o syggrafeas kai i epoxi tou

Υφίσταται ο διαχωρισμός μορφής / περιεχομένου; Τι αναζητάμε στο έργο ενός συγγραφέα; Ταυτιζόμαστε με τους χαρακτήρες και τις κοινωνικές συνθήκες ή είμαστε «ανοιχτοί» στην αποδόμηση της τρέχουσας ηθικής και αισθητικής;

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

«Η νέα μορφή δεν εμφανίζεται για να εκφράσει ένα νέο περιεχόμενο, αλλά για να αντικαταστήσει την παλιά μορφή που έχασε τον αισθητικό χαρακτήρα της».

Αυτό που λέει ο Σκλόφσκι είναι σημαντικό για ποικιλία λόγων και διαλύει κάποιες από τις κλασικές παρανοήσεις που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Αναφέρομαι καταρχάς στη «μάστιγα» του ιστορικισμού, της προσέγγισης σύμφωνα με την οποία το έργο κρίνεται αποκλειστικά σε σχέση με την εποχή του, οδηγώντας στη μελέτη της διαδικασίας βάσει της οποίας προέκυψε. Αυτού του είδους η οπτική περιορίζει το έργο σε μια χρονικά πεπερασμένη ερμηνευτική διάσταση, ενώ υποτάσσει το αισθητικό στο ιστορικό και τις αναπόδραστες αναγκαιότητες του τελευταίου.

Ο Σκλόφσκι και η ομάδα των Φορμαλιστών διακήρυξαν ότι ίσχυε το αντίθετο. Καταρχάς, αντέκρουσαν τη φενάκη που επικρατεί έως τώρα, ότι υφίσταται διαχωρισμός μορφής και περιεχομένου. Το ένα προϋποθέτει το άλλο κι αυτό που οι αναγνώστες αναγνωρίζουν ως περιεχόμενο για τον καλλιτέχνη είναι μορφή, είναι αφήγηση, είναι επομένως τέχνη ως τεχνική (για να θυμηθούμε και το περιβόητο άρθρο-διακήρυξη του Ρώσου). Εκείνο που συγχέουν οι περισσότεροι είναι η πλοκή (ο Σκλόφσκι το ονόμαζε «μύθο») με την αφήγηση που εμπεριέχει τις επιμέρους πλοκές. Κατά συνέπεια, η αφήγηση ως τεχνική συνιστά τη μορφή και αλληλοπεριχωρείται μ’ αυτήν. Οι εναλλασσόμενοι χαρακτήρες, οι διάλογοι που παρεμβάλλονται, η ατμόσφαιρα, οι θεματικές, όλα είναι αφήγηση, είναι τεχνική, είναι μορφή. Ο τρόπος που αποτυπώνονται στο βιβλίο αποτελούν τον αφηγηματικό τρόπο του συγγραφέα.

Εφόσον δεν υφίσταται διαχωρισμός μορφής / περιεχομένου, τότε αυτόματα τίθεται το ερώτημα κατά πόσον το ιστορικό πλαίσιο, οι ιδέες της εποχής, διαπερνούν το έργο τέχνης και το επηρεάζουν. Είναι αυτό που ακούμε συχνότατα ότι «το έργο τέχνης εκφράζει την εποχή του», ένα απόφθεγμα με το οποίο έχουμε γαλουχηθεί από το σχολείο και ακόμη θεωρείται τίτλος τιμής. Σύμφωνα με τη φορμαλιστική ανάλυση κάτι τέτοιο δεν ισχύει, τουλάχιστον όσο περιοριστικά παρουσιάζεται. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί.

Εφόσον δεν υφίσταται διαχωρισμός μορφής / περιεχομένου, τότε αυτόματα τίθεται το ερώτημα κατά πόσον το ιστορικό πλαίσιο, οι ιδέες της εποχής, διαπερνούν το έργο τέχνης και το επηρεάζουν.

Είναι προφανές ότι ο καλλιτέχνης ζει εντός ενός συγκεκριμένου ιστορικού πλαισίου. Αυτή είναι, σε γενικές γραμμές, η ιδεοκεντρική προσέγγιση, η οποία θέτει ως απαράβατο όριο τις ιδέες της εποχής, τις ιδεολογίες, ως κεντρικό παράγοντα δημιουργικότητας. Κι όντως, εάν παρατηρήσει κάποιος τους συγγραφείς / ποιητές μιας γενιάς, θα διαπιστώσει κοινά σημεία και αναφορές. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο, εξ ου και οι σχολές δεν καθορίζονται τελικά από την κοινή θεματολογία (πόλεμοι, επαναστάσεις κ.ο.κ.) αλλά απ’ το κοινό ύφος (Κλασικισμός, Ρομαντισμός, Μοντερνισμός, Μεταμοντερνισμός…). Εάν κάποιος είναι διατεθειμένος να το ερμηνεύσει με όρους ιστορικού ντετερμινισμού σίγουρα θα ανακαλύψει στα έργα της εποχής κοινές θεματικές. Είναι η επιφανειακή οπτική που αναζητά απεγνωσμένα τον δημιουργό και τις απόψεις του σε σχέση με εκείνες του κοινού του, ώστε να αναδείξει την επαγγελία, την προφητεία, τη διδαχή.

Η φορμαλιστική θεώρηση

Αντιθέτως, η φορμαλιστική θεώρηση υποστηρίζει το εξής: το έργο τέχνης είτε ως μίμηση (pastiche) είτε ως πρωτότυπο, παρεμβάλλεται, συγκρίνεται, συγκρούεται με όσα έργα προηγήθηκαν ή εμφανίζονται ταυτόχρονα με εκείνο. Δεν είναι επομένως οι ιδέες της εποχής που το εμβολίζουν, όσο τα άλλα έργα πάνω στα οποία πατά. Εξ ου και το συμπέρασμα ότι οι νέες μορφές εμφανίζονται για να αντικαταστήσουν μορφές που πλέον έχουν αισθητικά παρέλθει – όχι ιδέες, όχι περιεχόμενο, αλλά μορφές. Οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς εν προκειμένω συνομιλούν κειμενικά με άλλους συγγραφείς, τα βιβλία τους με άλλα βιβλία, και στη συνέχεια με όποιες ιδέες προσφέρει η εποχή τους. Όπως το είχε θέσει ο Brunetière «δεν πρέπει να συγχέουμε την ιστορία της λογοτεχνίας με εκείνη των ηθών», αποδίδοντάς τους υπερβολική αξία υπό το πρόσχημα ότι η λογοτεχνία είναι έκφραση της κοινωνίας, αφού πρόκειται για δύο διαφορετικά πράγματα.

Εάν αναγνώσουμε τους δημιουργούς μέσα από αυτή την οπτική, τότε ανοίγει ένα εντελώς διαφορετικό πεδίο διαλόγου με τα έργα, ενώ ταυτόχρονα θα οδηγηθούμε σε ένα πιο ουσιαστικό, πέραν της επιφάνειας, ζητούμενο. Να αναγνωρίσουμε ποιες είναι οι μορφές, να τις κατανοήσουμε και να τις απολαύσουμε ως αμιγείς εκδηλώσεις καλλιτεχνικής διάνοιας. Εφόσον έχουμε μάθει να αναζητούμε στο έργο ιδέες και εποχές, τότε το αδικούμε, αδικούμε τον καλλιτέχνη ως απλό φερέφωνο κι όχι ως αρνητή του υπάρχοντος και οραματιστή του νέου.

Πώς όμως χάνεται ο «αισθητικός χαρακτήρας» μιας μορφής, ώστε να παραμερίσει και στη θέση της να έρθει η επόμενη μορφή; Αναπόφευκτο το ερώτημα και ακαθόριστη η απάντηση.

Πώς όμως χάνεται ο «αισθητικός χαρακτήρας» μιας μορφής, ώστε να παραμερίσει και στη θέση της να έρθει η επόμενη μορφή; Αναπόφευκτο το ερώτημα και ακαθόριστη η απάντηση. Κάποιοι πάλι θα αποδώσουν αυτή την αλλαγή στην ιστορική αναγκαιότητα που γεννά νέες μορφές, σε επαναστατικές ή μη εποχές, σε συγκρούσεις ιδεών κ.ο.κ. Φυσικά η άποψη αυτή αγνοεί όσα έγραψα προηγουμένως, τουτέστιν τον εσωτερικό διάλογο μεταξύ των έργων που μεταφέρουν το ένα στις πλάτες του άλλου. Εξ όσων μπορώ να συμπεράνω, είναι η δημιουργική διάνοια που καθοδηγεί την εξέλιξη. Αλλά και αυτή προϋποθέτει να έχει δημιουργηθεί μια «κρίσιμη μάζα», οπότε να οδηγηθεί σε κάτι νέο. Γνωρίζουμε ότι ο Τζόυς δεν θα έγραφε τον Οδυσσέα χωρίς να έχει προηγηθεί η Μαντάμ Μποβαρί του Φλομπέρ. Όμως ο Φλομπέρ, σύμφωνα τουλάχιστον με τον Ρ. Μπαρτ, υπήρξε η καθοριστική τομή, αφού τίποτα παρόμοιο δεν είχε προηγηθεί. Εντούτοις αυτό δεν ισχύει στην περίπτωση του Θερβάντες, ο οποίος πάτησε στο ιπποτικό μυθιστόρημα ή στον Σαίξπηρ που είχε επιρροές από τον Μάρλοου και το θέατρο που προηγήθηκε κ.ο.κ. Γιατί ο Προυστ να εμφανιστεί στις αρχές του 20ού και γιατί η εποχή μας να μην έχει να προτείνει ένα αντίστοιχο μέγεθος με εκείνα του Μοντερνισμού; Παραμένουν ερωτήματα προς διερεύνηση. 

Είναι βέβαια προφανές ότι όσα κατέγραψα δεν είναι απόλυτα και ισχύουν αποκλειστικά για τη μυθοπλασία πρώτης γραμμής. Εννοώ ότι δίνω δίκιο στην ιστορικιστική ερμηνεία, τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις βιβλίων που κυκλοφορούσαν και κυκλοφορούν. Αναφέρομαι στη λογοτεχνία που εξαρχής και από μόνη της υποβιβάζεται σε αναπαράσταση και αναπαραγωγή των θεμάτων της εποχής και δεν ενδιαφέρεται να αντικαταστήσει τις μορφές αλλά το περιεχόμενό της. Σ’ αυτή τη λογική, όσο κι αν ο συγγραφέας νομίζει ότι είναι επαναστάτης προκρίνοντας την επικαιρότητα, απλά αναμασά όσα οι ομότεχνοί του έχουν ήδη καταφέρει, επιλέγοντας την προσωρινή αίγλη του άξιου αντιγραφέα.

Ακόμα και εάν θεωρεί τον εαυτό του ακτιβιστή, ριζοσπάστη, φεμινιστή, υποστηρικτή της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, δικαιωματιστή ή ό,τι άλλο, εν τέλει δεν έχει σημασία, αφού δεν είναι δημοσιογράφος ή πολιτικός, υπηρέτης της όποιας αλήθειας, αλλά συγγραφέας / μυθοπλάστης και εν συνεχεία όλα τα άλλα. Εάν σε αυτό αποτύχει, οι αγνές του προθέσεις κι ο άξιος σκοπός του έχουν δευτερεύουσα σημασία. Βεβαίως σημαντικό ρόλο παίζει και το κοινό, το οποίο έρμαιο του ιστορικισμού αναζητά στα έργα τέχνης το επίκαιρο, το οικείο, εν ολίγοις τον εαυτό του σε γνώριμες καταστάσεις, επιβραβεύοντας με πωλήσεις τους δημιουργούς που «συνομιλούν με την εποχή τους», αγνοώντας τους άλλους, τους πρωτότυπους, χάριν ευκολίας.

Είναι πιο δύσκολο να κρίνουν καλλιτεχνικές μορφές για τον ίδιο λόγο, αφού αποτελούν την άρνηση, ακόμα και την προσβολή όσων θεωρούν δεδομένα και συχνά πολύτιμα σ’ αυτούς, ενώ απαιτούν εκπαίδευση, καλλιέργεια και σταθερή ενασχόληση.

Να το πω διαφορετικά. Είναι πιο εύκολο για τους ανθρώπους να κρίνουν ιδέες και απόψεις, αφού αυτές μας περιβάλλουν από τη στιγμή της γέννησής μας και μας καθοδηγούν καθημερινά. Από την άλλη πλευρά, είναι πιο δύσκολο να κρίνουν καλλιτεχνικές μορφές για τον ίδιο λόγο, αφού αποτελούν την άρνηση, ακόμα και την προσβολή όσων θεωρούν δεδομένα και συχνά πολύτιμα σ’ αυτούς, ενώ απαιτούν εκπαίδευση, καλλιέργεια και σταθερή ενασχόληση. Εκεί όμως παρεμβάλλεται ο καλλιτέχνης που ως άλλος πνευματιστής συνομιλεί με τα πνεύματα των νεκρών ομοτέχνων του, όπως και με εκείνα των συγχρόνων του, παράγοντας τις μορφές εκείνες που θα αγκαλιάσουν το υπάρχον που τότε μόνο γίνεται ελαφρώς ανεκτό.

Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το κράτος των σωμάτων» του Στέλιου Χουρμουζιάδη – Απάντηση σε γράμμα από το νότιο ημισφαίριο

«Το κράτος των σωμάτων» του Στέλιου Χουρμουζιάδη – Απάντηση σε γράμμα από το νότιο ημισφαίριο

Για την ποιητική συλλογή του Στέλιου Χουρμουζιάδη «Το κράτος των σωμάτων» (εκδ. Περισπωμένη).

Γράφει η Ελιάνα Χουρμουζιάδου

Θα ξεκινήσω κάπως ανορθόδοξα, διότι αυτή δεν είναι μια ορθόδοξη παρουσίαση ποιητικού βιβλίου. Αρχές Νοεμβρίου, η είδησ...

Το νόημα των Χριστουγέννων και οι σκοτεινές ρίζες τους: Από τα Σατουρνάλια στη Μαράια Κάρεϊ

Το νόημα των Χριστουγέννων και οι σκοτεινές ρίζες τους: Από τα Σατουρνάλια στη Μαράια Κάρεϊ

Ποιο είναι το νόημα των Χριστουγέννων; Από πού ξεκίνησαν και τι έφτασαν να σημαίνουν για πολλούς ανθρώπους της σημερινής εποχής, μέσα στο καταναλωτικό κλίμα των ημερών; Μια ανορδόδοξη αναδρομή από το «άστρο της Βηθλεέμ» έως τη Βικτωριανή εποχή και τον Ντίκενς, κι από το Χειμερινό Ηλιοστάσιο (σήμερα, ακριβώς) μέχρι τ...

Επιλέγω ένα βιβλίο για δώρο: Το μήνυμα της αγάπης και της σύνδεσης

Επιλέγω ένα βιβλίο για δώρο: Το μήνυμα της αγάπης και της σύνδεσης

Ένα βιβλίο για δώρο: Το μήνυμα της αγάπης και της σύνδεσης αποκτά αυτές τις μέρες βαθύτερο νόημα.

Γράφει η Μαρία Καμπάνταη

Στις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, οι επιλογές δώρων που κάνουμε αντικατοπτρί...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βίος και Πολιτεία»: Ο ποιητής και φιλόσοφος Νίκος Ερηνάκης έρχεται στο Υπόγειο

«Βίος και Πολιτεία»: Ο ποιητής και φιλόσοφος Νίκος Ερηνάκης έρχεται στο Υπόγειο

Στο 65ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων στο Βιβλιοπωλείο της Πολιτείας με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου και των ιδεών, o Κώστας Κατσουλάρης συνομιλεί με τον ποιητή και φιλόσοφο Νίκο Ερηνάκη. Η συζήτηση θα μεταδοθεί ζωντανά την Πέμπτη, 6 Φεβρουαρίου, στις 7.00μμ.

Επιμέλεια: Book Press

...
Αθηνόδωρος Μεταλλίδης: «Το βιβλίο μου αποβλέπει στη δημιουργία ενός ηθικού πλαισίου για τη δράση των υπηρεσιών πληροφοριών»

Αθηνόδωρος Μεταλλίδης: «Το βιβλίο μου αποβλέπει στη δημιουργία ενός ηθικού πλαισίου για τη δράση των υπηρεσιών πληροφοριών»

Μια επίκαιρη συνέντευξη με τον Αθηνόδωρο Μεταλλίδη, με αφορμή το βιβλίο του «Intelligence: το ηθικό δίλημμα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποιότητα. «Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες, στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις απειλές, καταλήγουν να βλάπτουν το αξιακό τους σύστημα».

...
Εκδήλωση για το βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ

Εκδήλωση για το βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σας προσκαλούν στην παρουσίαση του βιβλίου του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» την Παρασκευή 7 Φεβρουαρίου στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ. ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη της Έλενας Χουζούρη «Ψυχή ντυμένη αέρα – Ανθούλα Σταθοπούλου - Βαφοπούλου: Η μούσα της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης», η οποία θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Μάγε...

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Ελένης Αλεξανδροπούλου «(Α)Κατάλληλο Timing», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ο Αύγουστος, όσο μεγαλώνεις, μοιάζει πικρός. Οι περισ...

«Mind the gap» του Λάζαρου Αλεξάκη (προδημοσίευση)

«Mind the gap» του Λάζαρου Αλεξάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων του Λάζαρου Αλεξάκη «Mind the gap», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 5 Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Είχε φτάσει σε μικρή απόσταση από τη βιτρίνα, και το νυχτεριν...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας (μυθιστορήματα, νουβέλες και διηγήματα) που αναμένουμε τις επόμενες μέρες ή εβδομάδες. Στην κεντρική εικόνα, ο Αλέξης Πανσέληνος, η Μάρω Βαμβουνάκη και ο Μιχάλης Μοδινός.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Μυθιστ...

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Η Σίρλεϊ Τζάκσον [Shirley Jackson, 1916-1965] ήταν πολλά περισσότερα από μια συγγραφέας ιστοριών τρόμου. Με άξονα δύο βιβλία της που κυκλοφόρησαν ή επανακυκλοφόρησαν πρόσφατα «Η λοταρία και άλλες ιστορίες» (μτφρ. Χρυσόστομος Τσαπραΐλης) και «Ζούσαμε πάντα σε ένα κάστρο» (μτφρ. Βάσια Τζανακάρη) από τις εκδόσεις ...

Έξι ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Ιωλκός  – Τρεις δημιουργοί καταθέτουν νέο έργο και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά

Έξι ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Ιωλκός  – Τρεις δημιουργοί καταθέτουν νέο έργο και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά

Έξι ποιητικές συλλογές που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ιωλκός. Τρεις δημιουργοί καταθέτουν τα νέα τους έργα και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά.

Επιμέλεια: Book Press

Δημήτρης Βασιλάκης,  ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ