Επειδή πολλοί «νεοφώτιστοι» στη σοσιαλδημοκρατία πολιτικοί μας αναζητούν ένα επιθετικό προσδιορισμό γι’ αυτήν (αριστερή, ριζοσπαστική και άλλες τέτοιες πομφόλυγες) θα τους συνιστούσα το «καντιανή». Καθόλου «πιασάρικο» αλλά αληθινό. Ας το δούμε αυτό.
Του Γιώργου Σιακαντάρη
Φυσικά και δεν ήταν σοσιαλδημοκράτης ο Καντ. Πώς άλλωστε θα συνέβαινε κάτι τέτοιο όταν το κόμμα της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, το SPD, ιδρύθηκε 71 χρόνια μετά τον θάνατό του το 1804. Ο Καντ όμως μπορεί να θεωρηθεί ως η γέφυρα της μετάβασης της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας από τον επαναστατικό μαρξισμό στον ρεαλισμό της κίνησης προς ένα κόσμο καλύτερο εντός της καπιταλιστικής πραγματικότητας και της αστικής δημοκρατίας.
Όταν ο σοσιαλδημοκράτης Αυστριακός καγκελάριος Μπρούνο Κράισκι υποδέχθηκε στη Βιέννη τον Γερμανό σοσιαλδημοκράτη καγκελάριο Βίλλυ Μπραντ, τον καλωσόρισε ως τον άνθρωπο ο οποίος αυτός και το κόμμα του μετέτρεψαν σε πολιτικό πρόγραμμα την καντιανή προσταγή, «πράττε σύμφωνα με έναν γνώμονα που μπορεί συγχρόνως να ισχύει ως καθολικός νόμος». Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, μετά την αρχική είσοδο των μαζών στην πολιτική σκηνή με τη διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου, όντως η σοσιαλδημοκρατία προσπάθησε να αντιμετωπίσει την πολιτική ως μια πράξη που οι συνέπειες της μπορούσαν να εκλαμβάνονται ως «καθολικός νόμος».
Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, μετά την αρχική είσοδο των μαζών στην πολιτική σκηνή με τη διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου, όντως η σοσιαλδημοκρατία προσπάθησε να αντιμετωπίσει την πολιτική ως μια πράξη που οι συνέπειες της μπορούσαν να εκλαμβάνονται ως «καθολικός νόμος».
Βεβαίως αυτό δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη. Στην αρχή η σοσιαλδημοκρατία ήταν μια παράταξη που ακολουθούσε τον Μαρξ και την απαίτηση του για βίαιη ανατροπή του καπιταλισμού. Σταδιακά αρχικά με τις θεωρητικές επεξεργασίες των Μπερνστάιν και Ζορές άρχισε να επιζητεί μια δημοκρατική μετάβαση στον σοσιαλισμό χωρίς να αμφισβητεί το αίτημα κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας και μόνο μετά την κατάληξη της Ρωσικής Επανάστασης στον ολοκληρωτισμό έγινε η παράταξη του πρωτείου της δημοκρατίας και της «καντιανής προσταγής».
Εσωστρέφεια ή κίνηση ιδεών;
Αυτό που κάποιοι ανοήτως αποκαλούν εσωστρέφεια, η σοσιαλδημοκρατία το ονόμαζε κίνηση ιδεών. Μόνο μέσα απ’ αυτή την κίνηση ιδεών αυτή εγκατέλειψε το αίτημα της ανατροπής του καπιταλισμού για χάρη της ενίσχυσης της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και του κοινωνικού κράτους εντός των καπιταλιστικών πλαισίων. Η σοσιαλδημοκρατία δεν γεννήθηκε αλλά έγινε καντιανή μέσα από την προτεραιότητα της κίνησης έναντι των τελικών σκοπών και της ηθικής της ευθύνης έναντι της ηθικής της πεποίθησης.
Η σοσιαλδημοκρατία δεν γεννήθηκε αλλά έγινε καντιανή μέσα από την προτεραιότητα της κίνησης έναντι των τελικών σκοπών και της ηθικής της ευθύνης έναντι της ηθικής της πεποίθησης.
Τρεις πιστεύω πως ήταν οι μείζονες επιρροές της σοσιαλδημοκρατίας από τον Καντ. Η πρώτη συνδέεται με την αντίληψη του μεγάλου φιλοσόφου για τον παγκόσμιο χαρακτήρα των κοινωνικών και διανθρώπινων σχέσεων στη νεωτερική εποχή. Ο καντιανός διαφωτισμός είχε επενδύσει πολλά στις απευθείας σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους της γης, χωρίς την παρεμβολή των εθνικισμών. Αυτό προσπάθησε να κάνει και η σοσιαλδημοκρατία μετά τα τραγικά της λάθη το 1914. Γι’ αυτό και οι σημερινοί ευρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες ποτέ δεν κατανόησαν τα «κολλήματα» της δικής μας «σοσιαλδημοκρατίας» με τη συμφωνία των Πρεσπών.
Πίστη στη γνώση της πραγματικότητας
Η δεύτερη συνδέεται με την προτεραιότητα που ο Καντ αποδίδει στη γνώση της πραγματικότητας. Αυτός και η σοσιαλδημοκρατία πιστεύουν πως ο μόνος κόσμος που αλλάζει είναι αυτός που γνωρίζουμε σε βάθος τις δομές και τις τάξεις που τον απαρτίζουν. Η σοσιαλδημοκρατία εκτός από την παράταξη του πρωτείου της δημοκρατίας έγινε και η παράταξη του πρωτείου της μελέτης της υπάρχουσας κατάστασης, της πνευματικής καλλιέργειας και της απόρριψης κάθε ασπρόμαυρης λογικής. Καμία άλλη πολιτική παράταξη δεν πίστεψε περισσότερο απ’ όσο η σοσιαλδημοκρατία στον καντιανό ορισμό του Διαφωτισμού ως την «έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος». Και η γνώση είναι ο μόνος δρόμος εξόδου από την ανωριμότητα.
Καμία άλλη πολιτική παράταξη δεν πίστεψε περισσότερο απ’ όσο η σοσιαλδημοκρατία στον καντιανό ορισμό του Διαφωτισμού ως την «έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος».
Η τρίτη επιρροή συνδέεται με τις θέσεις του Καντ για το τι οφείλουμε να κάνουμε με λογικά μέσα ώστε αυτός ο κόσμος να αλλάζει προς το καλύτερο. Αυτός απέρριπτε τη θεωρία που στο όνομα της κριτικής στα «δεινά» της προόδου, αρνείτο τη δυνατότητα των κοινωνιών να αλλάζουν προς το καλύτερο. Ο Καντ αποκαλούσε αυτή τη θεωρία ηθική τρομοκρατία. Η καντιανή πλέον σοσιαλδημοκρατία με τη σειρά της απέρριπτε τόσο την ιδέα της επαναστατικής ανατροπής των κοινωνικών πραγμάτων, όσο και την ιδέα που θέλει το ανθρώπινο γένος να βρίσκεται σε διαρκή οπισθοδρόμηση.
Η σοσιαλδημοκρατία πίστεψε και αυτή όπως ο Καντ πως ο κόσμος μπορεί να βελτιώνεται μέχρι τόσο όσο τα ηθικά αποτελέσματα της πολιτικής πράξης δεν υπερβαίνουν τις αιτίες που τα προκάλεσαν. Η αδυναμία του ανθρώπου να προδιαγράψει με ακρίβεια το μέλλον, στη βάση της δήθεν γνώσης των φυσικών και των «κοινωνικών» νομοτελειών, όπως υποστήριζε η εξαθλίωση του μαρξισμού που άκουγε στο όνομα σοβιετικός διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός, ορίζει το μέτρο του δημόσιου ή του «καθολικού» καλού στην πολιτική Μόνο η παράμετρος που λαμβάνει υπόψη της την καντιανή κατηγορική προσταγή μετατρέπει σε καθολικό νόμο την πολιτική πράξη. Αυτό ακριβώς είχε στον νου του ο Κράισκι όταν καλωσόριζε τον Βίλλυ Μπραντ.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).