Του Γ. Ν. Περαντωνάκη
Στο χρηματιστήριο των αξιών, όπου το χρήμα, η εξουσία, η τηλεοπτική εικόνα κ.λπ. παίζουν σημαντικό ρόλο, ποιες ιεραρχίες προβάλλει η λογοτεχνία και πώς αυτή, άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο, διαμορφώνει πολιτισμικές και εθνικές δυναμικές;
Η γαλλίδα ερευνήτρια και κριτικός λογοτεχνίας Pascale Casanova, ακολουθώντας τη θεωρία του κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu, μελετά την παγκοσμιοποίηση της λογοτεχνίας, καθώς η τελευταία αποτελεί κεφάλαιο κυριαρχίας σε ένα διεθνές σκηνικό διεκδικήσεων και επαναστάσεων. Κι αυτές συμβαίνουν τόσο μέσα στο λογοτεχνικό πεδίο, όσο και στη σχέση τής λογοτεχνίας με την πολιτική, την εθνική προβολή και την οικονομία. Η λογοτεχνία, όπως αποδεικνύεται, δεν είναι απλώς μια μορφή συγγραφικής ανάδειξης και προσωπικής αναγνωστικής απόλαυσης, αλλά ανάγεται διαχρονικά σε “χαρτί” που δείχνει, επιβάλλει, καθορίζει και προωθεί εθνικές, πολιτισμικές και γλωσσικές κυριαρχίες.
Η λογοτεχνία ως παγκόσμιο κεφάλαιο
Σ’ αυτό το ιστορικό και διεθνές περιβάλλον, αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν λογοτεχνικά κέντρα που αποτέλεσαν πολιτισμικούς μεσημβρινούς, οι οποίοι καθορίζουν τα κριτήρια ποιότητας και απήχησης κάθε λογοτεχνικής κοινότητας και συγγραφέα. Κατά καιρούς, αυτόν τον ρόλο ανέλαβε να παίξει το Παρίσι με τη γαλλοφωνία του, το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη με την αγγλοφωνία, ενώ δεν λείπει από το παγκόσμιο σκηνικό η ισπανόφωνη λογοτεχνία που απλώνει την επιρροή της με καθιερωμένους συγγραφείς και λογοτεχνικές τάσεις.
Όλοι οι υπόλοιποι έκκεντροι δημιουργοί προσπαθούν να καθορίσουν τον τόνο των έργων τους με βάση αυτούς τους άξονες αξιολόγησης της παγκόσμιας παραγωγής. Έτσι, άλλοι συγγραφείς αποβαίνουν εθνικοί δημιουργοί και καταξιώνονται μόνο περιφερειακά κι άλλοι κάνουν την υπέρβαση, χρησιμοποιώντας ή αρνούμενοι την εθνική τους παράδοση, για να ενταχθούν στο διεθνές σύστημα καλλιτεχνικής υπεροχής. Για να το καταφέρουν αυτό, οι περισσότεροι επιδιώκουν τη μετάφραση του έργου τους τουλάχιστον σε μια μεγάλη γλώσσα, γεγονός που θα τους επιτρέψει να γίνουν αντιληπτοί από το κέντρο, ενώ μερικοί αλλάζουν ακόμα και γλώσσα γραφής και προσχωρούν σε μια κυρίαρχη γλωσσική επικράτεια. Τον ίδιο ρόλο διαδραματίζουν τα βραβεία, όπως το Νόμπελ, που βάζει στον παγκόσμιο χάρτη τους βραβευθέντες.
Το κέντρο και η περιφέρεια, λοιπόν, συστήνουν ένα πεδίο ανταγωνισμού, ένα χρηματιστήριο καλλιτεχνικών συναλλαγών οι οποίες άλλοτε εξαρτώνται από την πολιτική επιρροή της εκάστοτε χώρας κι άλλοτε χαράσσουν μια τελείως ξεχωριστή πορεία. Μ’ αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται το λογοτεχνικό σύμπαν, μέσα στο οποίο η ιεραρχία καθορίζει –σε μια συνεχή έστω και αργή ανανέωση- την κλίμακα των ανώτερων, των μέσων και των κατώτερων δημιουργιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι συγγραφείς του κέντρου βρίσκονται κατ’ ανάγκη σε πιο υψηλή θέση στο παγκόσμιο στερέωμα χάρη στην πρωτοποριακή μορφή τού έργου τους ή οι δημιουργοί της περιφέρειας υστερούν, αφού αυτοί ειδικά πολλές φορές επιδιώκουν να κάνουν την επανάστασή τους και να σπάσουν τις παγιωμένες μορφές εξουσίας. Επίσης, δεν είναι σίγουρο ότι η αφομοίωση στο κέντρο είναι αυτή που θα ανοίξει τον δρόμο προς την καταξίωση, αλλά συχνά η ανομοίωση, η όρθωση δηλαδή μιας νέας φυγόκεντρης φωνής, διανοίγει το πεδίο και προκαλεί την προσοχή των άλλων λογοτεχνιών.
Η Pascale Casanova σχεδιάζει τον καλλιτεχνικό χάρτη, όπως αυτός απλώνεται στο παγκόσμιο στερέωμα, με τις λογοτεχνικές πρωτεύουσες και τις βραδυπορούσες επαρχίες, με τους δημιουργούς-εξερευνητές και τους άλλους που έρχονται να τους μιμηθούν, με τις ισχυρές τάσεις και τις άλλες που παγκοσμιοποιούν τη δράση των πρώτων. Καταφέρνει να ανοίξει τη ματιά μας και να κάνει τον κριτικό και τον μελετητή της λογοτεχνίας να τη δει όχι μόνο με όρους ενδοκειμενικής πρωτοπορίας αλλά και με την πανοραμική ματιά των καλλιτεχνικών ανταγωνισμών και διαγκωνισμών.
Μιλάει φυσικά με όρους ιμπεριαλισμού, με όρους παγκοσμιοποίησης και κατάκτησης, με όρους ισχυρών κοινοτήτων που επιβάλλουν τη δική τους ιστορία στις άλλες. Παραλείπει να μιλήσει εκτενώς για την αισθητική αξία κάθε έργου, αφού το προσμετρά με την ευρύτερη πολιτική και εθνική του εμβέλεια κι ακόμα περισσότερο επειδή μιλάει για συγγραφείς και όχι για κείμενα, μέσα σε ένα συγγραφοκεντρικό star system. Κι από την άλλη, δεν διευκρινίζει επαρκώς πώς η δύναμη της γλώσσας, το βεληνεκές λόγου χάρη της αγγλικής και της γαλλικής, ή η πληθυσμιακή εμβέλεια της ισπανικής καθορίζει και τη δυναμική τους η οποία τους εξασφαλίζει και την κεντρική θέση στη διεθνή κονίστρα. Με άλλα λόγια, τι ελπίδες έχει ο συγγραφέας μιας μικρής γλώσσας να καταξιωθεί και πόσο η γλωσσική του “φυλακή” τον περιορίζει;
Γιώργος Ν. Περαντωνάκης
Pascale Casanova
Μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2011
Τιμή: € 29,90, σελ. 451