rimes i anaksiopoites kentriki

Σκέψεις για τη ρίμα στην ελληνική ποίηση και σε τρεις ακόμα ευρωπαϊκές γλώσσες.

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Σε παλιά τηλεοπτική εκπομπή, ο Μανόλης Αναγνωστάκης είχε κάποτε πει ότι τις δυνατότητες της ρίμας η νεοελληνική ποίηση δεν τις έχει αξιοποιήσει όσο θα μπορούσε. Και είχε βεβαίως δίκιο. Το βλέπει κανείς διαβάζοντας ποιήματα σε άλλες γλώσσες.

Του Ισπανού το αυτί λ.χ. είναι τόσο ασκημένο ώστε να συλλαμβάνει ως ρίμα, ως ήχους ομοιοκατάληκτους δηλαδή, μια ακολουθία όμοιων φωνηέντων ανεξαρτήτως των συμφώνων που παρεμβάλλονται ή ακολουθούν. Οι λέξεις vengο, pensamientos, muero, lejos, necio, sujeto, contemplo, cuerpo ας πούμε, για να αντιγράψω μερικές από τους πρώτους στίχους ενός περίφημου ποιήματος του Λόπε δε Βέγα, στα ισπανικά ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους, περιέχουν όλες τα φωνήεντα ε και ο. Πάνω στη συνήχησή τους, μπορεί να φτιάξει κανείς μια συγχορδία πολύ πιο διακριτική από τις ηχηρές δικές μας ρίμες, κι όμως ικανή να σπονδυλώσει ένα ποίημα στο μάκρος εκατοντάδων (!) στίχων.

Του αγγλόφωνου πάλι το αυτί είναι ασκημένο στην αναγνώριση των συμφωνικών ομοιοτήτων. Σ' ένα πεντάστιχό του ο Γέητς, λ.χ., βάζει το won να ομοιοκαταληκτεί με το stone, το again, το run και το men, όλα τους λήγοντα σε -n. Αν το δοκίμαζε ένας Έλληνας ποιητής, αμφιβάλλω αν θα γινόταν καν αντιληπτό τι πήγε να κάνει.

Του αγγλόφωνου πάλι το αυτί είναι ασκημένο στην αναγνώριση των συμφωνικών ομοιοτήτων. Σ' ένα πεντάστιχό του ο Γέητς, λ.χ., βάζει το won να ομοιοκαταληκτεί με το stone, το again, το run και το men, όλα τους λήγοντα σε -n.

Ένας σπουδαίος σύγχρονός μας Γερμανός ποιητής, ο Γιάν Βάγκνερ, πάει ακόμη πιο μακριά. Εκμεταλλεύεται και τις πιο αχνές ομοιότητες, τις εντελώς ακανόνιστες συγγένειες των ήχων. Σε στίχους του θα δούμε το feine να ριμάρει με το bienen, το egal με το ziegel, το epitaph με το staat, το klebt με το lebte.

Εδώ σε μας ακόμη και οι «φτωχές» λεγόμενες ρίμες, θεωρούνται από κάποιους ανεπαρκείς, αν σκεφτούμε ότι ο Σολωμός χρειάστηκε να δώσει εξηγήσεις στις «Σημείωσές» του στον Ύμνο για ποιον λόγο «το τιμή είναι ομοιοτέλευτο με το πολλοί, το κακός με το τυφλός, το εχθές με το πολλές». Και τις ασύμμετρες οξύτονες / προπαροξύτονες ρίμες του Ελύτη, λ.χ. στο Άξιον Εστί και αλλού, τροχούς / αίμα τους, βουνά / θάλασσα, κλειστό / άβυσσο και άλλες, έχω διαπιστώσει προσωπικά ότι πολλοί αναγνώστες δεν τις αντιλαμβάνονται καν ως τέτοιες.

Η επιλογή του είδους της ρίμας δεν είναι ζήτημα γλωσσικής δυνατότητας – προφανώς η ελληνική προσφέρεται για την καλλιέργεια της πλούσιας και πρωτότυπης ομοιοκαταληξίας, όπως και άλλες γλώσσες. Είναι ζήτημα τονικότητας, ποικιλίας εκφραστικής. Κάθε είδος ομοιοκαταλήξεως έχει να προσφέρει κάτι διαφορετικό, είναι ένα άλλο πλήκτρο στο ηχοχρωματικό κλαβιέ της ποίησης. Και ασφαλώς δεν κάνουν όλα τα πλήκτρα για όλες τις δουλειές. Μια άκρως ευφάνταστη ρίμα σε ένα ποίημα αφηγηματικού ή δραματικού περιεχομένου, λ.χ., όχι μόνο δεν προσθέτει κάτι, αλλά αντιθέτως περισπά την προσοχή του αναγνώστη/ακροατή, αδυνατίζει το τελικό αποτέλεσμα κάνοντάς τον να σταθεί αντί να παρακολουθήσει ακώλυτα τη ροή της πλοκής και της δράσης. Είναι γι' αυτό που οι ρίμες του Κορνάρου είναι συνήθως τόσο απαρατήρητες και «εύκολες» – σε ένα ποίημα 10.000 στίχων, κάθε τι άλλο θα ήταν πολυτέλεια. Όμως δεν είναι διόλου αφρόντιστες, όπως νομίζουν μερικοί. Ο Σολωμός στον Ύμνο του έχει αυτές ακριβώς τις ρίμες που χρειάζεται για ένα ποίημα επικαιρικό, ένα μανιφέστο της Επανάστασης. Κάθε τι παραπάνω, τη δεδομένη στιγμή, θα ήταν περιττό.

Μια άκρως ευφάνταστη ρίμα σε ένα ποίημα αφηγηματικού ή δραματικού περιεχομένου, λ.χ., όχι μόνο δεν προσθέτει κάτι, αλλά αντιθέτως περισπά την προσοχή του αναγνώστη/ακροατή, αδυνατίζει το τελικό αποτέλεσμα κάνοντάς τον να σταθεί αντί να παρακολουθήσει ακώλυτα τη ροή της πλοκής και της δράσης. Είναι γι' αυτό που οι ρίμες του Κορνάρου είναι συνήθως τόσο απαρατήρητες και «εύκολες»

Από την επιδεικτικά σπάνια ή εξεζητημένη ρίμα ως την κοινή και μόλις ακουόμενη υπάρχει ένα τεράστιο τονικό φάσμα. Και ορθά παρατηρεί ο Αναγνωστάκης ότι η ελληνική ποίηση έχει αξιοποιήσει επαρκώς ένα μικρό μόνο τμήμα του. Ο ίδιος στις σάτιρες του Μανούσου Φάσση φρόντισε να μας το δείξει με τον έξοχο φανταιζίστικο τρόπο του, που κι αυτός είναι εδώ σε μας ακριβοθώρητος:

«Και οι κοπελιές οι άπονες
ερωτεύτηκαν τους Ιάπωνες.
Δεν μπόρεσε να τις δονήσει η
φωνή που βγάζαν οι Ινδονήσιοι».

Οι λόγοι αυτής της υστέρησης είναι πολλοί: η ιταλική επιρροή του πετραρχισμού που προτιμά παραδοσιακά την κανονική, πλούσια ομοιοκαταληξία· η καθυστερημένη ανάπτυξη της νεώτερης ελληνικής ποίησης που με την εξαίρεση της κρητικής αναγέννησης και του λυρισμού των νησιών έπρεπε να περιμένει τον 19ο αιώνα για να συντονιστεί πλήρως με την υπόλοιπη Ευρώπη· η επικράτηση εδώ σε μας ενός σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα ελευθερόστιχου μοντερνισμού, αντίθετα με την πορεία που πήραν τα πράγματα στην αγγλόφωνη ή την ρωσσική λ.χ. μοντέρνα ποίηση, όπου ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε η καλλιέργεια των ομοιοκατάληκτων μορφών.

Τα τελευταία χρόνια, με την επιστροφή των έμμετρων μορφών στη λογοτεχνία μας, αρκετοί νεώτεροι ποιητές μας προσπάθησαν επίμονα και συνειδητά να καλύψουν το χαμένο έδαφος. «Ζω με το μέτρο και με το ρυθμό, πνέω με τη ρίμα», τον στίχο αυτό του Παλαμά αρκετά τον επανέλαβαν νοερά. Και μας έδωσαν έργα εξαίρετα κάποτε. Όμως αυτό είναι θέμα για ένα άλλο σημείωμα.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του, ο τόμος που περιλαμβάνει την ποιητική του σύνθεση «Η κόρη μου» και τη μετάφρασή του στο ποίημα του William B. Yeats «Προσευχή για την κόρη μου» (εκδ. Κίχλη).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

Το βράδυ της Δευτέρας 11 Μαρτίου, δύο χρόνια από τον θάνατο του δημοσιογράφου και εκδότη της εφημερίδας «Το Ποντίκι» (1979-2005), Κώστα Παπαϊωάννου (1938-2022), διοργανώθηκε στην Ένωση Συντακτών τιμητική εκδήλωση στη μνήμη του. Βασικοί ομιλητές ήταν οι (από αριστερά στη φωτογραφία) Μιχάλης Ιγνατίου, Αλέξης Παπαχελάς...

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η ικανότητα της Αισθητικής είναι να αποδιώχνει το κακό και μέσω της εμπειρίας του ωραίου να οδηγεί τους ανθρώπους σε αυτοαποκαλύψεις, σε γνωστικές περιπέτειες, αλλά και σε ιατρικές θεραπείες. Κεντρική εικόνα: O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου ©Wikipedia. 

Γράφει ο Δημο...

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ