Ρατσισμός και ελευθερία του λόγου

Ως φιλελεύθερος δημοκράτης δέχομαι ότι συμβιώνω στην κοινωνία με ανθρώπους με τους οποίους διαφωνώ κάθετα, οριζόντια, διαγώνια επί πλήθος θεμάτων, αναγνωρίζοντας το δικαίωμά τους να έχουν αυτές τις τόσο διαφορετικές ιδέες (αλλά και πρακτικές) από εμένα, αρκεί να μην προσπαθούν να μου τις επιβάλλουν με αυθαίρετο τρόπο. Δηλαδή, θα πρέπει να τηρούν τις αρχές του κράτους Δικαίου και της δημοκρατίας. Προφανώς, το ίδιο ισχύει αντίστοιχα και για μένα. Δηλαδή, όπως αναμένω από τους άλλους να πράξουν, έτσι κι εγώ παραιτούμαι από την αξίωση να επιβάλλω, π.χ. με βία ή καταναγκασμό στους άλλους τις δικές μου απόψεις. Αυτό θα πει ότι υπάρχει μια σχέση αμοιβαιότητας στην ανεκτικότητα την οποία η κοινόχρηστη εκδοχή του φιλελευθερισμού διατυπώνει συνθηματικά ως «η ελευθερία μου τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία των άλλων». Αυτή η σχέση συνάπτεται εξ αντικειμένου με τον ελάχιστο σεβασμό προς το πρόσωπο των άλλων· όχι με σεβασμό απαραίτητα προς τις ιδέες τους καθαυτές τις οποίες δικαιούμαι να κρίνω ακόμη και περιφρονητικά κάνοντας χρήση της ελευθερίας του λόγου μου: σεβόμενος τον άλλο ως ηθικό πρόσωπο αναγνωρίζω μόνον το δικαίωμα να φέρει και να εκφράζει δημοσίως τις ιδέες και τις απόψεις του.

Για έναν συνεπή φιλελεύθερο δημοκράτη ο ρατσισμός είναι απορριπτέος, πιθανότατα κι αποκρουστικός. Κι αυτό διότι εξ ορισμού, ακόμη και στις ηπιότερες εκδοχές του, θίγει τον πυρήνα του ατόμου ως ηθικής προσωπικότητας και ως υποκειμένου άξιου σεβασμού, εφόσον καταφέρεται εναντίον του. 

Επομένως, για έναν συνεπή φιλελεύθερο δημοκράτη ο ρατσισμός είναι απορριπτέος, πιθανότατα κι αποκρουστικός. Κι αυτό διότι εξ ορισμού, ακόμη και στις ηπιότερες εκδοχές του, θίγει τον πυρήνα του ατόμου ως ηθικής προσωπικότητας και ως υποκειμένου άξιου σεβασμού, εφόσον καταφέρεται εναντίον του (καθώς, βεβαίως, και συλλήβδην εναντίον ομάδων του πληθυσμού) για αυτό που είναι (βάσει καταγωγής, φυλής, ταυτότητας φύλου κ.ο.κ.)· προσβάλλει δηλαδή την ταυτότητα και την υπόστασή του, δεν περιφρονεί απλώς τις ιδέες του. Κατ’ ελάχιστον, επομένως, τον υποβιβάζει σε μια κατάσταση κατωτερότητας, στερώντας του την αμοιβαία και ίση αναγνώριση των δικαιωμάτων που απολαμβάνουν οι υπόλοιποι.

Εάν ισχύουν τα παραπάνω οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι ο δημόσιος διάλογος που πυροδοτήθηκε τις τελευταίες ημέρες από σχετική υπόθεση που θα κριθεί στο δικαστήριο με βάση τον αντιρατσιστικό νόμο 4285/2014 κυριαρχείται από τη φιλελεύθερη-δημοκρατική προσέγγιση. Στον Τύπο, σε διαδικτυακούς τόπους και σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης (στο μέτρο που αυτά που διάβασα, υποθέτω ότι είναι αντιπροσωπευτικά του συνόλου) αναπτύχθηκε μεν τεράστια αντιπαράθεση, αλλά αυτή δεν αφορούσε ούτε την επί της αρχής υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου ούτε το επί της αρχής καθήκον καταπολέμησης του ρατσισμού. Αφορούσε εμπειρικά και δευτερογενή ζητήματα (χωρίς να υπονοώ χαρακτηρίζοντάς τα έτσι ότι δεν έχουν τη σημασία τους): κατά πόσον στη συγκεκριμένη υπόθεση έχουμε εκδήλωση ρατσιστικής στάσης, εάν είναι εύλογο / δόκιμο νομικά / επιβεβλημένο να κριθεί δικαστικά, εάν αντίθετα η δικαστική δίωξη θίγει την ελευθερία του λόγου κτλ. Επομένως, είμαστε αντιμέτωποι με ένα φαινομενικό παράδοξο: η φιλελεύθερη-δημοκρατική παράταξη είναι κραταιά στο επίπεδο της δημόσιας χρήσης του λόγου, αλλά επιδίδεται –ας μου επιτραπεί η πολεμική μεταφορά– σ’ έναν μικρό εμφύλιο με επίμαχο αντικείμενο κρίσεις κι ερμηνείες περί των ορίων της ελευθερίας του λόγου.

Βρεθήκαμε λοιπόν εκ νέου στο βασικό μας ερώτημα, εδώ που τα πράγματα αποκτούν ενδιαφέρον και γίνονται επίμαχα: μπορούμε να συνδυάσουμε την υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου με την καταπολέμηση του ρατσισμού χωρίς ο ένας αγώνας να θίγει τον άλλο; Η απάντησή μου (την οποία κατά κάποιον τρόπο υπαινίχθηκα εξ αρχής αναφερόμενος στην αναζήτηση ενός σημείου ισορροπίας μεταξύ των δύο) είναι πως μπορούμε, αρκεί να παραιτηθούμε από την ιδέα ότι είτε το ένα είτε το άλλο είτε και τα δυο είναι απόλυτα αγαθά τα οποία πρέπει να διαφυλάττουμε στην ακεραιότητα και καθαρότητά τους, χωρίς στάθμιση και προϋποθέσεις. Όταν κατεβαίνουμε από το επίπεδο της υψηλής αφαίρεσης στην εμπειρική πραγματικότητα με τις περιπλοκές και τις αντιφάσεις της αρχίζουμε να κατανοούμε και τις δυσκολίες του θέματός μας.

Ας αναλογιστούμε φερ’ ειπείν το ακόλουθο απόσπασμα της επιφυλλίδας της γνωστής συγγραφέως που συναποτέλεσε το λόγο για τη δίωξή της: «Όμως, θα επιμείνω: όπως έλεγε ο Μάρκο Πόλο, ‘φανατικός μουσουλμάνος είναι αυτός που σου κόβει το κεφάλι, ενώ μετριοπαθής είναι εκείνος που σε κρατάει για να σου κόψουν το κεφάλι’». Πρόκειται για ρατσιστικό λόγο; Χωρίς καμία αμφιβολία! Είναι ο ορισμός του ρατσισμού, εφόσον συλλήβδην οι μουσουλμάνοι –στη βάση ότι είναι μουσουλμάνοι– χαρακτηρίζονται ως βάρβαροι δολοφόνοι ή έστω συνεργοί σε φόνο (προσοχή: δεν έχει σημασία ούτε ότι αποδίδεται αυτός ο αφορισμός στον Μάρκο Πόλο, ούτε ότι δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο ότι το έγραψε ή το είπε, αλλά ότι η συντάκτρια του κειμένου το υιοθετεί και το αναπαράγει επιδοκιμαστικά).

Εν προκειμένω, η στάση απόλυτης εναντίωσης στο ρατσισμό οδηγεί ανεπιφύλακτα στο δικαστήριο και προσδοκά την καταδίκη της συγγραφέως, καθώς ο ρατσισμός δεν μπορεί επ’ ουδενί να εκληφθεί ως έκφραση γνώμης, αλλά μόνον ως έκφραση μίσους και ποινικό αδίκημα. Αντίθετα, η στάση απόλυτης υπεράσπισης της ελευθερίας του λόγου οδηγεί ανεπιφύλακτα στην αποδοκιμασία της δικαστικής δίωξης. Όχι επειδή συμφωνεί με το περιεχόμενο του κειμένου (μπορεί να το βρίσκει καταφανώς λανθασμένο και απεχθές), αλλά επειδή θεωρεί ότι αποτελεί δικαίωμα κάποιου να πιστεύει και να διακινεί δημοσίως αυτές τις ιδέες, κατά τον ίδιο τρόπο που είναι δικαίωμα κάποιου να πιστεύει και να ισχυρίζεται ότι η γη είναι επίπεδη. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, ο λόγος μπορεί να παραχωρηθεί ακόμη και στους μη ανεκτικούς – εκείνους δηλαδή που παραβιάζουν την αρχή του αμοιβαίου σεβασμού και της ανεκτικότητας. Οι ιδέες τους μπορούν να τεθούν στο δημόσιο διάλογο και να δοκιμαστούν από τα αντεπιχειρήματα που θα αναπτυχθούν εναντίον τους. Η κατάδειξη ότι είναι εγγενώς λανθασμένη η ρατσιστική στάση είναι, πάντα σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, αντικείμενο της δημόσιας επιχειρηματολογίας κι όχι της δικαστικής κρίσης.

Προτείνω την επίλυση του προβλήματος με βάση μια συνεπειοκρατική προσέγγιση. Δηλαδή, αυτό που πρέπει να σταθμιστεί είναι τα βασίμως πιθανολογούμενα ή και βέβαια αποτελέσματα της εκφοράς του ρατσιστικού λόγου κι όχι η εκφορά του καθαυτή.  

Προσωπικά, αντιμετωπίζω με προσοχή το συλλογισμό της μιας και της άλλης πλευράς, βρίσκω όμως ότι καθεμιά τους παρουσιάζει προβλήματα εάν επιλέξουμε τη μία ή την άλλη ως γενικό γνώμονα (εκ προοιμίου, πριν αντιμετωπίσουμε τα συγκεκριμένα, ανά περίσταση, πραγματολογικά δεδομένα). Προτείνω την επίλυση του προβλήματος με βάση μια συνεπειοκρατική προσέγγιση. Δηλαδή, αυτό που πρέπει να σταθμιστεί είναι τα βασίμως πιθανολογούμενα ή και βέβαια αποτελέσματα της εκφοράς του ρατσιστικού λόγου κι όχι η εκφορά του καθαυτή. Οφείλουμε, με άλλα λόγια, να αξιολογήσουμε την επιτελεστική του διάσταση και τα επακόλουθά της. Εδώ θα μας βοηθήσει η αντιπαραβολή της υπόθεσης που εξετάζουμε με την ακόλουθη. Ένα από τα ηγετικά στελέχη της γνωστής νεοναζιστικής οργάνωσης, όντας εκλεγμένος βουλευτής, το 2012 σε ανοιχτή πολιτική συγκέντρωση στον Ασπρόπυργο, χαρακτήρισε τους ρομά «ανθρώπινα σκουπίδια» τα οποία οι παρευρισκόμενοι πρέπει να ξεφορτωθούν όπως οι κάτοικοι της Κερατέας τα δικά τους σκουπίδια. Σε αυτή την περίπτωση ο ρατσιστικός λόγος δεν είναι τίποτε λιγότερο από μια άμεση προτροπή για ανάληψη βίαιης δράσης σε βάρος μιας ομάδας του πληθυσμού. Στο πλαίσιο εκφοράς του είναι σαφές ότι η περιουσία, η ακεραιότητα, πιθανόν η ίδια η ζωή συγκεκριμένων ανθρώπων τίθεται σε άμεσο και υψηλό κίνδυνο. Η ποινική μεταχείριση της υπόθεσης με βάση το τι διακυβεύεται καθίσταται επιβεβλημένη κι επιτακτική και τυχόν επίκληση της ελευθερίας του λόγου για υποστήριξη του αντιθέτου πρέπει να αποκρουστεί ως γελοία.

Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο εξίσου για την επιφυλλίδα της δημοφιλούς συγγραφέως. Μπορεί σε αυτή να εκφέρεται μισαλλόδοξος λόγος, ωστόσο δε συνοδεύεται από ανοιχτό προσκλητήριο για βίαιη δράση, ούτε στοχοποιείται συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (αλλά η γενική κατηγορία «μουσουλμάνοι»), ούτε εκδηλώνεται η πρόθεση εφαρμογής ενός ρατσιστικού πολιτικού προγράμματος, ούτε υφίσταται η διά ζώσης παρουσία του αναγνωστικού κοινού της επιφυλλίδας σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο όπου θα ήταν δυνατό να συγκροτηθεί σε υποκινούμενο όχλο για την τέλεση εγκληματικών πράξεων. Κατά συνέπεια, μολονότι διαδίδονται ρατσιστικές απόψεις από πρόσωπο κοινωνικού κύρους και μάλιστα από ένα έντυπο υψηλής κυκλοφορίας (και επί πλέον διά του ιστότοπού του) σ’ αυτή την περίπτωση, καταλήγουμε, τα ρατσιστικά αποτελέσματα είναι περιορισμένα, έμμεσα κι αβέβαια, και, επιπλέον, η δικαστική αντιμετώπιση ατελέσφορη. Ήδη, φάνηκε αυτό από την αχρείαστη πόλωση που προκάλεσε και την εκτροπή της συζήτησης σε προσωπικές επιθέσεις με βάση συμπάθειες, αντιπάθειες, μικροεγωισμούς και μικροφιλοδοξίες. Αυτή η αντιπαράθεση θα επαναληφθεί ασφαλώς και μετά την εκδίκαση της υπόθεσης, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμά της.

Υπολογίζοντας το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, δηλαδή μεταξύ άλλων, ότι στην ελληνική κοινωνία είναι βαθιά εδραιωμένα ρατσιστικά στερεότυπα που εξακολουθούν να έλκουν και να ενεργοποιούν ικανά τμήματα του πληθυσμού, είναι σκοπιμότερη μια φειδωλή χρήση της δικαστικής οδού, δηλαδή σε εκείνες τις περιπτώσεις που η εικαζόμενη βλάβη σε βάρος συγκεκριμένων ατόμων και ομάδων είναι έμπρακτη και έντονη. Στις υπόλοιπες, η δημόσια επιχειρηματολογία και η ενεργητική δράση ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κι ομάδων της κοινωνίας πολιτών κ.ά. είναι προτιμότερα μέσα, έχουν δε μια μαθησιακή, αντί μιας τιμωρητικής, διάσταση. 

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.