
«Ο θάνατος είναι το τελευταίο ταμπού»
Στον Κωστή Σταφυλάκη
Ο Σάιμον Κρίτσλεϊ, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους διανοητές, υπερασπίζεται την ιδέα του φιλοσοφημένου θανάτου με χιούμορ, παραθέτοντας κωμικοτραγικές αναφορές. Είναι από τους πλέον αναγνωρισμένους και παρεμβατικούς φιλοσόφους της εποχής μας. Έχει γράψει εκτενώς για τον θάνατο, τη λογοτεχνία και την ποίηση, το χιούμορ, την ηθική και την τέχνη, ενώ αρθρογραφεί σε έντυπα, όπως ο «Guardian» και η «London Review of Books».
Η δυτική φιλοσοφία συνδέει συνήθως τον θάνατο με την αυθεντικότητα, με τον μοναδικό-αυθεντικό τρόπο που κάποιος βιώνει την πορεία προς το αναπόφευκτο τέλος. Εσείς και οι συνεργάτες σας στη Διεθνή Εταιρεία Νεκροναυτών συνδέετε το θάνατο με τη «μη-αυθεντικότητα»! Γιατί;
Σύμφωνα με την ιδεολογία που κυριαρχεί στη σύγχρονη κουλτούρα παγκοσμίως, κάποιος μπορεί να συνυπάρξει με τον εαυτό του και να γίνει ένας αυθεντικός εαυτός, μπορεί δηλαδή να γίνει ο «εαυτός του». Η θέση η δική μου και του Tom McCarthy είναι ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Είμαστε διχασμένοι εναντίον του εαυτού μας. Ένα παράδειγμα, που συναντά ο αναγνώστης στα κείμενά μας, είναι το χιούμορ: το χιούμορ αποτελεί έκφραση της «αν-αυθεντικής» ανθρώπινης φύσης μας. Υπάρχει ένα παράδειγμα από τη μελέτη του Φρόιντ για το χιούμορ: ο Φρόιντ αναφέρεται σε έναν άνθρωπο καταδικασμένο σε θάνατο ο οποίος την ημέρα της εκτέλεσής του βγαίνει από το κελί του και οδηγείται στην αυλή όπου θα απαγχονιστεί. Μόλις βλέπει την κρεμάλα λέει σαν να πρόκειται για το πρωί μιας τσαγκαροδευτέρας: «Αρχή της εβδομάδας να σου πετύχει!». Αυτό που αποκαλύπτεται εδώ, σύμφωνα με τον Φρόιντ, είναι ένας διχασμός ουσιώδης για τον εαυτό. Βλέπω τον εαυτό μου απέξω…μου φαίνεται γελοίος και σκάω στα γέλια.
Κανείς δεν μπορεί να γίνει ο εαυτός του
Το «Βιβλίο των νεκρών φιλοσόφων» κυκλοφορεί στα ελληνικά. Μου φαίνεται ότι ο βασικός σας στόχος είναι να φωτίσετε την έννοια του θανάτου μπροστά στο New Age και στις υποσχέσεις του.
Ζούμε σε έναν πολιτισμό που ορίζεται από την άρνηση του θανάτου. Ο θάνατος είναι το τελευταίο μεγάλο ταμπού. Μπορούμε να μιλάμε για το σεξ μέχρι να έρθουμε σε οργασμό, μπορούμε να απαιτούμε το δικαίωμα για καλύτερη σεξουαλική ζωή και για έναν όλο και «καλύτερο» οργασμό, αλλά ο θάνατος παραμένει κάτι που μας τρομοκρατεί βαθιά. Η ιδεολογία του New Age συνιστά την υπέρτατη έκφραση αυτής της εθελοτυφλίας. Προσπαθώ να επανατοποθετήσω τη φιλοσοφία στις υλιστικές της βάσεις επιμένοντας στην υλικότητα ενός σώματος που θα πεθάνει.
Στο «σκοτεινό» αυτό βιβλίο περιγράφετε τον τρόπο με τον οποίο πολλοί σημαντικοί φιλόσοφοι βίωσαν και αντιμετώπισαν το θάνατο, ορισμένες φορές με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, όπως την κατάληξη του Ζακ Λακάν από καρκίνο του εντέρου μετά από οδυνηρά συμπτώματα. Γιατί επιλέγετε αυτή την αφηγηματική στρατηγική;
Το βιβλίο είναι πολύπλοκο. Είναι γραμμένο για το ευρύ κοινό χωρίς να αποτελεί εκλαϊκευτική φιλοσοφία. Κάνω μια πολύ σοβαρή δουλειά: υπερασπίζομαι την ιδέα και την πρακτική του φιλοσοφημένου θανάτου. Ο φιλοσοφημένος θάνατος είναι μια ιδέα που μπορείτε να βρείτε στον Σωκράτη, στον Επίκουρο, στους περισσότερους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Από την άλλη πλευρά, επιχειρώ να προσφέρω στον αναγνώστη ορισμένες «λαβές» από τις οποίες θα πιαστεί για να προσεγγίσει αυτούς τους φιλοσόφους, παρουσιάζοντας το εγχείρημα όσο πιο κωμικό μπορώ. Όταν έκανα έρευνα στο Λος Άντζελες για να γράψω το βιβλίο, ανακάλυψα ότι δεν χρειαζόταν να σκαρφιστώ τίποτα. Τα αρχεία βρίθουν από γελοίες περιπτώσεις. Ο Ηράκλειτος πεθαίνει από ασφυξία μέσα σε κοπριά. Ο Εμπεδοκλής πηδάει στον κρατήρα της Αίτνας ελπίζοντας να μεταμορφωθεί σε θεό: τελικά, μέσα από τη λάβα, θα ξεβραστεί μόνο ένα σανδάλι του. Ο Ξενοκράτης σκοντάφτει νυχτιάτικα σ’ ένα μπρούντζινο σκεύος. Ο Διογένης κρατάει την αναπνοή του, μελανιάζει και πηγαίνει στα θυμαράκια – κάμποσοι αρχαίοι φιλοσόφοι κρατούν την αναπνοή τους και απέρχονται σκασμένοι. Προσπαθώ επομένως να καθρεφτίσω το «σοβαρώς κωμικό».
Αναφέρεστε και σε κάποιες φρικιαστικές ιστορίες Ρωμαίων.
Πράγματι. Ο Σενέκας ήταν ο σπουδαιότερος φιλόσοφος του ρωμαϊκού κόσμου και διοικητικό στέλεχος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην εποχή της ακμής της. Ο Νέρωνας, ο αυτοκράτοράς του, που ευθύνεται για τρεις θανάτους που αναφέρονται στο βιβλίο, του ζήτησε να αυτοκτονήσει. Ο Σενέκας λοιπόν αποφασίζει να κόψει τις φλέβες του, αλλά, επειδή είναι γέρος και αδύναμος, δεν τα καταφέρνει× στη συνέχεια, ζητάει να πιει δηλητήριο για να πεθάνει όπως ο Σωκράτης, αλλά ούτε αυτό έχει αποτέλεσμα. Η διαδικασία παρατραβάει: εν τέλει, οι υπηρέτες του τον πνίγουν μέσα σε καυτό λουτρό και ξεμπεδεύουν. Δίνω έμφαση στα κωμικοτραγικά στοιχεία της ιστορίας της φιλοσοφίας. Αυτή η παράδοση εκπορεύεται από τον Διογένη τον Λαέρτιο που γράφει τον 3ο αι. μ.Χ. για τους «βίους των φιλοσόφων»× στην πραγματικότητα, γράφει για τον τρόπο με τον οποίον αποδημούν. Η κυρίαρχη άποψη υπαγορεύει την εξιστόρηση της φιλοσοφίας ως μια σειρά επιχειρημάτων και συστημάτων σκέψης που κάποιος μπορεί να τα βάλει, χρονολογικά, το ένα δίπλα στο άλλο και σε διαδοχή. Την αμφισβητώ αυτή την άποψη. Και προσπαθώ να δείξω πως το ερώτημα «τι είναι φιλοσοφία;» είναι αλληλένδετο με το ερώτημα «τι είναι ένας φιλόσοφος;»...Το δεύτερο αυτό ερώτημα προϋποθέτει ένα τρίτο ερώτημα: «τι σημαίνει να πεθαίνεις σαν φιλόσοφος;».
Το βιβλίο των νεκρών φιλοσόφων
SIMON CRITCHLEY
ΜΤΦΡ. ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΔΡΕΟΥ
ΠΑΤΑΚΗΣ 2009
ΣΕΛ. 518, ΤΙΜΗ €22,50
Κωστής Σταφυλάκης