baladeur

Σκέψεις για τις αντίδρομες πορείες του μυθιστορήματος και του κινηματογράφου. Πώς το πολύτομο μυθιστόρημα παρήκμασε και έδωσε τη θέση του στο επίτομο και πώς, αντίθετα, οι πολύωρες τηλεοπτικές σειρές παίρνουν τη θέση των ταινιών. Στην κεντρική εικόνα, η φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Γκυ Ντεμπόρ «Η κοινωνία του θεάματος» (1983).

Γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης

Το πολύτομο μυθιστόρημα ως είδος λογοτεχνικό δέσποζε στη βιβλιαγορά ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Το κοινό υπεραγαπούσε αυτές τις σχοινοτενείς αφηγήσεις που πολλές φορές απλώνονταν σε χιλιάδες σελίδες. Και όχι μόνο οι «εμπορικοί», αλλά και οι «σοβαροί» μυθιστοριογράφοι της εποχής (διάκριση που, μεταξύ μας, δεν είχε και μεγάλο νόημα τότε) έμπαιναν στον πειρασμό να αναμετρηθούν με την πρόκληση. Από τον Κόμη Μοντεχρίστο ως τους Αθλίους, από το Πόλεμος και ειρήνη ως τους Αδελφούς Καραμαζώφ, από τις Χαμένες ψευδαισθήσεις ως τον Όλιβερ Τουίστ, αλλά και παλιότερα, από τον Δον Κιχώτη ως τα Χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ, τα πιο σημαδιακά, τα πιο αντιπροσωπευτικά, τα πιο δημοφιλή μυθιστορήματα της ευρωπαϊκής γραμματείας είναι δίτομα, τρίτομα, τετράτομα – κάποτε ακόμη πιο εκτενή.

Παρ’ όλα αυτά, το πολύτομο μυθιστόρημα παρήκμασε εντελώς ξαφνικά γύρω στα 1900, γράφει ο Λ. Λ. Σύκινγκ στο κλασικό έργο του Κοινωνιολογία του φιλολογικού γούστου. Ο λόγος; Οι δανειστικές βιβλιοθήκες της Βρετανίας, που επηρέαζαν τις παγκόσμιες τάσεις, έπαψαν να το προμηθεύονται. Μια διοικητικού-οικονομικού χαρακτήρα απόφαση άρκεσε. Μέσα σε μερικές δεκαετίες, αναγνώστες, συγγραφείς και εκδότες λησμόνησαν την παλιά τους αγάπη. Τον 20ό αιώνα το επίτομο μυθιστόρημα γίνεται ο απόλυτος κανόνας. Υπάρχουν μάλιστα κριτικοί που υποστήριξαν ότι η ποιοτική διολίσθηση του μυθιστορήματος του 20ού αιώνα, σε σχέση πάντα με τα αριστουργήματα που γέννησε ο 19ος, οφείλεται μεταξύ άλλων στην εξαφάνιση του πολύτομου έργου. Ο δεκάτομος Ζαν-Κριστόφ του Ρομαίν Ρολλάν προβάλλεται συχνά ως το κύκνειο άσμα του είδους.

Η ταινία των 90'-120' λεπτών, που κράτησε τα σκήπτρα όλο τον 20ό αιώνα, υποχωρεί. Τη θέση της παίρνει η πολύωρη τηλεοπτική σειρά.

Με την κινηματογραφική τέχνη, τα τελευταία χρόνια συμβαίνει το αντίθετο. Η ταινία των 90'-120' λεπτών, που κράτησε τα σκήπτρα όλο τον 20ό αιώνα, υποχωρεί. Τη θέση της παίρνει η πολύωρη τηλεοπτική σειρά. Τα μεγαλύτερα ταλέντα της κινηματογραφικής βιομηχανίας σήμερα δουλεύουν για την τηλεόραση: ηθοποιοί, σκηνοθέτες, παραγωγοί, σεναριογράφοι – ιδίως οι τελευταίοι που, κάνοντας στην άκρη την ιστορική ανωμαλία του πρωτείου του σκηνοθέτη, αναγνωρίζονται πλέον ως οι κύριοι δημιουργοί.

Στο σινεμά, το οποίο οικονομικά παρακμάζει ταχύτατα (μόνο στις ΗΠΑ τα τελευταία τρία χρόνια έκλεισε το ένα τρίτο των αιθουσών), δεν απομένουν πια παρά κάτι πνιγμένα στα εφέ μπλοκμπάστερ τύπου Άβαταρ ή Εκδικητών της Μάρβελ (που και αυτά όμως σειρές είναι στην πραγματικότητα!)· ή κάτι εστετίστικες παραδοξότητες σαν κι αυτές των φετινών Όσκαρ. Το ότι οι Αμερικανοί, που έβλεπαν το σινεμά πάντοτε ως τέχνη λαϊκή, έφτασαν να βραβεύουν ανοησίες που ούτε τα πιο σνομπ art festival της Ευρώπης δεν θα τις καταδέχονταν κάποτε, δείχνει πού πάνε τα πράγματα.

Ωστόσο, οι λάτρεις της κινηματογραφικής τέχνης δεν έχουν λόγους να χολοσκάνε. Μ’ όλες τις δάφνες της και παρά την αχλύ της νοσταλγίας που την περιβάλλει, η λεγόμενη ταινία μεγάλου μήκους είναι φόρμα με εγγενείς αφηγηματικούς περιορισμούς, ανάλογους εκείνου του λογοτεχνικού διηγήματος. Το πραγματικό αντίστοιχο της μυθιστορηματικής φόρμας, πολλώ δε μάλλον του εκτεταμένου, πολύτομου και πολυπρόσωπου μυθιστορήματος, είναι η τηλεοπτική σειρά. Και οι δημιουργοί της μόλις τώρα έχουν αρχίσει να ψαύουν τις πραγματικές της δυνατότητες.

Κανένα εφέ, κανένα ακροβατικό μονοπλάνο, κανένα σκηνοθετικό κόλπο, κανείς υποκριτικός ακκισμός δεν μπορεί να γεμίσει τόσες ώρες.

Σε αντίθεση με το σινεμά όπου μια αλυσίδα από ακαριαία εφέ ή αργόσυρτα τράβελινγκ μπορούν να ξοδέψουν ενίοτε όλη την άμμο της κλεψύδρας, το σήριαλ ζει από τον λόγο, από τις στιχομυθίες και τους χαρακτήρες. Η παρέλαση των επεισοδίων, όπως άλλοτε τα κεφάλαια των μεγάλων μυθιστορημάτων, επιτρέπουν το ομαλό χρονικό ξεδίπλωμα των καταστάσεων, δίνουν ψυχικό όγκο στους ήρωες, αφήνουν τις λεπτές αποχρώσεις και τις φωτοσκιάσεις να αποτυπωθούν πειστικά και ανάγλυφα στην οθόνη, δίνουν στην αφήγηση ανάσες, τουτέστιν την ευκαιρία στον θεατή να καταδυθεί στην ουσία και να αφομοιώσει τη λεπτομέρεια.

Και φυσικά, τα πάντα ξεκινούν και τελειώνουν στο σενάριο. Κανένα εφέ, κανένα ακροβατικό μονοπλάνο, κανένα σκηνοθετικό κόλπο, κανείς υποκριτικός ακκισμός δεν μπορεί να γεμίσει τόσες ώρες. Μεγάλοι δημιουργοί όπως ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχαν ανοίξει τον δρόμο προς τα εκεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η σειρά του Μπέργκμαν Σκηνές από ένα γάμο, απαλλαγμένη εντελώς από τεχνικά και σκηνοθετίστικα τερτίπια, με μόνο τον γυμνό ρεαλισμό του λόγου της είχε προκαλέσει κοινωνικό σοκ στην Σουηδία. Μακάρι να δούμε και αλλού, στο θέατρο, αυτή τη στροφή.

Οι πιστοί του σινεμά θα χρειαστεί πρώτα να συμφιλιωθούν με τη νέα τους θέση, προτού επανέλθουν με αξιώσεις.

Εμπορικά, η ταινία των 90΄-120΄ περιορίζεται ήδη σε ρόλο δευτεραγωνιστή, ανάλογο με εκείνον που επιφυλάσσει η βιβλιαγορά στο διήγημα έναντι του μυθιστορήματος. Αυτό το φανερώνει αν μη τι άλλο η σημαντική πτώση του επιπέδου των σημερινών ταινιών – οι πιο φιλόδοξοι δημιουργοί στρέφονται στην τηλεόραση. Οι πιστοί του σινεμά θα χρειαστεί πρώτα να συμφιλιωθούν με τη νέα τους θέση, προτού επανέλθουν με αξιώσεις.

Όμως αυτή η εξέλιξη από μόνη της δεν είναι εξ ορισμού αρνητική. Τοποθετημένη ανάμεσα στην ακαταστάλακτη πολυειδία της μικρής φόρμας (μουσικά και στιχουργικά βίντεο, φιλμάκια του YouTube και του Tik-Tok, της εμπορικής διαφήμισης, έργα μικρομηκάδων και αρτίστικα σποτ κάθε λογής, video poetry, video art κ.ο.κ.), η οποία αντιστοιχεί χονδρικά στο λυρικό ποίημα, από τη μια, και τον μακρύ χρόνο των «τηλεμυθιστορημάτων», που διεκδικούν το μέγεθος (πραγματικό και μεταφορικό) του έπους, από την άλλη, η ταινία η αποκαλούμενη μεγάλου (στην πράξη, μικρομεσαίου τώρα πια) μήκους, έχει την ευκαιρία να επανεύρει, ή και να εφεύρει εκ νέου, τον δικό της ζωτικό χώρο.


koutsourelis kostasΟ ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του η συλλογή δοκιμίων «Η πλάνη του Γκαίτε – Για μια κριτική του μεταφραστικού λόγου» (εκδ. Μικρή Άρκτος, 2022).

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η αγωνία της απουσίας κριτικής – σκέψεις με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο του «Αναγνώστη»

Η αγωνία της απουσίας κριτικής – σκέψεις με αφορμή το πρόσφατο συνέδριο του «Αναγνώστη»

Όλο και πιο συχνά συγγραφείς, αντί για κριτικούς, υπογράφουν παρουσιάσεις βιβλίων που μόλις κυκλοφόρησαν. Γιατί συμβαίνει αυτό και πώς επηρεάζει τη λογοτεχνία; Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από το συνέδριο του περιοδικού «Ο Αναγνώστης» που έλαβε χώρα το Σάββατο στο Πνευματικό Κέντρο Αθήνας.

...
Βιβλιοκριτικοί, αναγνώστες και πάθος

Βιβλιοκριτικοί, αναγνώστες και πάθος

Σκέψεις για την επιχειρηματολογία, το ύφος και την ειλικρίνεια στη λογοτεχνική κριτική. Στην κεντρική εικόνα, ένας από τους «πάπες» της κριτικής, ο Harold Bloom.

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Δεν υπάρχει μία, ομοούσιος και αδ...

«Ουδέν νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο»: Η κινηματογραφική αποκατάσταση του ονόματος του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ

«Ουδέν νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο»: Η κινηματογραφική αποκατάσταση του ονόματος του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ

Σκέψεις για το βιβλίο και την ταινία «Ουδέν νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο». Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από την ταινία «Im westen nichts Neues» (2022).

Γράφει ο Παναγιώτης Γούτας

Χρειάστηκε σχεδόν ένας ολόκληρος ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ