Η επίδραση του Τζον Ρολς στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία: σκέψεις, εντάσεις, ενστάσεις

Φυσικά με την εισήγησή μου δεν θα επιδιώξω να βάλω το έργο του Rawls στο σοσιαλδημοκρατικό ακτινοσκόπιο για να δούμε τι απ’ αυτό πήρε και τι όχι η σοσιαλδημοκρατία. Η εισήγησή μου εστιάζει σ’ αυτό που ο Rawls αποκαλεί Φιλελεύθερο (Δημοκρατικό) Σοσιαλισμό και στο πόσο αυτό απαντά, σχετίζεται και αναλογεί στη δράση της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας του παρόντος και του μέλλοντος. John Rawls και Sheri Berman συγκλίνουν όσον αφορά την «προτίμησή» τους στη σοσιαλδημοκρατία, αποκλείουν όμως όσον αφορά την κρίση τους για το πρωτείο της πολιτικής. Για την Berman αυτό το πρωτείο είναι ουσιαστικό χαρακτηριστικό της σοσιαλδημοκρατίας, ενώ για τον Rawls η σοσιαλδημοκρατία αν θέλει να δημιουργήσει μια ακριβοδίκαιη κοινωνία, οφείλει να αρνηθεί αυτό ακριβώς το πρωτείο.

Ο John Rawls στο κλασικό του έργο «Θεωρία της Δικαιοσύνης» επιχειρεί να απαντήσει στα λογικά επιχειρήματα του ωφελιμισμού αλλά στη «Δίκαιη Κοινωνία» υποστηρίζει πως όσον αφορά τη βασική δομή της κοινωνίας (αξίζει εδώ να διευκρινισθεί πως οι αρχές της δικαιοσύνης κατά τον Rawls δεν περιορίζονται μόνο στο πλαίσιο της βασικής δομής) η δικαιοσύνη στηρίζεται σε δύο αρχές.

Η σοσιαλδημοκρατία εξέφρασε αυτή την αρχή ως εξής: «κάθε άνθρωπος αξίζει να ανταμείβεται ανάλογα με τις γνώσεις, τις δεξιότητές και τις ικανότητές του, αλλά και κάθε άνθρωπος ανεξαρτήτως ικανοτήτων αξίζει μια καλύτερη ζωή και μια θέση στην κοινωνία». 

Η πρώτη απ’ αυτές αφορά την αναγνώριση της απαίτησης κάθε προσώπου να έχει ίσα δικαιώματα και ελευθερίες. Σημαντική στιγμή στο θεωρητικό έργο και των «πατέρων» της σοσιαλδημοκρατίας. Αυτή η αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής ελευθεριών και δικαιωμάτων σε μια κοινωνία. Η δεύτερη αρχή συνδέεται με τις ανισότητες. Αυτή έχει δυο πλευρές. Πρώτον, όλες οι θέσεις πρέπει να είναι ανοιχτές σε όλους σε συνθήκες ισότητας ευκαιριών και, δεύτερον, να δημιουργούν ανοιχτές θέσεις που θα ευνοούν όσο το δυνατόν τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας. Κατ’ εμέ, δεν είναι όλη η δεύτερη αρχή «η αρχή της διαφοράς», αλλά μόνο το δεύτερο σκέλος της.

Η σοσιαλδημοκρατία εξέφρασε αυτή την αρχή ως εξής: «κάθε άνθρωπος αξίζει να ανταμείβεται ανάλογα με τις γνώσεις, τις δεξιότητές και τις ικανότητές του, αλλά και κάθε άνθρωπος ανεξαρτήτως ικανοτήτων αξίζει μια καλύτερη ζωή και μια θέση στην κοινωνία».

Ο Rawls επιτρέπει εξαιρέσεις στην ίση διανομή ευκαιριών, αγαθών και ελευθεριών (της αγοράς). Αυτές οι εξαιρέσεις αποσκοπούν στη δημιουργία τέτοιων ανισοτήτων που αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ωφελημένων (αρχή της διαφοράς). Ο περιορισμός των ελευθεριών είναι αποδεκτός μόνο στην περίπτωση που οδηγεί σε μεγαλύτερη ελευθερία όλων. Είναι όμως οι ελευθερίες που έχουν προτεραιότητα έναντι των στόχων της αναδιανομής των ευκαιριών και των αγαθών. Ενώ επίσης είναι η ισότητα ευκαιριών που έχει προτεραιότητα έναντι της αρχής της διαφοράς. Αν, όμως, ξεδιπλώσουμε τις πτυχές της συνολικής ρολσιανής θεώρησης θα διαπιστώσουμε πως ο ευρύτερος στόχος της είναι να αποδείξει πως η ελευθερία και η ισότητα σε διαφορετικούς συνδυασμούς διαμορφώνουν το περιεχόμενο του βασιλείου της δικαιοσύνης, βασική μονάδα του οποίου είναι οι ατομικές προσωπικότητες. Αυτή ακριβώς είναι η πολιτική διάσταση της αναδιανεμητικής δικαιοσύνης.

Όσο η οικονομία έως το 1970 επέτρεπε στη σοσιαλδημοκρατία να εφαρμόζει την αρχή της ισότητας ευκαιριών, αυτή αποτελούσε κυρίαρχη δύναμη στην Ευρώπη. Όταν η αναδιάρθρωση των κεφαλαίων από παραγωγικά σε χρηματιστηριακά και όταν η τεχνολογία έδωσε τη δυνατότητα σε πολιτικές αποφάσεις (Συναίνεση της Ουάσιγκτον) που απελευθέρωναν από τα «εθνικά δεσμά» τις οικονομίες και τους θεσμούς τους (τράπεζες, κινήσεις κεφαλαίων, φορολόγηση), τότε δυσκόλεψε πολύ για τη σοσιαλδημοκρατία η εφαρμογή αυτής της αρχής.

Ο Rawls αναφέρει πως πρέπει όλοι να «έχουν ίσες ευκαιρίες για να καταλάβουν θέσεις πολιτικής εξουσίας, ανεξάρτητα από την οικονομική και την κοινωνική τους τάξη» και για τον λόγο αυτό προτείνει την ιδέα της «ιδιοκτησιακής δημοκρατίας» η οποία θα διασφαλίζει «την ευρύτερη δυνατή διασπορά παραγωγικών πόρων και ανθρώπινου κεφαλαίου […] με υπόβαθρο τις ίσες βασικές ελευθερίες και την ακριβοδίκαιη ισότητα των ευκαιριών». Για να συμπληρώσει πως η ιδέα αυτή «δεν είναι να συνδράμει απλώς κανείς όσους βγήκαν χαμένοι από κακοτυχία ή λόγω συγκυριών (αν και αυτό είναι αναγκαίο να γίνει), αλλά να καταστήσει, αντίθετα, όλους τους πολίτες ικανούς να διαχειρίζονται οι ίδιοι τις υποθέσεις τους και να λαμβάνουν ενεργά μέρος στην κοινωνική συνεργασία με κατάλληλους όρους ισότητας και αμοιβαίου σεβασμού».

Αυτά αντιλήφθηκε πολύ καλά η Marta Nussbaum και αναφερόμενη στον Rawls υποστήριζε ότι αυτός ήταν «ο μοναδικός ίσως διανοητής που διατύπωσε ένα πειστικό επιχείρημα υπέρ της άποψης ότι η αναδιανομή εισοδημάτων υπέρ των λιγότερων ευνοούμενων μελών της κοινωνίας δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη παραβίαση της ελευθερίας των πιο ευνοούμενων στρωμάτων, από τα οποία αφαιρούνται οι προς αναδιανομή πόροι». Η Nussbaum μάς βοηθά να κατανοήσουμε ότι για τον Rawls σοσιαλδημοκρατία δεν σημαίνει μόνο «υπερασπιστής των φτωχών και αδυνάμων».

Με τον τρόπο του, στην αρχή της διαφοράς, στην ανάγκη δηλαδή ενίσχυσης εκείνων των ανισοτήτων που μειώνουν τις ανισότητες, έχει αναφερθεί και ο Norberto Bobbio. Γι’ αυτόν «μια ανισότητα καθίσταται εργαλείο ισότητας για τον απλό λόγο ότι διορθώνει μια προηγούμενη ανισότητα: η νέα ισότητα είναι το αποτέλεσμα της εξίσωσης δυο ανισοτήτων». Οι ανισότητες που γεννούν ισότητες αποτέλεσαν την κινητήρια πολιτική σε πρακτικό επίπεδο της σοσιαλδημοκρατίας. Η σοσιαλδημοκρατία ως κόμμα των ασθενέστερων, μάλλον ανήκει στην φαντασία όλων όσοι δεν θέλουν να κάνουν τον κόπο να κοιτάξουν πέρα από τον κόσμο των κοινοτοπιών γι’ αυτήν.

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι για τον Rawls το αναγκαίο λίπασμα που έρχεται να ενισχύσει το έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύσσονται οι δύο αρχές της δικαιοσύνης. Η ιδιοκτησιακή δημοκρατία αποτελεί το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσεται η Δίκαιη Κοινωνία. Πρώτα όμως να δούμε την ανάλυσή του για τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Το ερώτημα για το τι είναι ο πολιτικός φιλελευθερισμός «μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: πώς είναι δυνατόν να υπάρξει μια σταθερή και δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών, οι οποίοι ωστόσο χωρίζονται βαθύτατα από εύλογα αλλά και ασύμμετρα μεταξύ τους θρησκευτικά, φιλοσοφικά και ηθικά δόγματα».

Για τον Rawls το πρόβλημα του πολιτικού φιλελευθερισμού είναι το πώς μπορεί να υπάρξει μακροπρόθεσμα και να σταθεροποιηθεί μια δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών, παρόλο που αυτοί χωρίζονται από εύλογα, αλλά και ασύμμετρα μεταξύ τους δόγματα. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν αναζητεί απαντήσεις στο ερώτημα ποιες ηθικές κρίσεις είναι αληθινές. Αυτός δεν διεκδικεί δάφνες μιας ωφελιμιστικής αντίληψης για τη δικαιοσύνη αλλά μιας εύλογης αντίληψης. Δεν αποφαίνεται για όλες τις αξίες, αλλά μόνο γι' αυτές, οι οποίες κατ’ αυτόν έχουν πολιτική σημασία και βασίζονται σε κάποιες αρχές του πρακτικού λόγου. Με άλλα λόγια, ενδιαφέρεται να διαμορφώσει μια ορισμένη αντίληψη περί δικαιοσύνης η οποία «θα μπορούσε να κερδίσει την επάλληλη συναίνεση των εύλογων, φιλοσοφικών και ηθικών δογμάτων». Ακριβώς αυτή η επιδίωξη της επάλληλης συναίνεσης συνθέτει το τοπίο πάνω στο οποίο δρα η σοσιαλδημοκρατία.

Η ιδέα της «δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας» αποτελεί τον καμβά πάνω στον οποίο πλέκονται όλες οι άλλες αρχές του ρολσιανού συστήματος της δικαιοσύνης. Όπως σωστά παρατηρεί ο Θεόδωρος Λιανός ο Rawls ενδιαφέρεται να αναζητήσει και να βρει κανόνες οι οποίοι να προσδιορίζουν επαρκώς τόσο αμφότερα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών, όσο και τον τρόπο διανομής των ωφελημάτων και των υποχρεώσεων της κοινωνικής ζωής.

Οι ιδέες της κοινωνικής συνεργασίας, του δημόσιου διαλόγου, της πολιτικής αντίληψης του προσώπου, της πρωταρχικής θέσης εντός της οποίας ξεδιπλώνεται ένα «πέπλο αγνοίας» (veil of ignorance) για τις πραγματικές μας ικανότητες, συνθέτουν το κατάλληλο ψηφιδωτό στο οποίο απεικονίζεται η πραγμάτωση της ελευθερίας και της ισότητας ή αλλιώς η ιδέα της εύτακτης κοινωνίας. Αυτή η τελευταία ιδέα αποτελεί την άλλη πλευρά της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, η οποία συμπληρώνεται από την ιδέα των πολιτών ως ελεύθερων και ίσων προσώπων, ανεξάρτητα από την ένταξή τους σε κοινότητες ή ενώσεις.

Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία

Η «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» εν τέλει εκφράζει τρεις όρους μιας φιλελεύθερης πολιτικής αντίληψης: 1) Ίσα βασικά δικαιώματα 2) Προτεραιότητά τους 3) Διασφάλιση επαρκών μέσων παντός σκοπού για να μπορούν οι πολίτες να ασκούν αποτελεσματικά τις ελευθερίες τους. Και τα τρία στοιχεία προσαρμοσμένα σε πολιτικό λόγο αποτέλεσαν κομβικές θέσεις του Συνεδρίου τομή για τη γερμανική σοσιαλδημοκρατία, του Συνεδρίου στο Μπαντ Γκόντεσμπεργκ.

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός στον Rawls, αφού διαφοροποιεί το εύλογο ως δυνατότητα να έχουμε το αίσθημα της δικαιοσύνης από το ορθολογικό ως δυνατότητα να έχουμε την αντίληψη του αγαθού, οδηγείται στη μερική αναθεώρηση της αντίληψης που είχε αναπτύξει στη «Θεωρία» περί της δικαιοσύνης ως μέρος της ορθολογικής απόφασης. Σ' αυτό το νέο σκηνικό των ιδεών του οι εύλογες περιεκτικές θεωρήσεις οφείλουν να θεωρούν μη εύλογη τη χρησιμοποίηση της όποιας ισχύος κατέχουν για να καταστείλουν τις άλλες περιεκτικές θεωρήσεις.

Γεννιέται όμως εδώ μια «εύλογη» απορία. Τι μπορεί να συμβεί σε περιπτώσεις που την εξουσία απειλούν να ανέλθουν μη εύλογα πολιτικά δόγματα; Όπως συμβαίνει σήμερα με τον τραμπισμό και τον λαϊκισμό. Ο Rawls επιδιώκει να απαντήσει σ' αυτήν την απορία χρησιμοποιώντας το όπλο του πολιτικού κατασκευισμού κατά του καντιανού κατασκευισμού. Ο πολιτικός κατασκευισμός του αποτελεί μια ορισμένη θεώρηση για τη δομή και το περιεχόμενο των πολιτικών πρακτικών. Τα τέσσερα συστήματα του ρολσιανού πολιτικού κατασκευισμού συνίστανται στα εξής: «Πρώτον, οι αρχές της πολιτικής δικαιοσύνης μπορούν να παρασταθούν ως αποτέλεσμα μιας κατασκευαστικής διαδικασίας (δομής). Δεύτερον, αυτή η κατασκευαστική διαδικασία βασίζεται στον πρακτικό (ιδού ξανά η σοσιαλδημοκρατία) και όχι στον θεωρητικό ορθό λόγο. Τρίτον, ο πολιτικός κατασκευισμός εντάσσει το πρόσωπο σε μια πολιτική κοινωνία, την οποία το ίδιο αντιλαμβάνεται ως ένα ακριβοδίκαιο ή επιεικές σύστημα κοινωνικής συνεργασίας που συνεχίζεται από γενιά σε γενιά. Και τέταρτον, ο πολιτικός κατασκευισμός προσδιορίζει μια ορισμένη ιδέα του εύλογου και εφαρμόζει τούτη την ιδέα σε αντιλήψεις και αρχές, σε συμπερασματικές κρίσεις, σε πρόσωπα και θεσμούς.

Έχω όμως εδώ μια ένσταση. Επειδή ακριβώς αυτή η δομή αφορά διαδικασίες και όχι πολιτικές πρακτικές, λειτουργεί περιοριστικά αναφορικά με το εύρος της πολιτικής δράσης, ενώ δεν δίνει ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα πώς αντιμετωπίζονται οι εκτός της εύτακτης κοινωνίας αντιδράσεις. Είναι δύσκολο να διευκρινιστεί πώς μια κοινωνία μπορεί να είναι εύτακτη όταν οι πολίτες της δεν επαγγέλλονται το ίδιο περιεκτικό δόγμα και δεν επαγγέλλονται την ίδια πολιτική αντίληψη για τη δικαιοσύνη. Το πώς δηλαδή μπορούν όλοι να «συμμερίζονται έναν πολύ βασικό πολιτικό σκοπό, ο οποίος έχει μάλιστα υψηλή προτεραιότητα. Δηλαδή, τον σκοπό της υποστήριξης δίκαιων θεσμών και της αντίστοιχης αμοιβαίας απόδοσης δικαιοσύνης». Θεωρώ πως ακριβώς εδώ εντοπίζεται το πρόβλημα του ρολσιανού κατασκευισμού. Το ότι δηλαδή δεν μπορούν όλα τα περιεκτικά δόγματα και οι «πιστοί» τους «να συναινέσουν» σε μια ενιαία «αμοιβαία αντίληψη δικαιοσύνης» και «υποστήριξης δίκαιων θεσμών». Η απάντηση βρίσκεται στη δημοκρατική πολιτική εξουσία και διακυβέρνηση. Σήμερα βρίσκεται υπό αμφισβήτηση ακριβώς αυτή η ανάγκη πολιτικής διακυβέρνησης.

Ο John Rawls (1921-2002) δίδαξε επί σειρά ετών φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Harvard και θεωρείται ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς φιλοσόφους του 20ού αιώνα. Το 1999 τιμήθηκε με το Μετάλλιο Ανθρωπιστικών Επιστημών για το σύνολο του έργου του, το οποίο, σύμφωνα με τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Bill Clinton, που απένειμε το βραβείο, «βοήθησε μια ολόκληρη γενιά Αμερικανών να ανακτήσουν την πίστη τους στην ίδια τη δημοκρατία». Στα ελληνικά κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία του Θεωρία της δικαιοσύνης (Πόλις, 2001), Το δίκαιο των λαών (Ποιότητα, 2002), Η δίκαιη κοινωνία (Πόλις, 2006) και Κοινωνική δικαιοσύνη και καντιανή ηθική (Liberal Books, 2016), Διαλέξεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας (Κριτική, 2021).

Επάλληλη συναίνεση

Επιστρέφω τώρα στη «λύση» της επάλληλης συναίνεσης. Αυτή αποτελεί την απάντηση στο πώς μπορεί να είναι εφικτός ο πολιτικός φιλελευθερισμός. Ο Rawls προτείνει συγκεκριμένα πολιτικά και συνταγματικά βήματα για την επίτευξη της επάλληλης συναίνεσης. Φιλόσοφος όμως του διαμετρήματός του δεν θα μπορούσε να μη λάβει υπόψη του πως όταν επαγγελλόμαστε μια πολιτική αντίληψη της δικαιοσύνης, δεν μπορούμε να μην είμαστε φορείς και ενός δικού μας περιεκτικού φιλοσοφικού ή θρησκευτικού δόγματος. Για να λύσει και αυτόν το γρίφο προτείνει την προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαθού. Προτεραιότητα και κάθε σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος σε αντίθεση με τα προγράμματα της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Τελικά, ο πολιτικός φιλελευθερισμός, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Rawls, δεν μπορεί να αποφύγει να ασπασθεί την ανωτερότητα ορισμένων μορφών ηθικού χαρακτήρα και να ενθαρρύνει ορισμένες ηθικές αρετές. Αυτό όμως επαναφέρει την απορία για τη θέση των μη εύλογων δογμάτων, αλλά και για τα κριτήρια με τα οποία διαχωρίζεται το εύλογο από το μη εύλογο.

Στη «Δίκαιη Κοινωνία» ο Rawls ανασκευάζει κάποιες από τις θέσεις που είχε αναπτύξει κυρίως στη «Θεωρία». Αλλαγές που αφορούν κυρίως τον τρόπο οργάνωσης των επιχειρημάτων υπέρ της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, τον τρόπο σύνθεσης των δύο αρχών της δικαιοσύνης και κυρίως την απόρριψη κάποιων θέσεων που επεδίωκαν να προσδιορίσουν τις πολιτικές ελευθερίες ως ένα εκτεταμένο σχήμα ελευθεριών προερχόμενο από την ορθολογική αναζήτηση του αγαθού.

Εκείνο που, κυρίως, επανεξετάζει είναι η έκταση των ελευθεριών που δομούν την πρώτη αρχή. Ο Rawls χρησιμοποιώντας τη διάκριση του Benjamin Constant για αρχαίες και σύγχρονες ελευθερίες, αποδίδει προτεραιότητα στις σύγχρονες ελευθερίες της σκέψης και της συνείδησης έναντι των ελευθεριών των αρχαίων, οι οποίες αφορούν την πολιτική συμμετοχή και ένταξη. Σήμερα αυτό μεταφράζεται σε σύγκρουση μεταξύ «συμμετοχικής» και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Περιττό να αναφερθώ πως η αριστερή ριζοσπαστική κριτική στη σοσιαλδημοκρατία αφορά το ότι αυτή επικεντρώθηκε στις σύγχρονες ελευθερίες της αντιπροσώπευσης και όχι στις «αρχαίες» της συμμετοχής. Η δεύτερη μεγάλη αναθεώρηση, την οποία είχε θίξει και στον «Πολιτικό Φιλελευθερισμό», αφορά τη θέση πως πλέον η αντίληψη για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν θεωρείται μέρος της ορθολογικής απόφασης, αλλά του αισθήματος περί δικαιοσύνης, όπως αυτό αναπτύσσεται από τις εγγενείς ηθικές δυνάμεις των ελεύθερων και ισότιμων προσώπων. Εδώ για να αντιστρέψω τη ροή της ανάλυσης από τον Rawls στην πολιτική προς από την πολιτική στον Rawls, αυτός φαίνεται να είναι πιο κοντά στη θεώρηση για την πολιτική του ριζοσπαστισμού και όχι της σοσιαλδημοκρατίας.

Η ακριβοδίκαιη ισότητα των ευκαιριών και η αρχή της διαφοράς μπορούν να εφαρμοστούν μόνο και εφόσον έχει εξασφαλισθεί η εφαρμογή της πρώτης αρχής των ελευθεριών.

Έτσι στη «Δίκαιη Κοινωνία» το βάρος πέφτει στο εύλογο, ως δυνατότητα να έχουμε το αίσθημα της δικαιοσύνης και όχι στο ορθολογικό, ως δυνατότητα να έχουμε την αντίληψη του αγαθού. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αποτελεί εδώ το ρυθμιστικό και καθοριστικό παράγοντα για την αποτελεσματική οργάνωση της ιδέας της εύτακτης κοινωνίας. Ο Rawls αναδιατάσσει και επανεπιθεωρεί τους τρόπους οργάνωσης και συνεργασίας των βασικών ιδεών του (αρχική θέση, εύτακτη κοινωνία, επάλληλη συναίνεση, αναστοχαστική ισορροπία) που συνθέτουν το τοπίο εντός του οποίου συγκροτείται και οικοδομείται η κοινωνία ως ακριβοδίκαιο σύστημα συνεργασίας. Στη βάση των αναθεωρήσεων που ήδη αναφέρθηκαν, αναλύει τις σχέσεις μεταξύ των δύο αρχών της δικαιοσύνης. Τονίζει τη σημασία της προτεραιότητας της πρώτης αρχής, αλλά και το χώρο που αυτή καταλαμβάνει στην αποκαλούμενη απ’ αυτόν βασική δομή. Αυτή η δομή είναι το Σύνταγμα και οι διατάξεις του. Έτσι όταν ο Rawls μιλάει για προτεραιότητα της πρώτης αρχής έναντι των δύο πλευρών της δεύτερης, εννοεί χρονική προτεραιότητα. Η ακριβοδίκαιη ισότητα των ευκαιριών και η αρχή της διαφοράς μπορούν να εφαρμοστούν μόνο και εφόσον έχει εξασφαλισθεί η εφαρμογή της πρώτης αρχής των ελευθεριών. Και όλα αυτά εντάσσονται στον χαρακτήρα της βασικής δομής, τον χαρακτήρα δηλαδή των συνταγματικών διατάξεων.

Όλα αυτά, όχι φυσικά με την ορολογία του Rawls, αποτέλεσαν συστατικά στοιχεία της εφαρμοσμένης σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Η ισορροπία δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, η ισορροπία μεταξύ της αρχής της ισότητας και αυτής των ευκαιριών και η ισορροπία μεταξύ της αξιοκρατίας και του σεβασμού όλων ανεξαρτήτως γνώσεων και ικανοτήτων. Και εδώ τίθεται το μεγάλο θέμα της σχέσης μεταξύ κληρονομικών και γενετικών ανισοτήτων. Θέμα που ανέκαθεν βασάνιζε και βασανίζει τις πρακτικές της πολιτικής σοσιαλδημοκρατίας και θέμα που ξεφεύγει του ρολσιανού προβληματισμού, αλλά θα μου επιτρέψετε να μείνω λίγο και σ΄ αυτό.

Κληρονομικές και γενετικές ανισότητες

Κατά τον Jean-Fabien Spitz για να χαρακτηρίσουμε μια κοινωνική δομή δίκαιη, εξίσου μεγάλη σημασία έχει τόσο η καταπολέμηση των κληρονομικών ανισοτήτων, όσο και των ανισοτήτων των προερχόμενων από την άνιση κατανομή των γενετικών δυνατοτήτων (κάποιοι από τη γέννησή τους έχουν μεγαλύτερα ταλέντα και ικανότητες από κάποιους άλλους). Για τη σοσιαλδημοκρατία, ισχυρίζεται ο Spitz, η κοινωνική δικαιοσύνη συνίσταται μόνο στην εξίσωση των ευκαιριών (να πάλι ο Rawls), την οποία εμποδίζει η ταξική θέση και η κοινωνική προέλευση. Όσον αφορά τις θεωρίες δικαιοσύνης «δίκαιη κοινωνία είναι μια κοινωνία χωρίς δεσποτισμό… καμία τους δεν μένει αδιάφορη μπροστά στις υλικές ανισότητες» αλλά καμία τους δεν απαντά στην «ασυμμετρία της πραγματικής εξουσίας της ιδιωτικής κυριάρχησης». Επίσης, ο ίδιος ισχυρίζεται ότι η σοσιαλδημοκρατία μετατοπίζοντας τον άξονα της από τη μάχη κατά των ανισοτήτων σ’ αυτή των ίσων ευκαιριών έχασε την ευκαιρία να παραμείνει μεγάλη δύναμη. Εξάλλου «αυτό ακριβώς δείχνει και η εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών, όπου οι ανισότητες δεν έχουν ελαττωθεί, ενώ η ισότητα των ευκαιριών έχει προφανώς προοδεύσει». Νομίζω ότι αυτές οι παρατηρήσεις είναι άδικες, αλλά όχι εντελώς περιττές, τόσο για τις θεωρίες δικαιοσύνης όσο και για τη σοσιαλδημοκρατία. Η αδικία τους, όσο και να φαίνεται παράδοξο, την ίδια στιγμή είναι και ιδιαιτέρως πολύτιμη για τη χάραξη της μελλοντικής στρατηγικής της σοσιαλδημοκρατίας.

Αν η κριτική στη σοσιαλδημοκρατία αφορά το ότι αυτή παραβλέπει τις ανισότητες που έχουν γενετική καταγωγή, η κριτική στη Δεξιά και στη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση αφορά ότι γι’ αυτήν οι νικητές της κληρονομικής ή της γενετικής «κλήρωσης» δικαιούνται να κρατήσουν για τον εαυτό τους όλα τα οφέλη από αυτήν την τύχη τους. Δεν είναι όμως οι θεωρίες δικαιοσύνης αλλά η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση που δεν ενδιαφέρεται για τις ασυμμετρίες της πραγματικής εξουσίας και της ιδιωτικής κυριάρχησης. Για τον νεοφιλελευθερισμό οι άξιοι, οι υπεύθυνοι, όσοι κατορθώνουν να κάνουν καλές επιλογές, ανεξάρτητα του πως το επιτυγχάνουν και τι επιπτώσεις έχει αυτή τους η «αξιοσύνη», δεν υποχρεούνται να διαθέσουν ούτε μια «πενταροδεκάρα» στην κοινωνία. Ό,τι καλό ήταν να κάνουν γι’ αυτήν το έχουν κάνει με την «επιχειρηματικότητά τους». Αυτό αφορά όλους όσοι έκαναν σωστές επιλογές και πέτυχαν χάρη αυτών. Αυτοί όχι μόνο δεν οφείλουν τίποτα στην κοινωνία, αλλά και το να τούς στερούν τα πλεονεκτήματα αυτών των επιλογών τους, μέσω της φορολόγησης για παράδειγμα, είναι κοινωνικά άδικο. 

Αυτό που, κατά τη γνώμη μου, χρειάζεται να κρατήσουμε από την κριτική του Spitz είναι τα πυρά του κατά της κυρίαρχης αφήγησης που θέλει τους φτωχούς να φταίνε που είναι φτωχοί και κυρίως η θέση πως αν οι φτωχοί θέλουν να είναι λιγότερο φτωχοί πρέπει να αφήσουν τους πλούσιους να γίνουν πλουσιότεροι. Εδώ εξάλλου και όχι στην αξίωση για ελεύθερες αγορές (αξίωση ακόμη και των σοσιαλδημοκρατών) βρίσκεται και η ουσία του νεοφιλελευθερισμού. Μια ιδεολογία, με σαφείς ταξικές επιπτώσεις, που θεωρεί πως όσο πλουσιότεροι γίνονται κάποιοι, τόσο πιο πλούσια γίνεται η κοινωνία. Για όσους δεν «προκάνουν», γι’ αυτούς υπάρχει το «δίχτυ ασφαλείας», μια νεοφιλελεύθερη και όχι σοσιαλδημοκρατική πρόταση.

Φιλελεύθερος (δημοκρατικός) σοσιαλισμός

Μετά απ’ αυτή την παρέκβαση γυρίζουμε πίσω στον πυρήνα των θέσεων του Rawls Αυτό όμως που στη «Δίκαιη Κοινωνία» ενδιαφέρει ιδιαίτερα από τη σκοπιά αυτής της εισήγησης είναι η ανάλυση των θεσμών μιας δίκαιης βασικής δομής. Εδώ ο Rawls καταθέτει τις θέσεις του για τα κατ' αυτόν πέντε είδη πολιτευμάτων. Αυτά είναι: (α) ο laissez – faire (λεσέ – φερ) καπιταλισμός, (β) το καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας, (γ) το σοσιαλιστικό κράτος με την κατευθυνόμενη οικονομία, (δ) η ιδιοκτησιακή δημοκρατία και (ε) ο φιλελεύθερος (δημοκρατικός) σοσιαλισμός.

Τα κριτήριά του γι' αυτόν τον διαχωρισμό δεν είναι οικονομικά, αλλά πολιτικά και ηθικά. Έτσι αναφορικά με κάθε πολίτευμα εγείρει τέσσερα ερωτήματα. «Το πρώτο αφορά την ορθότητα, δηλαδή αν οι θεσμοί του είναι ορθοί και δίκαιοι. Το δεύτερο αφορά τον σχεδιασμό, δηλαδή αν οι θεσμοί ενός καθεστώτος μπορούν να σχεδιαστούν έτσι ώστε να υλοποιούν τους δεδηλωμένους σκοπούς και τους αντικειμενικούς στόχους του. Αυτό συνεπάγεται ένα τρίτο ερώτημα: αν μπορούμε να βασιστούμε στο ότι οι πολίτες, με δεδομένα τα πιθανά συμφέροντα και τους στόχους τους που διαμορφώνονται από τη βασική δομή του πολιτεύματος, θα συμμορφώνονται, όσον αφορά τα αξιώματα και τις θέσεις τους με τους δίκαιους θεσμούς και τους κανόνες που σχετίζονται με αυτούς. Το πρόβλημα της διαφθοράς αποτελεί μια όψη αυτού του ζητήματος. Τέλος υπάρχει το ζήτημα της επάρκειας, δηλαδή αν τα καθήκοντα που σχετίζονται με αξιώματα και θέσεις αποδειχτούν πολύ δύσκολα για όσους είναι πιθανόν να τα καταλάβουν». Έχουμε εδώ τη ρολσιανή, αλλά να μου επιτρέψετε και τη σοσιαλδημοκρατική γκάμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που καλούνται να εφαρμόζουν πολίτες και πολιτικοί έτσι ώστε να τηρούνται οι αρχές της δικαιοσύνης. Αυτή όμως η τήρηση δεν εξαρτάται μόνο από τη συμπεριφορά των ατόμων, αλλά και από τον χαρακτήρα του κάθε μοντέλου ξεχωριστά. Έτσι καθένα από τα τρία πρώτα «προσβάλλει» τις αρχές δικαιοσύνης, ανεξάρτητα από τη δράση των ατόμων.

ο καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας απορρίπτει την ουσιαστική αξία των ίσων πολιτικών ελευθεριών, ενώ αν και φαίνεται να μεριμνά για την ισότητα των ευκαιριών, αυτό ακολουθεί πολιτικές που δεν συνάδουν με αυτή την ισότητα.

Έτσι κατά τον Rawls ο laissez – faire καπιταλισμός εξασφαλίζει μόνο την τυπική ισότητα και ουσιαστικά απορρίπτει τις ίσες πολιτικές ελευθερίες και την ακριβοδίκαιη ισότητα ευκαιριών. Το καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας απορρίπτει την ουσιαστική αξία των ίσων πολιτικών ελευθεριών, ενώ αν και φαίνεται να μεριμνά για την ισότητα των ευκαιριών, αυτό ακολουθεί πολιτικές που δεν συνάδουν με αυτή την ισότητα. Ενώ επίσης επιτρέπει μεγάλες ανισότητες ως προς την κατοχή ακίνητης περιουσίας. Το σοσιαλιστικό κράτος της κατευθυνόμενης οικονομίας εποπτεύεται από ένα μονοκομματικό καθεστώς καταστρατηγεί τόσο τα ίσα βασικά δικαιώματα όσο τις ελευθερίες.

Η ιδιοκτησιακή δημοκρατία και ο φιλελεύθερος (δημοκρατικός) σοσιαλισμός έχουν κάποια κοινά στοιχεία: «Θεσπίζουν ένα συνταγματικό πλαίσιο δημοκρατικής πολιτικής, εγγυώνται τις βασικές ελευθερίες από κοινού με την ουσιαστική αξία των πολιτικών ελευθεριών και την ακριβοδίκαιη ισότητα των ευκαιριών, και ρυθμίζουν τις οικονομικές και πολιτικές ανισότητες μέσω μιας αρχής αμοιβαιότητας, αν όχι μέσω της αρχής της διαφοράς».

Η ιδιοκτησιακή δημοκρατία και ο φιλελεύθερος (δημοκρατικός) σοσιαλισμός διαφέρουν ριζικά από το καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας. Στο κράτος πρόνοιας ο στόχος είναι όλοι να απολαμβάνουν ένα ελάχιστο αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο μέσω της αναδιανομής στο τέλος. Ενώ η ιδιοκτησιακή δημοκρατία δεν αναδιανέμει γενικώς εισόδημα (επιδοματοκεντρικές πολιτικές) σ’ όσους υστερούν «αλλά διασφαλίζει την ευρύτατη διαδεδομένη κατοχή παραγωγικών πηγών και ανθρώπινου κεφαλαίου (που δεν είναι τίποτα άλλο από την εκπαίδευση και τις καλλιεργημένες δεξιότητες) στην αρχή κάθε περιόδου, πάντα υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών».

Η «εύλογη» φροντίδα του φιλόσοφου είναι να αποκλείσει από το σώμα της πολιτικής, την οποία ταυτίζει και με την καταναγκαστική εξουσία, οτιδήποτε μπορεί να επιβάλλει δόγματα που ακυρώνουν την ελευθερία των ισότιμων πολιτών.

Ο Rawls ουσιαστικά ταυτίζει την ιδιοκτησιακή δημοκρατία με τον φιλελεύθερο (δημοκρατικό) σοσιαλισμό, αλλά στην ουσία περιγράφει με τη δική του ορολογία αυτό που αποτελεί τον πυρήνα της σοσιαλδημοκρατίας, ο οποίος κακώς ταυτίζεται με το δίχτυ ασφαλείας, μια καθαρά νεοφιλελεύθερη πρόταση. Σοσιαλδημοκρατικός πυρήνας είναι το Κράτος Παροχής Κοινωνικών Υπηρεσιών ή, με την ορολογία του Rawls, εκείνο το καθεστώς της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας όπου εξασφαλίζονται μέσω της προτεραιότητας της παραγωγής και όχι της αναδιανομής οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες και στόχοι ή αλλιώς τα πρωταρχικά αγαθά.

Βεβαίως η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αντιλαμβάνεται το πολιτικό ως μέρος της σφαίρας του ηθικού και δεν επεκτείνεται σε μέρη όπου, σύμφωνα με την ορολογία του Rawls, κυριαρχούν διάφορες περιεκτικές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές διδασκαλίες. Ο φιλόσοφος αποκλείει ακόμα και τον φιλελευθερισμό, όταν αυτός προβάλλει αιτήματα περιεκτικής διδασκαλίας. Η «εύλογη» φροντίδα του φιλόσοφου είναι να αποκλείσει από το σώμα της πολιτικής, την οποία ταυτίζει και με την καταναγκαστική εξουσία, οτιδήποτε μπορεί να επιβάλλει δόγματα που ακυρώνουν την ελευθερία των ισότιμων πολιτών. Με αυτές του τις θέσεις ο Rawls περιορίζει την πολιτική από χώρο επιλογής και γενίκευσης των επιμέρους συμφερόντων σε χώρο περιστολής στο ελάχιστο αυτών των συμφερόντων. Με αυτόν τον τρόπο τα συμφέροντα και οι ιδέες μεγάλων κοινωνικών κατηγοριών και τάξεων που περιλαμβάνονται στο βεληνεκές του προβληματισμού άλλων στοχαστών, όπως ο Amartya Sen, αλλά και σύγχρονων μαρξιστών θεωρητικών, μένουν εκτός του προβληματισμού του ρολσιανού πολιτικού φιλελευθερισμού.

Επίλογος

Ο μεγάλος Αμερικανός φιλόσοφος έγινε στόχος κριτικής από ιδιαίτερα αξιόλογους και διεισδυτικούς υπερφιλέλευθερους και ωφελιμιστές στοχαστές, κυρίως για την αρχή της διαφοράς και του λεγόμενου κριτηρίου maximin (μεγιστοποίηση του ελαχίστου). Στην ουσία όμως, κατά τη γνώμη μου, το μεγαλύτερο σφάλμα του ήταν η ελαχιστοποίηση του μεγίστου. Και αυτό το μέγιστο δεν είναι τίποτε άλλο από την πολιτική.

Η πολιτική στο θεωρητικό σχήμα του Rawls, από ένα ρωμαλέο ανθρώπινο σώμα που είναι στον Marx, μετατρέπεται σε ανθρώπινο σκελετό. Το έργο του Rawls όμως θα εξακολουθήσει να προβληματίζει και να γεννά θεωρητικές διαμάχες, γιατί το κύριο σ’ αυτό είναι η διδαχή του πως οι ελευθερίες έχουν προτεραιότητα έναντι της ανταγωνιστικότητας και των κερδών. Ανταγωνιστικότητα και κέρδη όμως, αν τεθούν υπό έλεγχο, μπορούν να στηρίξουν τις ελευθερίες των ανθρώπων ως ατόμων και όχι ως μέλη κοινοτήτων. Αν και ο Rawls φροντίζει να αναφέρεται και στην ιδέα του αγαθού των κοινωνικών ενώσεων, πολλοί, όπως ο Michael Walzer, τον κατηγορούν για μονομέρεια όσον αφορά την προτεραιότητα του ατόμου έναντι των κοινωνικών ενώσεων.

Η σοσιαλδημοκρατική άποψη έρχεται να αντικρούσει εκείνες τις πτυχές της κοινοτιστικής οπτικής η οποία εγκλωβίζεται σε μια φορμαλιστική αντιπαράθεση για το πού πρέπει να γείρουν οι προτεραιότητες μεταξύ κοινοτικού και ατομικού.

Η σοσιαλδημοκρατική άποψη έρχεται να αντικρούσει εκείνες τις πτυχές της κοινοτιστικής οπτικής η οποία εγκλωβίζεται σε μια φορμαλιστική αντιπαράθεση για το πού πρέπει να γείρουν οι προτεραιότητες μεταξύ κοινοτικού και ατομικού. Ο κοινοτισμός αν και δεν απορρίπτει την ύπαρξη ταξικών διακρίσεων, τις εντάσσει σ’ ένα «κοινοτικό» πλαίσιο (ομάδα, έθνος, θρησκεία) και με αυτό τον τρόπο το βάρος πέφτει στην κοινότητα και όχι στη ταξική διάκριση. Για τη σοσιαλδημοκρατική αντίληψη η κοινοτιστική περιχαράκωση των ταξικών διακρίσεων τις «σχετικοποιεί».

Είναι όμως αναγκαία η ύπαρξη ενός κοινού τόπου όσον αφορά τα ερωτήματα για το ποιοι κανόνες επιτρέπουν τη συνεργασία μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας ως ελεύθερων και ίσων ατόμων. Για το πώς είναι δυνατόν σε μια ελεύθερη κοινωνία, ελεύθερων ατόμων να μεγιστοποιείται η προοπτική των λιγότερο ευνοημένων. Για το πώς, και κυρίως γιατί, μπορεί οι κανόνες που ευνοούν την αναδιανομή υπέρ των λιγότερο ευνοημένων να γίνονται δεκτοί, γι' αυτό αγωνιζόμαστε κατά των ανισοτήτων. Με αυτά τα ερωτήματα στις προηγούμενες απαντήσεις μου θα μου επιτρέψετε να κλείσω την εισήγηση μου. Γιατί κάθε πολιτική απάντηση γεννά πάντα νέες ερωτήσεις.

Τελικά δίκαιη κοινωνία είναι αυτή που έχει λιγότερες ανισότητες. Το ερώτημα του Rawls αν υπάρχουν ανισότητες που κάνουν τις κοινωνίες πιο ίσες, άρα πιο δίκαιες, στο πρόσωπο του Sandel μετατρέπεται σε ερώτημα για το αν υπάρχουν διακρίσεις και τιμές που κάνουν τις κοινωνίες πιο δίκαιες, άρα και πιο ίσες. Οι δύο τους απαντούν θετικά όταν τονίζουν την ανάγκη ενίσχυσης των κοινωνικών υπηρεσιών του δημόσιου τομέα. Αυτή είναι και η κλασική απάντηση της σοσιαλδημοκρατικής «κοινότητας».

* Εισήγηση σε Σεμινάριο του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για τον John Rowls.