baladeur

Σκέψεις για τις αντίδρομες πορείες του μυθιστορήματος και του κινηματογράφου. Πώς το πολύτομο μυθιστόρημα παρήκμασε και έδωσε τη θέση του στο επίτομο και πώς, αντίθετα, οι πολύωρες τηλεοπτικές σειρές παίρνουν τη θέση των ταινιών. Στην κεντρική εικόνα, η φωτογραφία από το εξώφυλλο του βιβλίου του Γκυ Ντεμπόρ «Η κοινωνία του θεάματος» (1983).

Γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης

Το πολύτομο μυθιστόρημα ως είδος λογοτεχνικό δέσποζε στη βιβλιαγορά ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Το κοινό υπεραγαπούσε αυτές τις σχοινοτενείς αφηγήσεις που πολλές φορές απλώνονταν σε χιλιάδες σελίδες. Και όχι μόνο οι «εμπορικοί», αλλά και οι «σοβαροί» μυθιστοριογράφοι της εποχής (διάκριση που, μεταξύ μας, δεν είχε και μεγάλο νόημα τότε) έμπαιναν στον πειρασμό να αναμετρηθούν με την πρόκληση. Από τον Κόμη Μοντεχρίστο ως τους Αθλίους, από το Πόλεμος και ειρήνη ως τους Αδελφούς Καραμαζώφ, από τις Χαμένες ψευδαισθήσεις ως τον Όλιβερ Τουίστ, αλλά και παλιότερα, από τον Δον Κιχώτη ως τα Χρόνια της μαθητείας του Βίλχελμ Μάιστερ, τα πιο σημαδιακά, τα πιο αντιπροσωπευτικά, τα πιο δημοφιλή μυθιστορήματα της ευρωπαϊκής γραμματείας είναι δίτομα, τρίτομα, τετράτομα – κάποτε ακόμη πιο εκτενή.

Παρ’ όλα αυτά, το πολύτομο μυθιστόρημα παρήκμασε εντελώς ξαφνικά γύρω στα 1900, γράφει ο Λ. Λ. Σύκινγκ στο κλασικό έργο του Κοινωνιολογία του φιλολογικού γούστου. Ο λόγος; Οι δανειστικές βιβλιοθήκες της Βρετανίας, που επηρέαζαν τις παγκόσμιες τάσεις, έπαψαν να το προμηθεύονται. Μια διοικητικού-οικονομικού χαρακτήρα απόφαση άρκεσε. Μέσα σε μερικές δεκαετίες, αναγνώστες, συγγραφείς και εκδότες λησμόνησαν την παλιά τους αγάπη. Τον 20ό αιώνα το επίτομο μυθιστόρημα γίνεται ο απόλυτος κανόνας. Υπάρχουν μάλιστα κριτικοί που υποστήριξαν ότι η ποιοτική διολίσθηση του μυθιστορήματος του 20ού αιώνα, σε σχέση πάντα με τα αριστουργήματα που γέννησε ο 19ος, οφείλεται μεταξύ άλλων στην εξαφάνιση του πολύτομου έργου. Ο δεκάτομος Ζαν-Κριστόφ του Ρομαίν Ρολλάν προβάλλεται συχνά ως το κύκνειο άσμα του είδους.

Η ταινία των 90'-120' λεπτών, που κράτησε τα σκήπτρα όλο τον 20ό αιώνα, υποχωρεί. Τη θέση της παίρνει η πολύωρη τηλεοπτική σειρά.

Με την κινηματογραφική τέχνη, τα τελευταία χρόνια συμβαίνει το αντίθετο. Η ταινία των 90'-120' λεπτών, που κράτησε τα σκήπτρα όλο τον 20ό αιώνα, υποχωρεί. Τη θέση της παίρνει η πολύωρη τηλεοπτική σειρά. Τα μεγαλύτερα ταλέντα της κινηματογραφικής βιομηχανίας σήμερα δουλεύουν για την τηλεόραση: ηθοποιοί, σκηνοθέτες, παραγωγοί, σεναριογράφοι – ιδίως οι τελευταίοι που, κάνοντας στην άκρη την ιστορική ανωμαλία του πρωτείου του σκηνοθέτη, αναγνωρίζονται πλέον ως οι κύριοι δημιουργοί.

Στο σινεμά, το οποίο οικονομικά παρακμάζει ταχύτατα (μόνο στις ΗΠΑ τα τελευταία τρία χρόνια έκλεισε το ένα τρίτο των αιθουσών), δεν απομένουν πια παρά κάτι πνιγμένα στα εφέ μπλοκμπάστερ τύπου Άβαταρ ή Εκδικητών της Μάρβελ (που και αυτά όμως σειρές είναι στην πραγματικότητα!)· ή κάτι εστετίστικες παραδοξότητες σαν κι αυτές των φετινών Όσκαρ. Το ότι οι Αμερικανοί, που έβλεπαν το σινεμά πάντοτε ως τέχνη λαϊκή, έφτασαν να βραβεύουν ανοησίες που ούτε τα πιο σνομπ art festival της Ευρώπης δεν θα τις καταδέχονταν κάποτε, δείχνει πού πάνε τα πράγματα.

Ωστόσο, οι λάτρεις της κινηματογραφικής τέχνης δεν έχουν λόγους να χολοσκάνε. Μ’ όλες τις δάφνες της και παρά την αχλύ της νοσταλγίας που την περιβάλλει, η λεγόμενη ταινία μεγάλου μήκους είναι φόρμα με εγγενείς αφηγηματικούς περιορισμούς, ανάλογους εκείνου του λογοτεχνικού διηγήματος. Το πραγματικό αντίστοιχο της μυθιστορηματικής φόρμας, πολλώ δε μάλλον του εκτεταμένου, πολύτομου και πολυπρόσωπου μυθιστορήματος, είναι η τηλεοπτική σειρά. Και οι δημιουργοί της μόλις τώρα έχουν αρχίσει να ψαύουν τις πραγματικές της δυνατότητες.

Κανένα εφέ, κανένα ακροβατικό μονοπλάνο, κανένα σκηνοθετικό κόλπο, κανείς υποκριτικός ακκισμός δεν μπορεί να γεμίσει τόσες ώρες.

Σε αντίθεση με το σινεμά όπου μια αλυσίδα από ακαριαία εφέ ή αργόσυρτα τράβελινγκ μπορούν να ξοδέψουν ενίοτε όλη την άμμο της κλεψύδρας, το σήριαλ ζει από τον λόγο, από τις στιχομυθίες και τους χαρακτήρες. Η παρέλαση των επεισοδίων, όπως άλλοτε τα κεφάλαια των μεγάλων μυθιστορημάτων, επιτρέπουν το ομαλό χρονικό ξεδίπλωμα των καταστάσεων, δίνουν ψυχικό όγκο στους ήρωες, αφήνουν τις λεπτές αποχρώσεις και τις φωτοσκιάσεις να αποτυπωθούν πειστικά και ανάγλυφα στην οθόνη, δίνουν στην αφήγηση ανάσες, τουτέστιν την ευκαιρία στον θεατή να καταδυθεί στην ουσία και να αφομοιώσει τη λεπτομέρεια.

Και φυσικά, τα πάντα ξεκινούν και τελειώνουν στο σενάριο. Κανένα εφέ, κανένα ακροβατικό μονοπλάνο, κανένα σκηνοθετικό κόλπο, κανείς υποκριτικός ακκισμός δεν μπορεί να γεμίσει τόσες ώρες. Μεγάλοι δημιουργοί όπως ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχαν ανοίξει τον δρόμο προς τα εκεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η σειρά του Μπέργκμαν Σκηνές από ένα γάμο, απαλλαγμένη εντελώς από τεχνικά και σκηνοθετίστικα τερτίπια, με μόνο τον γυμνό ρεαλισμό του λόγου της είχε προκαλέσει κοινωνικό σοκ στην Σουηδία. Μακάρι να δούμε και αλλού, στο θέατρο, αυτή τη στροφή.

Οι πιστοί του σινεμά θα χρειαστεί πρώτα να συμφιλιωθούν με τη νέα τους θέση, προτού επανέλθουν με αξιώσεις.

Εμπορικά, η ταινία των 90΄-120΄ περιορίζεται ήδη σε ρόλο δευτεραγωνιστή, ανάλογο με εκείνον που επιφυλάσσει η βιβλιαγορά στο διήγημα έναντι του μυθιστορήματος. Αυτό το φανερώνει αν μη τι άλλο η σημαντική πτώση του επιπέδου των σημερινών ταινιών – οι πιο φιλόδοξοι δημιουργοί στρέφονται στην τηλεόραση. Οι πιστοί του σινεμά θα χρειαστεί πρώτα να συμφιλιωθούν με τη νέα τους θέση, προτού επανέλθουν με αξιώσεις.

Όμως αυτή η εξέλιξη από μόνη της δεν είναι εξ ορισμού αρνητική. Τοποθετημένη ανάμεσα στην ακαταστάλακτη πολυειδία της μικρής φόρμας (μουσικά και στιχουργικά βίντεο, φιλμάκια του YouTube και του Tik-Tok, της εμπορικής διαφήμισης, έργα μικρομηκάδων και αρτίστικα σποτ κάθε λογής, video poetry, video art κ.ο.κ.), η οποία αντιστοιχεί χονδρικά στο λυρικό ποίημα, από τη μια, και τον μακρύ χρόνο των «τηλεμυθιστορημάτων», που διεκδικούν το μέγεθος (πραγματικό και μεταφορικό) του έπους, από την άλλη, η ταινία η αποκαλούμενη μεγάλου (στην πράξη, μικρομεσαίου τώρα πια) μήκους, έχει την ευκαιρία να επανεύρει, ή και να εφεύρει εκ νέου, τον δικό της ζωτικό χώρο.


koutsourelis kostasΟ ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του η συλλογή δοκιμίων «Η πλάνη του Γκαίτε – Για μια κριτική του μεταφραστικού λόγου» (εκδ. Μικρή Άρκτος, 2022).

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Σκέψεις για την εξέλιξη του μυθιστορηματικού είδους και της λογοτεχνίας ανά τους αιώνες, καθώς και τη σημερινή θέση της, στην εποχή «μετά» τον μεταμοντερνισμό. Στην κεντρική εικόνα, ο Φρέντρικ Τζέιμσον (Fredric Jameson), θεωρητικός που μελέτησε αναλυτικά τον μεταμοντερνισμό. 

...
Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας;

Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας;

Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας; Μια προσπάθεια ορισμού, κατηγορίες μεταμυθοπλασίας και ενδεικτικά παραδείγματα.

Του Π. Ένιγουεϊ

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και ας μιλήσουμε για τον όρο «μεταμυθοπλασία», που...

«Καρτεσιανή σονάτα και άλλες νουβέλες» – Οι φιλοσοφημένες αφηγήσεις του Γουίλιαμ Γκας

«Καρτεσιανή σονάτα και άλλες νουβέλες» – Οι φιλοσοφημένες αφηγήσεις του Γουίλιαμ Γκας

Για τo «Καρτεσιανή σονάτα και άλλες νουβέλες» του Γουίλιαμ Γκας [William H. Gass],...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Οι ξαδέλφες» της Αουρόρα Βεντουρίνι (κριτική) – Ιστορία μιας μοναδικής κι αλλόκοτης οικογένειας

«Οι ξαδέλφες» της Αουρόρα Βεντουρίνι (κριτική) – Ιστορία μιας μοναδικής κι αλλόκοτης οικογένειας

Για το βιβλίο της Αουρόρα Βεντουρίνι (Aurora Ventoyrini) «Οι ξαδέλφες» (μτφρ. Μαρία Αθανασιάδου, Θεώνη Κάμπρα, Αλίκη Μανωλά, Ιφιγένεια Ντούμη, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Carnivora). Στην κεντρική εικόνα, στιγμιότυπο από την ταινία του Αλεχάντρο Γιοντορόφσκι «Santa Sangre» (1989).

...
Φραγκίσκος: Ο Πάπας της «Εκκλησίας του λαού του Θεού»

Φραγκίσκος: Ο Πάπας της «Εκκλησίας του λαού του Θεού»

Για την αυτοβιογραφία του Πάπα Φραγκίσκου με τίτλο «Ελπίδα, η αυτοβιογραφία» που κυκλοφορεί σε μετάφραση Άννας Παπασταύρου από τις εκδόσεις Gutenberg. 

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Είμαι πάντοτε επιφυλακτικός απέναντι στις αυτοβιογραφίες, αν και έ...

«Δεν έχω ανάσα» του Λουίζ Σβαρτς (κριτική) – Αντιμέτωπος με το θεριό της κατάθλιψης

«Δεν έχω ανάσα» του Λουίζ Σβαρτς (κριτική) – Αντιμέτωπος με το θεριό της κατάθλιψης

Για το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Λουίζ Σβαρτς (Luiz Schwarcz) «Δεν έχω ανάσα» (μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Ίκαρος).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Ο Λουίζ Σβαρτζ είναι ένας από τους σημαντικότερους εκδότες της Βρ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Λένας Κορομηλά «Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ιωλκός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο τρένο; είπες.

...
«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μεχμέτ Ατές «Η σιωπή του κελιού», το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίμετρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πάντα έλεγαν: «Συνήθως έρχονται γύρω στις έξι, έξι κα...

«Δεν θα τελειώσει έτσι» των Νίκι Φρεντς (προδημοσίευση)

«Δεν θα τελειώσει έτσι» των Νίκι Φρεντς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα των Νίκι Φρεντς [Nicci French] «Δεν θα τελειώσει έτσι» (μτφρ. Κίκα Κραμβουσάνου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Κίρα άκουγε αν...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η δίκη του Γαλιλαίου, η αποδοχή του θανάτου, αλλά και οι προκαταλήψεις μας για τους τσιγγάνους. Δέκα βιβλία που θα μας γεννήσουν πολλά ερωτήματα και θα μας δώσουν απαντήσεις.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ