Περί φιλελευθερισμού: συνεισφορές και όρια μιας εισαγωγής

Για τους μεν, την αυτοπροσδιοριζόμενη ως «μεγάλη φιλελεύθερη παράταξη», η (υποτιθέμενη) ταύτιση με τον φιλελευθερισμό συνιστά πηγή περηφάνιας. Για τους δε, τη «ριζοσπαστική αριστερά», είναι ο εχθρός που μάχονται – συνεργός ή προστάδιο του φασισμού (υποτίθεται). Το παράδοξο είναι ότι η μεν αξιωματική αντιπολίτευση δεν υπερψηφίζει σχεδόν τίποτα (πολιτικά) φιλελεύθερο από τα χαρακτηριστικά φιλελεύθερα νομοσχέδια που φέρνει στη βουλή ο κύριος κυβερνητικός εταίρος (ιθαγένεια σε παιδιά μεταναστών, σύμφωνο συμβίωσης ομοφύλων, ταυτότητα φύλου, αναδοχή τέκνου από ομόφυλα ζευγάρια), την ίδια στιγμή που ο τελευταίος απαρνείται αυτή τη φιλελεύθερη διάσταση. Πλήρης σύγχυση! Για λόγους που δεν είναι της παρούσης, ο φιλελευθερισμός στην Ελλάδα είναι παρεξηγημένος και κακοχωνεμένος. Εγκλωβισμένος και στον καθημερινό πολιτικό ανταγωνισμό, πότε λαμβάνει θετικό σθένος (εάν θέλουμε να αντλήσουμε κύρος διά της επίκλησής του), πότε αρνητικό (εάν θέλουμε να κακολογήσουμε τους αντιπάλους μας), συχνά για καθαρά εργαλειακούς λόγους.

Μια ευσύνοπτη εισαγωγή που βάζει σε τάξη τα πράγματα και προσδιορίζει με σαφήνεια κι όσο γίνεται με ακρίβεια το περιεχόμενο και τις αρχές του είναι έτσι περισσότερο από ευπρόσδεκτη. Αυτό ανέλαβε να κάνει ο Αριστείδης Χατζής και, εάν κρίνουμε από το γεγονός ότι ένα χρόνο μετά την πρώτη κυκλοφορεί ήδη η δεύτερη έκδοση του σχετικού βιβλίου του, υπάρχει κοινό που επιζητά αυτό το ξεκαθάρισμα εννοιών. Ο συγγραφέας δηλώνει ευθύς εξαρχής υποστηρικτής του φιλελευθερισμού. Καταβάλλει, όμως, φιλότιμη προσπάθεια να αναμετρηθεί με τις αδυναμίες και τα προβλήματά του και την κριτική που του έχει ασκηθεί. Το αποτέλεσμα μας αφήνει ανάμεικτες εντυπώσεις για λόγους που θα εξηγήσουμε ευθύς.

Στο σύνολό του έργου χρησιμοποιεί επιχειρήματα έτσι ώστε και ο αναγνώστης να μπορεί να αναμετρηθεί με το θέμα, να κατανοήσει όχι απλώς τις ιδέες, τις αρχές και τις αξίες του φιλελευθερισμού καθαυτές, αλλά επιπλέον τους λόγους για τους οποίους οι φιλελεύθεροι τις ενστερνίζονται και γιατί τις προτιμούν έναντι άλλων.

Ας ξεκινήσουμε με τις αρετές του σύντομου αυτού πονήματος που μας συστήνεται ως μια γενική εισαγωγή στο θέμα. Ο Χατζής, αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, γράφει μεθοδικά, στρωτά κι επεξηγώντας όπου είναι αναγκαίο για το μη εξοικειωμένο με πιο σύνθετη ορολογία κοινό ό,τι χρειάζεται. Στο σύνολό του έργου χρησιμοποιεί επιχειρήματα έτσι ώστε και ο αναγνώστης να μπορεί να αναμετρηθεί με το θέμα, να κατανοήσει όχι απλώς τις ιδέες, τις αρχές και τις αξίες του φιλελευθερισμού καθαυτές, αλλά επιπλέον τους λόγους για τους οποίους οι φιλελεύθεροι τις ενστερνίζονται και γιατί τις προτιμούν έναντι άλλων. Θέτει σε αδρές γραμμές το ιστορικό πλαίσιο ανάδυσής του και παρακολουθεί την εξέλιξή του μέχρι σήμερα, οργανώνοντας εύλογα το υλικό του γύρω από την ατομική ελευθερία που αποτελεί απόλυτη προτεραιότητα για τον φιλελευθερισμό. Αναλύει τα περιεχόμενά της και διευκρινίζει πώς σχετίζεται με άλλες φιλελεύθερες αξίες σε συνδυασμό με τις οποίες συγκροτεί ένα συνεκτικό όλον. Ξεχωρίζουμε ως πετυχημένη την αναφορά στην αρχή της (μη) βλάβης, καθώς η διαπραγμάτευσή της προσδιορίζει και τα όρια της ελευθερίας, κάνοντάς τη συγκεκριμένη και ταυτόχρονα λειτουργική, αντί να παραμένει σε ένα αφηρημένο επίπεδο με μπόλικη απροσδιοριστία. Ο συγγραφέας, επιπλέον, αναμετράται με στερεότυπα και προβληματικές προϊδεάσεις σχετικά με το φιλελευθερισμό, προκειμένου να διαλύσει παρεξηγήσεις συχνά επί μακρόν εδραιωμένες στην κοινή γνώμη. Μας μεταφέρει μια αίσθηση, έστω, της πολυπλοκότητας ορισμένων διαστάσεων αυτής της ιδεολογίας και γενικότερα αυτού του πολιτικού ρεύματος σκέψης και πράξης, και μας ιντριγκάρει να ψάξουμε περισσότερο όψεις που μας ενδιαφέρουν και οι οποίες αναγκαστικά απουσιάζουν σε ένα μικρό εισαγωγικό κείμενο. Πολύ χρηστική ως προς τούτο είναι η κατά θέμα σχολιασμένη βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος.

Στον αντίποδα, ξεχωρίζουμε ως όχι αρκούντως ικανοποιητική τη διαπραγμάτευση δυο αλληλένδετων μεταξύ τους ζητημάτων που είναι και τα πλέον επίμαχα και επίκαιρα. Αναφερόμαστε στο νεοφιλελευθερισμό ως ιδιαίτερη εκδοχή του φιλελευθερισμού και στη σχέση φιλελευθερισμού και δημοκρατίας. Όσον αφορά το πρώτο, νομίζουμε ότι ο συγγραφέας «σκόνταψε» στην ενίοτε καταχρηστική και υπερδιαστελμένη ή και πολεμική χρήση του όρου νεοφιλελευθερισμός. Όμως η θεμιτή απόκρουση των στρεβλών της χρήσεων δεν συνεπάγεται ότι κάθε κριτική προς το νεοφιλελευθερισμό είναι ασύστατη. Εν προκειμένω, ο Χατζής δίνει την εντύπωση ότι τον θεωρεί λίγο-πολύ μια αναβίωση ή μετεξέλιξη του κλασικού φιλελευθερισμού. Δεν νομίζουμε ωστόσο ότι μπορεί να αγνοηθεί εκείνη η γραμμή κριτικής που διατείνεται, αντίθετα, ότι ο νεοφιλελευθερισμός, με το να αναγορεύει τις γενικές αρχές της οικονομίας της αγοράς σε αρχές της τέχνης/τεχνικής της διακυβέρνησης, στην πραγματικότητα έρχεται σε ρήξη με κρίσιμες όψεις του κλασικού φιλελευθερισμού. Συνθηματικά διατυπωμένη εδώ, βασική ιδέα είναι ότι ενώ ο κλασικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει πώς το κράτος πρέπει να παρέμβει εξαιτίας της αγοράς («διορθώνοντας» ατέλειες κι ελλείψεις της), ο νεοφιλελευθερισμός υποστηρίζει πως το κράτος πρέπει να κυβερνήσει για την αγορά (δηλαδή για να την υπηρετήσει και όχι για να την αντισταθμίσει). Συνέπειες αυτής της στάσης είναι να αναγορεύονται τα πάντα σε οικονομικά μεγέθη και να σταθμίζονται ως τέτοια.

Είναι εντελώς ακατανόητη η απαξιωτική στάση που επιφυλάσσει ο συγγραφέας προς προσεγγίσεις που κάνουν λόγο για τάσεις μετάβασης σε μια μεταδημοκρατική συνθήκη, χωρίς έστω να εξετάσει κάποια από τα σχετικά επιχειρήματα.

Όσον αφορά το δεύτερο ζήτημα, τη σχέση δημοκρατίας και φιλελευθερισμού, ο Χατζής ορθά επισημαίνει ότι ο φιλελευθερισμός, διά της υποστήριξης του κράτους Δικαίου, των δικαιωμάτων και του Συνταγματισμού, θέτει όρια στην αρχή της πλειοψηφίας η οποία φοβάται εύλογα ως αυθεντικός φιλελεύθερος ότι θα μπορούσε διαφορετικά να εκτραπεί σε τυραννία της πλειοψηφίας. Μολονότι, λοιπόν, αναγνωρίζει ότι υπάρχει μια καταστατική ένταση μεταξύ φιλελευθερισμού και δημοκρατίας φαίνεται να εκτιμά ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει ως σύνθεσή τους κατακτήσει ένα αμοιβαία επωφελές σημείο ισορροπίας μεταξύ των δυο όρων της. Θεωρεί, επιπλέον, ότι ο φιλελευθερισμός λειτουργεί τρόπον τινά ως θεματοφύλακας της από επιθέσεις που δέχεται από το λαϊκισμό ο οποίος ακριβώς αντιτίθεται στα φιλελεύθερα χαρακτηριστικά της. Αυτό, όμως, που δεν βλέπει είναι ότι ο φιλελευθερισμός μπορεί και να υπονομεύσει τη δημοκρατία, αν τραβήξει πολύ το σκοινί προς τη δική του κατεύθυνση. Αυτό ακριβώς διατείνονται με βάσιμα επιχειρήματα πολλοί ότι συμβαίνει σήμερα. Δηλαδή, ότι ο νεοφιλελευθερισμός όχι μόνον με τη στενή έννοια της οικονομικής πολιτικής, αλλά ως ευρύτερη ιδεολογική αντίληψη και πρακτική, προσβάλλει τη δημοκρατία, εφόσον επιδιώκει περίπου στα πάντα να περιστείλει το πεδίο της συλλογικής ρύθμισης υπέρ της αγοράς, να υποκαταστήσει τον πολίτη από τον καταναλωτή, να αμφισβητήσει την ίδια την έννοια του δημόσιου αγαθού και να απαξιώσει το κράτος ως αθεράπευτα αναποτελεσματικό στο μέτρο που δε λειτουργεί και το ίδιο με αγοραία κριτήρια. Είναι εν προκειμένω εντελώς ακατανόητη η απαξιωτική στάση που επιφυλάσσει ο συγγραφέας προς προσεγγίσεις που κάνουν λόγο για τάσεις μετάβασης σε μια μεταδημοκρατική συνθήκη, χωρίς έστω να εξετάσει κάποια από τα σχετικά επιχειρήματα. Παρά αυτές τις επιφυλάξεις μας, το βιβλίο είναι αξιοδιάβαστο κι αν μη τι άλλο συμβάλλει σε μια συζήτηση που θα τη βρίσκουμε αναπόφευκτα διαρκώς μπροστά μας.                                 

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Όλοι οι πραγματικά φιλελεύθεροι, όσοι κατανοούν και υιοθετούν τις φιλελεύθερες ιδέες, απεχθάνονται τον ρατσιστικό και μισαλλόδοξο λόγο, τον λόγο του μίσους. Αλλά είναι η απέχθεια επαρκής λόγος για απαγόρευση; Για να τιμωρήσεις αυτούς που έχουν αυτές τις απόψεις και τις εκφράζουν δημόσια; Τότε θα μετατρέψουμε ουσιαστικά κάθε άτομο σε κριτή της ελευθερίας όλων που το ενοχλούν με οποιονδήποτε τρόπο!» (σελ. 48).

   Ο φιλελευθερισμός
   Αριστείδης Χατζής
   Παπαδόπουλος 2017
   Σελ. 112, τιμή εκδότη € 10,99
   Σύνδεσμος για γραφήματα και πίνακες:
   http://www.epbooks.gr/datafiles/GRAFHMATA.pdf

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΧΑΤΖΗ