και ύμνος ανθρωπιάς και αγάπης. 

Το 2005 το βιβλίο απέσπασε το αμερικανικό National Book Critics Circle Award για μη μυθοπλαστικό έργο. Το 2013 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη έκδοσή του. Η ιδιαίτερα δημοφιλής τηλεοπτική σειρά Chernobyl του καλωδιακού δικτύου HBO βασίστηκε σε σημαντικό βαθμό στις μαρτυρίες που κατέγραψε στο βιβλίο της η Αλεξίεβιτς. 

«Το Τσερνομπίλ έβαλε τέλος σε μια εποχή και σήμανε την εκκίνηση μιας άλλης»

Αν η Αλεξίεβιτς με το βιβλίο έφερε στο φως τις φωνές εκείνων που βίωσαν την τραγωδία, ο Ουκρανός ιστορικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, Σερχίι Πλόκι με το βιβλίο του Chernobyl: History of a Tragedy (2018) κάνει μια ανασύσταση των γεγονότων μέσω των επίσημων αρχείων που πρόσφατα αποχαρακτηρίστηκαν. Παρουσιάζει την κρυψίνοια των αρχών αλλά και τον ηρωισμό των πυροσβεστών, τα αλυσιδωτά λάθη και τις εγκληματικές παραλείψεις που τελικά καταδίκασαν μια ολόκληρη περιοχή στην πιο σκληρή μοίρα. Ο Πλόκι χειρίζεται το υλικό του για να παρουσιάσει αυτό που θεωρεί ως μια από τις κομβικότερες στιγμές της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. «Το Τσερνομπίλ έβαλε τέλος σε μια εποχή και σήμανε την εκκίνηση μιας άλλης», γράφει.

Πέρα από τις δραματικές επιπτώσεις στις ζωές των ανθρώπων, ο Ουκρανός ιστορικός, που το 1986 ήταν ήδη διδάσκων στο Πανεπιστήμιο του Ντνιπροπετρόφσκ, εξετάζει το Τσερνομπίλ ως το συμβάν που έδωσε πλαίσιο και πυροδότησε το αίτημα για ανεξαρτητοποίηση της Ουκρανίας από την καταρρέουσα Σοβιετική Ένωση.  

Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του Γιάλτα, το τίμημα της ειρήνης (μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, εκδ. Πατάκη).

Φωτογραφικό οδοιπορικό και αναζήτηση της αλήθειας με έναυσμα ένα video game

Το 2006 η Greenpeace διοργάνωσε μια αποστολή στην Ουκρανία με σκοπό να ερευνηθούν οι συνέπειες στις ζωές των ανθρώπων και το περιβάλλον δύο δεκαετίες μετά την εκπομπή τόσο τεράστιων ποσοτήτων ραδιενέργειας. Η επίσκεψη της ομάδας της ΜΚΟ που επισκέφθηκε τα περίχωρα του Τσερνομπίλ και μίλησε με κατοίκους χωριών που εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας, καταγράφηκε από τον φωτογραφικό φακό του βραβευμένου Ολλανδού φωτογράφου Ρόμπερτ Νοτ. 

Το βιβλίο Πιστοποιητικό Τσερνομπίλ 000358 - Τέσσερις ζώνες πυρηνικής καταστροφής στην πρώην Σοβιετική Ένωση (μτφρ. Βασίλης Αθανασιάδης, εκδ. Αιώρα) είναι ένα αποκαλυπτικό φωτογραφικό οδοιπορικό για το τι άφησε πίσω της η πυρηνική καταστροφή που συνοδεύται από κείμενα της στενής συνεργάτιδάς του Αντουανέτ ντε Γιόνγκ. Επικεντρώνεται στις ζωές των κατοίκων, των παιδιών και στο μέλλον τους που υπονομεύθηκε από τόσο νωρίς και τόσο απόλυτα. Η αποστολή του Νοτ επαναλήφθηκε και το 2011. 

Τρεις δεκαετίες μετά, κυκλοφόρησε το βιβλίο Τσερνομπίλ 01:23:40 - Όλη η αλήθεια για το δυστύχημα που άλλαξε την ιστορία (μτφρ. Δημήτρης Αλεξίου, εκδ. Οξύ).

Το βιβλίο που είναι αυτοέκδοση στα αγγλικά, είναι το αποτέλεσμα πέντε χρόνων έρευνας του συγγραφέα μεγάλο μέρος της οποίας έγινε με επισκέψεις του στην Ουκρανία και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή για να συλλέξει ντοκουμέντα και μαρτυρίες. Παρουσιάζεται ως η απεικόνιση της «αλήθειας» για το τι συνέβη. Ο Βρετανός Άντριου Λέδερμπαροου αφηγείται την ιστορία τριών ανδρών, των θρυλικών «δυτών του Τσερνομπίλ», που με τις ενέργειές τους τις επόμενες μέρες κατάφεραν να αποτρέψουν ακόμη χειρότερη εξάπλωση της ραδιενέργειας.

Στο εγχείρημά του υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον όπως ότι η δική του προσέγγιση, του μη ειδικού, είχε ως αφετηρία αρχικά την πληροφορία ότι υπάρχει κάπου στην Ουκρανία μια «απαγορευμένη ζώνη» εξαιτίας της ραδιενέργειας, ότι τα πρώτα του ερεθίσματα αντλήθηκαν από ένα φωτογραφικό οδοιπορικό των αρχών της δεκαετίας του 2000 και ότι αυτό που κατάφερε να εξάψει την φαντασία του είναι το video game S.T.A.L.K.E.R που διαδραματίζεται στην απαγορευμένη ζώνη (πληροφορίες από συνέντευξή του στο περιοδικό esquire, 30/10/2019). 

Κρίστα Βολφ, επιστημονική φαντασία και ένα κατασκοπευτικό θρίλερ

Ένα από τα πρώτα βιβλία που γράφτηκαν, ίσως και το πρώτο, είναι το Ατύχημα της Κρίστα Βολφ (1929 - 2011). Η πιο γνωστή συγγραφέας της πρώην Ανατολικής Γερμανίας γράφει εν θερμώ το βιβλίο της (αμετάφραστο στα ελληνικά) που έχει υπότιτλο «Μια μέρα στις ειδήσεις» και κυκλοφορεί το 1987. Ηρωίδα είναι μια συγγραφέας που ενώ περιμένει νέα για την έκβαση της χειρουργικής επέμβασης στον εγκέφαλο στην οποία υποβλήθηκε ο αδελφός της, πληροφορείται από τις ειδήσεις το δυστύχημα στο Τσερνομπίλ. Το βιβλίο είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση μιας γυναίκας που παραθέτει τις σκέψεις της για την προσωπική της πρόσληψη των γεγονότων, για τη ζωή και τον θάνατο, για τη σημασία να ζούμε την κάθε στιγμή, για την επίδραση της τεχνολογίας στις ζωές των ανθρώπων και το περιβάλλον όταν μάλιστα προηγμένα συστήματα καταρρέουν.

Η Βολφ, γράφοντας λίγους μήνες μετά, υιοθετεί την εκδοχή του στιγμιαίου ατυχήματος χωρίς να λαμβάνει υπόψη της την σειρά ανθρώπινων λαθών. Το ερώτημα που διατυπώνει είναι «Τι συνέβη;» και όχι «Ποιος επέτρεψε να συμβεί κάτι τέτοιο;»

Σε τελείως διαφορετικό ύφος, το 1987 κυκλοφορεί και το πρώτο μυθιστόρημα στα αγγλικά με θέμα την ασύλληπτη καταστροφή που προκλήθηκε στο Τσερνομπίλ. Το υπογράφει ο Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Φρέντερικ Πολ και έχει τίτλο Chernobyl: A Novel. Προσπαθεί να είναι μια λεπτομερής καταγραφή των γεγονότων εντάσσοντας μια ιστορία ίντριγκας και εσωτερικών συγκρούσεων μεταξύ των υψηλόβαθμων στελεχών του σοβιετικού καθεστώτος. Ο Ισαάκ Ασίμωφ γράφει για αυτό: «πριν σαράντα χρόνια, το Τσερνομπίλ θα ήταν ένα έργο ακραίας επιστημονικής φαντασίας. Σήμερα, αποτελεί νηφάλια καταγραφή των γεγονότων».

Ο Αμερικανός συγγραφέας με τα πολλά λογοτεχνικά ψευδώνυμα Martin Cruz Smith, με πιο γνωστό του βιβλίο το Γκόρκι παρκ, έβαλε τον ήρωά του σε συνολικά εννέα βιβλία του, τον ντετέκτιβ Αρκάντι Ρένκο, να πρωταγωνιστήσει σε μια ιστορία που διαδραματίζεται στη Ρωσία στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Στο κατασκοπευτικό θρίλερ Wolves Eat Dogs (επίσης αμετάφραστο στα ελληνικά) ο Ρένκο θα κληθεί να ερευνήσει έναν περίεργο θάνατο στην «νεκρή ζώνη» γύρω από τον αντιδραστήρα 4 του πυρηνικού σταθμού του Τσερνόμπιλ στο Πρίπιατ που πλέον βρίσκεται στην Ουκρανία. Ο δράστης αποκαλύπτεται πως είναι ένας κατά συρροήν δολοφόνος που αναζητεί τους υπεύθυνους της τραγωδίας μεταξύ των ολιγαρχών της νέας ρωσικής εποχής ζητώντας τους να επισκεφθούν τη «ζώνη» και να δηλώσουν πως αναγνωρίζουν την ευθύνη που τους αναλογεί.

Τέλος, ένα ελληνικό μυθιστόρημα, το Ρηχό νερό, σκιές του Άκη Παπαντώνη (εκδ. Κίχλη), καταδύεται στον ψυχισμό των κατοίκων της πόλης Πρίπιατ. «Προσωπικές ιστορίες και ετερόφωτες αφηγήσεις μπλέκονται, ακριβώς όπως το παρελθόν μπλέκεται με το παρόν και το μέλλον των πρωταγωνιστών. Η ροή του χρόνου όμως δεν ανακόπτεται· κάποια ερωτήματα απαντώνται και κάποια μένουν μετέωρα, κάποιες μνήμες ξεθωριάζουν και κάποιες μένουν ακλόνητες, κάποιες χειρονομίες μένουν στη μέση και κάποιες βρίσκουν βίαιη απόκριση. Από την αρχή ως το τέλος αυτού του σπονδυλωτού μυθιστορήματος κυριαρχεί το ζήτημα της μνήμης: το πώς το βιωμένο παρελθόν συνομιλεί με όσα προοικονομεί το παρόν· το πώς οι προσωπικές ή οι συλλογικές αναμνήσεις αναδύονται αναπάντεχα από τη σκιασμένη πλευρά της πραγματικότητας, προτού βουτήξουν ξανά στα ρηχά νερά της».

* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.