the goldfish 1925 Paul Clee

Για το βιβλίο των: Ευαγγελίας Γκούβα, Γιάννη Πάσχου και Μαίρης Γκούβα «Οι ιχθύες ως σύμβολο και τεχνούργημα – Απόπειρες ερμηνείας» (εκδ. Ίνδικτος).

Της Θεώνης Αναστασοπούλου-Καπογιάννη

Το φανταστικό ως σύνολο εικόνων που αποτελούν οργανωμένες παραστατικές δομές είναι, σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Γκιλμπέρτ Ντουράντ (Durand)1, το κατεξοχήν «ανθρωπολογικό σταυροδρόμι», όπου συναντώνται ποικίλες επιστήμες, σε μια προσπάθεια διερεύνησης του ανθρώπου ως βιολογικής, κοινωνικής, ψυχικής και πνευματικής ολότητας. Μέσα από τη συμβολική εικόνα τα αντικείμενα της καθημερινής εμπειρίας εγκαταλείπουν το συμβατικό νόημά τους, ακυρώνοντας την αποσπασματικότητά τους, για να αποκτήσουν την ιδιαίτερη σημασία τους ανερχόμενα σε μια πραγματικότητα ύπατη, που αποτελεί και την αρχέγονη πηγή τους. Η ζωτικότητα του συμβόλου ή του αρχέτυπου, όπως το αντιλαμβάνεται τουλάχιστον ο Jung, οφείλεται κυρίως στο ότι, ενώ εκδηλώνεται ως καθαρά πνευματικό ενέργημα, ριζώνει πρωταρχικά στο ένστικτο. Αξιώνει, έτσι, γνωσιολογική προτεραιότητα σε σχέση με αυτό που θα αποκαλούσαμε εννοιολόγηση ή κατηγοριοποίηση, τα προϊόντα δηλαδή μιας a posteriori αφαιρετικής διεργασίας.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, ένα τολμηρό εγχείρημα στον βαθμό που αποπειράται τη μετάβαση από μια αναστοχαστική βιολογία σε μια πολιτισμική ανθρωπολογία, αφού οι συγγραφείς του προέρχονται κυρίως από το επιστημονικό πεδίο της ιχθυολογίας και της θαλάσσιας βιολογίας.

Προκειμένου, λοιπόν, να ανιχνεύσει κάποιος τη φαντασιακή κληρονομιά της ανθρωπότητας, θα όφειλε να συντάξει έναν εξαντλητικό κατάλογο των συμβόλων στις πολλαπλές πολιτισμικές διαστρωματώσεις που προτείνουν οι μυθολογίες, οι θρησκείες, η εθνολογία και η ιστορία της τέχνης στις διάφορες εκδοχές της. Το βιβλίο των  Ευαγγελίας Γκούβα, Γιάννη Πάσχου και Μαίρης Γκούβα Οι ιχθύες ως σύμβολο και τεχνούργημα – Απόπειρες ερμηνείας έρχεται να αναδείξει τη συμβολική λειτουργία ως θεμελιώδη συνιστώσα της ανθρώπινης ψυχής, εστιάζοντας στο συμβολισμό των ιχθύων. Το σύμβολο θεωρείται από τους συγγραφείς ως μια γέφυρα, η οποία πάντα «θα συνδέει και θα ενώνει το ορατό και το αόρατο, το γήινο και το ουράνιο, το εμπειρικό και το ιδεώδες».

Το βιβλίο αυτό αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, ένα τολμηρό εγχείρημα στον βαθμό που αποπειράται τη μετάβαση από μια αναστοχαστική βιολογία σε μια πολιτισμική ανθρωπολογία, αφού οι συγγραφείς του προέρχονται κυρίως από το επιστημονικό πεδίο της ιχθυολογίας και της θαλάσσιας βιολογίας.

Στο πρώτο μέρος, που αποτελείται από εννέα κεφάλαια και φέρει τον τίτλο «Οι ιχθύες ως σύμβολο», ο συμβολισμός του ιχθύος ανάγεται τόσο στην ιδιαιτερότητα της δομής όσο και στις βασικές ιδιότητες της φύσης του. Αντιμετωπίζεται, έτσι, ως «ένα ψυχολογικό ον, μια ανοδική δύναμη που αφορά κυρίως το ασυνείδητο», ενώ κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι η σημασία της ιερότητας, που επιπλέον του αποδίδεται, οφείλεται στην εξομοίωση του υδάτινου περιβάλλοντός του, της θάλασσας, με τη magna mater. Για την αρχαϊκή σκέψη, η έννοια του «ιερού» προϋποθέτει τη συνύπαρξη της φύσης και του συμβόλου.

Ο ιχθύς συμβολίζει, για τη θρησκευτική συνείδηση, «την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της», επειδή ακριβώς θεωρείται ως η «ανανεωμένη και διατηρημένη ζωτική ενέργεια μέσα στα ύδατα».

Ο ιχθύς συμβολίζει, για τη θρησκευτική συνείδηση, «την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της», επειδή ακριβώς θεωρείται ως η «ανανεωμένη και διατηρημένη ζωτική ενέργεια μέσα στα ύδατα».

Η διάρθρωση και η σειρά των κεφαλαίων είναι τέτοια ώστε να επιτυγχάνεται μια συνεκτική και, κατά το δυνατόν, σφαιρική παρουσίαση του ζητήματος. Επιχειρείται, μάλιστα, διεπιστημονική τεκμηρίωση, μέσω ικανού αριθμού αναφορών, καθώς ο συμβολισμός του ιχθύος εξετάζεται σε πολλαπλά επίπεδα, όπως: το θρησκειολογικό («Οι ιχθύες ως θρησκευτικό σύμβολο»), το χριστιανικό («Οι ιχθύες ως χριστιανικό σύμβολο»), το ψυχαναλυτικό («Οι ιχθύες ως σεξουαλικό σύμβολο»), το μυθολογικό («Ο άνθρωπος ψάρι – Ο συμβολισμός της γοργόνας», «Το Δελφίνι ως σύμβολο», «Το σύμβολο των ιχθύων – Θαλασσίων τεράτων»), καθώς και το επίπεδο των καθημερινών ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπως είναι το «ψάρεμα» και οι συναλλαγές μέσω αντικειμένων στα οποία απεικονίζονται οι ιχθύες (σκεύη, νομίσματα, γραμματόσημα κ.λπ.).

Στην περίπτωση των υδάτων και των ιχθύων ως συμβόλων αναδεικνύεται κυρίως η σχέση «περιέχοντος – περιεχομένου» η οποία, ως σχέση οικολογικής τάξης, επιδέχεται αρκετές ηθικές συνδηλώσεις. Στον βαθμό που αυτή επιτρέπει την εξάλειψη των ορίων, οι μεταβάσεις από επίπεδο σε επίπεδο μπορούν να γίνονται ανεπαίσθητα, έτσι ώστε να ακυρώνεται ο ιεραρχικός τρόπος αντίληψης της πραγματικότητας και να καταγγέλλεται ως ανυπόστατος ο ανθρωποκεντρισμός. Γίνεται ιδιαίτερα εμφανές πως μια βαθύτερη ενότητα συνέχει την άπειρη ποικιλότητα των όντων. Οι αλληλουχίες είναι, συνεπώς, δυνατές και οι αναλογίες είναι επιστημολογικά νόμιμες.

alt
Ο Γιάννης Πάσχος είναι ομότιμος καθηγητής ιχθυολογίας.
Γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1954, σπούδασε Βιολογία στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ειδικεύτηκε
στη Μοριακή Βιολογία και τη Γενετική των υδρόβιων
οργανισμών στην Ουγγαρία και τη Νορβηγία.
Το λογοτεχνικό του έργο περιλαμβάνει ποιήματα,
συλλογές διηγημάτων, νουβέλες και δοκίμια τα οποία
για χρόνια παρέμεναν αδημοσίευτα. Τον Μάρτιο του
2005 εκδόθηκε το πρώτο του ποιητικό κείμενο από τις
εκδόσεις Οδός Πανός με τίτλο Lila Teman. Τελευταίο
του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων Οι μαγικές ιστορίες
τού Δον Ντομίνγκο
(εκδ. Περισπωμένη).



Στο δεύτερο μέρος, που φέρει τον τίτλο «Οι ιχθύες ως τεχνούργημα», προκειμένου να αποδειχθεί η θέση για τη δυναμική του συμβόλου των ιχθύων, εκτίθεται σημαντικό (ποιοτικά και ποσοτικά) τεκμηριωτικό υλικό. Συγκεκριμένα, ανθολογούνται τα ρεύματα που συνδέθηκαν με τον συγκεκριμένο συμβολισμό, όπως αυτά εμφανίζονται στη μακρά διάρκεια, σε διάφορες περιοχές της τέχνης (ζωγραφική, αγγειοπλαστική, γλυπτική, λογοτεχνία και ποίηση, κινηματογράφος, φωτογραφία). Από τις παρουσιαζόμενες περιόδους αναδεικνύονται ποικίλες αναπαραστάσεις των ιχθύων, τις οποίες, συχνά, συνδέει μια βαθύτερη συγγένεια σημασιών.

Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, πως σταχυολογούνται και παρατίθενται αποσπάσματα από κείμενα σημαντικών καλλιτεχνών σχετικά με την πηγή έμπνευσης και, γενικότερα, την ιδέα τους περί τέχνης. Τα παραπάνω συνοδεύονται από πλούσιο και υψηλής αισθητικής εικαστικό υλικό. Παρουσιάζονται, επίσης, αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα από τη λογοτεχνία, την ποίηση ή άλλες μορφές λόγου, όπου ο δυναμισμός του συμβολισμού των ιχθύων και των υδάτων εκρήγνυται με την ομορφιά της αστραπής, όπως θα έλεγε ο Μπρετόν, σε μια φαντασμαγορία ποιητικών εικόνων.

Ενάντια σε ένα θετικιστικό πουριτανισμό που επιβάλλει επιστημολογικούς αποκλεισμούς, επικυρώνοντας κατεξοχήν μονοσήμαντες έννοιες, επιβάλλεται μια «παιδαγωγική της φαντασίας», η οποία θα αναδείκνυε την ικανότητα της συμβολικής εικόνας να δουλεύει στην κατεύθυνση των διυποκειμενικών συγκλίσεων, ακριβώς μέσω της πολυσημίας. Το σύμβολο παραπέμπει, γενικότερα, σε μια έσχατη πραγματικότητα, γι’ αυτό η αλήθεια του δεν ορθολογικοποιείται, αλλά πιστοποιείται, μέσα από την ικανότητά του, ακριβώς, να μας εισάγει σ’ αυτήν.

Εάν ο Κλέε (Klee) επιχειρεί να δημιουργήσει ένα «κοσμικό βιβλίο εικόνων», για να μας μεταδώσει εκείνο που δεν είναι επικοινωνήσιμο μέσω των συμβατικών τρόπων έκφρασης, ο Μπασελάρ (Bachelard), από την πλευρά του, αποδέχεται ως μεθοδολογικά ορθή τη μελέτη της εικόνας μέσω της εικόνας. Το βιβλίο Οι ιχθύες ως σύμβολο και τεχνούργημα θα ικανοποιούσε, κατά την εκτίμησή μας, τόσο το αίτημα ενός Κλέε να αναδειχθεί μέσω της ζωγραφικής η «ενότητα του κόσμου», όσο και εκείνο ενός Μπασελάρ για έναν ευλύγιστο ορθολογισμό, ο οποίος γνωρίζει να υποδέχεται τις σημασίες που αποδεσμεύονται μέσα από την επαφή του επιστημονικού πνεύματος με τον πολύμορφο και ανυπότακτο χαρακτήρα της εμπειρίας.

* Η ΘΕΩΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΠΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης.

1. G. Durand, Les structures anthropologiques de l’ imaginaire, Paris, Bordas, 1969.


altΟι ιχθύες ως σύμβολο και τεχνούργημα
Απόπειρες ερμηνείας
Ευαγγελία Γκούβα, Γιάννης Πάσχος, Μαίρη Γκούβα
Ίνδικτος 2010
Σελ. 320, τιμή εκδότη €41,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΣΧΟΥ

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τα μυστικά της συγγραφής» (κριτική) – Οι ευφάνταστες «πίσω σελίδες» σπουδαίων συγγραφέων

«Τα μυστικά της συγγραφής» (κριτική) – Οι ευφάνταστες «πίσω σελίδες» σπουδαίων συγγραφέων

Για το βιβλίο «Τα μυστικά της συγγραφής» (επιλογή-μτφρ. Σόλωνας Παπαγεωργίου, επιμ.-πρόλογος. Κ.Β. Κατσουλάρης, εκδ. Key Books). Κεντρική εικόνα: O Γουίλιαμ Φόκνερ γράφοντας στη γραφομηχανή του. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
«Έλα λιγάκι πιο κοντά» των Sigmataf και Αντώνη Γλυκού (κριτική) – Τρυφερό άγγιγμα με λέξεις και εικόνες

«Έλα λιγάκι πιο κοντά» των Sigmataf και Αντώνη Γλυκού (κριτική) – Τρυφερό άγγιγμα με λέξεις και εικόνες

Για το λεύκωμα «Έλα λιγάκι πιο κοντά» (εκδ. Κey Books) με σημειώσεις του Sigmataf και εικόνες του Αντώνη Γλυκού. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Σαν αστική περιπλάνηση σ’ έναν μέσα τόπο. Σαν τα σημειώματα σε μικρά χαρτάκια ...

«Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου (κριτική)

«Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου (κριτική)

Για το βιβλίο της Αλεξάνδρας Θεοδωροπούλου «Επιβίωση και Ιερότητα: Η πρώιμη ανθρωπότητα, το ελληνικό κοσμοσύστημα και τα μυστήρια της Ελευσίνας» (εκδ. Παπαζήση).

Γράφει ο Κωνσταντίνος Β. Πρώιμος

Ιαχές της φυσικής κα...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση ενός ποιήματος του Πέτερ Χάντκε [Peter Handke] από τον τόμο «Άπαντα τα ποιήματα» (μτφρ. Ιωάννα Διαμαντοπούλου-Νότντουρφτ), ο οποίος θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ, ΤΙ ...

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

Για το μυθιστόρημα της Σελέστ Ινγκ [Celeste Ng] «Οι χαμένες μας καρδιές» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Kεντρική εικόνα, από διαμαρτυρία ασιατών για διακρίσεις απέναντί τους, ειδικά στην περίοδο του κορωνοϊού. Η ενίσχυση του μίσους ενάντια στους Ασιάτες είναι ένα από τα θέματα του μυθιστορήματος της Σ...

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

Στην Αίθουσα Τελετών του Δημαρχιακού Μεγάρου στην Πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως (πρώην Πλατεία Κοτζιά), θα απονεμηθούν εφέτος, για δέκατη έβδομη χρονιά, τα βραβεία μυθιστορήματος «The Athens Prize for Literature» του περιοδικού (δε)κατα για το 2022. Η ανακοίνωση των νικητών και ταυτόχρονα η απονομή θα γίνουν την Πέμπτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορα...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Από τη Θεσσαλονίκη των τελών του 19ου αιώνα στην Αθήνα του Όθωνα και στη Σέριφο του 1916. Επιλέγουμε τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων που παίρνουν έμπνευση από πραγματικά ιστορικά γεγονότα για να «χτίσουν» τις ιστορίες τους. Κεντρική εικόνα: Μια όψη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα (© Ευθύμ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ