newton-daniel-huntington-philosophy-and-christian-art390

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Σε μια παλιά, καλή, ελληνική ταινία του Αλέκου Σακελάριου, στην Κυρά μας τη μαμή (γυρισμένη το 1958, με τους αείμνηστους Γεωργία Βασιλειάδου και Ορέστη Μακρή), αποτυπώνεται ο κλονισμός που επέρχεται στις αντιλήψεις των ανθρώπων ενός απομακρυσμένου χωριού ονόματι Λεστινίτσα, όταν φτάνει ένας γιατρός από την Αθήνα. Μέχρι τότε οι χωριανοί λειτουργούσαν με βάση τις οδηγίες της μαμής, με μαντζούνια και κομπογιαννίτικες πρακτικές, με φυλακτά και ξεματιάσματα, ενώ τώρα καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα σε όλα αυτά και στην επιστήμη και τις μεθόδους της.

Κάτι ανάλογο συνέβη μέσα στον 20ό αιώνα και στη λογοτεχνία, όταν η μελέτη της πέρασε από την εμπειρική προσέγγιση στα επιστημονικά σκαλοπάτια της ερμηνείας και της θεωρητικής συστηματοποίησης των κειμένων. Η αλλαγή Παραδείγματος, κατά τη μεθοδολογία του Thomas Kuhn, έγινε καταρχάς με τους ρώσους Φορμαλιστές, οι οποίοι μελέτησαν πρώτοι το λογοτεχνικό φαινόμενο, μίλησαν για τη λογοτεχνικότητα και τους τρόπους με τους οποίους η γλώσσα της λογοτεχνίας απομακρύνεται, ανοικειώνεται, από την καθημερινή γλώσσα και εν γένει έθεσαν επιστημονικά εργαλεία για την ανάλυση της ποιητικής γραφής.

Από τον Φορμαλισμό στην Αποδόμηση

Τους ρώσους θεωρητικούς (ενδεικτικά στο βιβλίο οι Σκλόφκσι, Μεντβέντεφ, Μπαχτίν) ακολούθησε η Σχολή της Πράγας (Γιάκομπσον, Μουκαρόφσκι) που έντυσε τις θεωρίες αυτές με τα γλωσσολογικά πρότυπα, Σχολή πάνω στην οποία στηρίχτηκαν οι δομιστικές και σημειωτικές έρευνες κυρίως στη Γαλλία αλλά και αλλού (Τοντόροφ, Ζενέτ, Μπαρτ, Κάλλερ, Λότμαν κ.λπ.). Ο δομισμός εστίασε πολύ στη δομή του κειμένου και προσπάθησε να διαμορφώσει κανόνες που συστηματοποιούν τη μορφή κάθε έργου, σε μια καθολική γραμματική που να εφαρμόζεται αν είναι δυνατόν παντού. Ο μεταδομισμός, που ακολούθησε, από την Αποδόμηση του Ζακ Ντεριντά έως τις αντισυμβατικές θεωρίες των Μισέλ Φουκώ και Πωλ ντε Μαν, λειτούργησαν φυγόκεντρα ως ροπές που θέλησαν να δείξουν πως συχνά οι κανόνες είναι πολύ στενοί για να εφαρμοστούν με βεβαιότητα πάνω στην τέχνη.

Δεν λείπουν φυσικά θεωρίες που είδαν το κείμενο υπό το πρίσμα των πορισμάτων άλλων επιστημών, όπως ήταν η Ψυχανάλυση...

Από τον ανά χείρας τόμο δεν λείπουν οι παλιότερες θεωρίες της Νέας Κριτικής (Ρίτσαρντς, Μπρουκς, Μπερκ κ.λπ.) ή της βασικής για τη μετέπειτα έρευνα Ερμηνευτικής (Γκάνταμερ, Χιρς, Ρικαίρ κ.ά). Δεν λείπουν φυσικά θεωρίες που είδαν το κείμενο υπό το πρίσμα των πορισμάτων άλλων επιστημών, όπως ήταν η Ψυχανάλυση (Χόλλαντ, Μπλουμ, Φέλμαν) ή η κοινωνική ματιά του Μαρξισμού (Λούκατς, Μπένγιαμιν, Ήγκλετον κ.λπ.), οι οποίες προσπάθησαν να φωτίσουν τους όρους γένεσης του λογοτεχνικού έργου, με έμφαση είτε στον ψυχικό κόσμο του δημιουργού είτε στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που τον καθόρισαν. Ανάλογες θεωρήσεις έκανε ο Φεμινισμός (Ντόνοβαν, Μηζ, Σιξού) που επικεντρώθηκε στο γένος συγγραφέων, χαρακτήρων και αναγνωστών και ο Πολιτισμικός Υλισμός (Γουίλλιαμς κ.ά) που χρησιμοποίησε εκτενώς την έννοια της κουλτούρας.

Αναγνωστικές θεωρίες και νεώτερα ρεύματα

Μεγάλη στροφή σε όλα αυτά αποτέλεσε η Θεωρία της Πρόσληψης, είτε μιλάμε για την Αισθητική της Πρόσληψης (Γιάους) είτε για την Κριτική της Αναγνωστικής Ανταπόκρισης (Ίσερ), αφού πλέον το βάρος μεταφέρεται στον αναγνώστη, και είναι αυτός που νοηματοδοτεί το κείμενο. Το κείμενο από μόνο του δεν έχει ένα αναλλοίωτο νόημα, το οποίο οφείλουμε να αναζητήσουμε, αλλά είναι ο αποδέκτης του που θα του προσδώσει νόημα ανάλογα με τις παραμέτρους της κοινότητας μέσα στην οποία ανήκει, χρονικά και ιδεολογικά. Τέλος, νεότερες σχετικά έρευνες με βάση τον Νέο Πραγματισμό, τον Μεταμοντερνισμό (Τζέημσον, Χάτσιον) και τις Μετααποικιακές Σπουδές (Σαΐντ, Μπάμπα) συμπληρώνουν το παζλ και αποτυπώνουν τα βασικά ρεύματα της Θεωρίας της Λογοτεχνίας, σχεδόν μέχρι τις μέρες μας.

Το βιβλίο που επιμελήθηκε ο K.M. Newton και μετέφεραν στα ελληνικά οι Αθ. Κατσικερός και Κ. Σπαθαράκης εντάσσεται στη γραμμή των τόμων που χαρτογραφούν και παρουσιάζουν όλες αυτές τις θεωρίες οι οποίες επιχείρησαν από ποικίλες οπτικές γωνίες και επιστημονικές σκοπιές να μελετήσουν το λογοτεχνικό φαινόμενο. Θυμίζω -για όποιον θέλει να προσεγγίσει αυτές τις θεωρίες- το βιβλίο των D. Fokkema - Elr. Ibsch «Θεωρίες λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα» (Πατάκης, 1997), το έργο των M. Delcroix - F. Hallyn «Εισαγωγή στις σπουδές της λογοτεχνίας» (Gutenberg, 2000), τον τόμο που επιμελήθηκε ο R. Selden «Από τον φορμαλισμό στον μεταδομισμό» (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2004), το βιβλίο των M. Angenot - J. Bessière - D. Fokkema - E. Kushner (επιμ.) «Θεωρία της Λογοτεχνίας. Προβλήματα και προοπτικές» (Gutenberg, 2010), το ευσύνοπτο «Λογοτεχνική θεωρία - μια συνοπτική εισαγωγή» του Jonathan Culler (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997) και το έργο των Απ. Λαμπρόπουλου – Αντ. Μπαλασόπουλου (επιμ.) «Χώρες της θεωρίας» (Μεταίχμιο, 2010).

Ένας χρηστικός οδηγός πλεύσης

Το επίτομο έργο του K.M. Newton κάνει το εξής διαφορετικό: παραθέτει τα ίδια τα κείμενα των πρωτοπόρων της Θεωρίας της λογοτεχνίας, έστω και συντομευμένα, δίνοντας έτσι στους ίδιους τους σκαπανείς των νέων αντιλήψεων τον λόγο, ώστε να μπορεί κανείς να διαβάσει από πρώτο χέρι τις απόψεις τους και να παρακολουθήσει την εξέλιξη της θεωρίας περί τη λογοτεχνία. Μ' αυτόν τον τρόπο, ο επιμελητής επιχειρεί να δημιουργήσει μια κιβωτό κειμένων-σταθμών που καθόρισαν τη σκέψη της εποχής τους και συνετέλεσαν στην εξέλιξή της μέχρι σήμερα. Ο αναγνώστης έτσι έχει στη διάθεσή του έναν χρηστικό οδηγό πλεύσης ώστε να κατατοπιστεί και, μερικές φορές, ακόμα κι αν δυσκολευτεί στην κατανόηση να διερευνήσει το θέμα περαιτέρω.

Περάσαμε από την παντοδυναμία της μαμής στην αξιοπιστία –με όλες τις αβεβαιότητες που κουβαλά– του γιατρού

Είναι φυσικό να λείπουν σημαντικά ονόματα και έργα, όπως λ.χ. ο L. Goldman στον Μαρξισμό ή η L. Irigaray στον Φεμινισμό, καθώς μέσα σε 500 σελίδες δεν είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν τα πάντα. Αυτό όμως που επιτυγχάνεται –και δεν είναι λίγο– είναι το ότι μπορεί κανείς να ανατρέξει, μέσα σ' ένα ευσύνοπτο ανάγνωσμα, στις βασικές συλλήψεις που προώθησαν μια επιστημονικότερη θεώρηση της λογοτεχνίας και των προβλημάτων που αυτή εγείρει. Τέλος, οι σύντομες εισαγωγές σε κάθε θεωρία κατατοπίζει για τις βασικές θέσεις της, ενώ το ευρετήριο ονομάτων (αν είχαμε και ευρετήριο όρων, θα ήταν καλύτερα) δίνει μια μικρή βοήθεια στην πλοήγηση του λαβυρίνθου.

Έτσι, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι η μελέτη της πεζογραφίας και της ποίησης έχει βάσεις σε επιστημονικά εργαλεία και δεν εναπόκειται στον εμπειρισμό των ενασχολούμενων με αυτή, αφού πλέον περάσαμε από την παντοδυναμία της μαμής στην αξιοπιστία –με όλες τις αβεβαιότητες που κουβαλά- του γιατρού. Καλή ανάγνωση.

ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

newton-logotehniki-theoria-exofylloΗ λογοτεχνική θεωρία του εικοστού αιώνα
K.M. Newton (επιμέλεια)
Μτφρ. Αθ. Κατσικερός – Κ. Σπαθαράκης
Πρόλογος Αλέξης Καλοκαιρινός
Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013
Σελ. 532, τιμή: €16.20
politeia-link

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

«Στο χείλος του γκρεμού» του Τόμπι Ορντ (κριτική) – Πλησιάζει άραγε το τέλος του κόσμου;

Για το δοκίμιο του Τόμπι Ορντ (Toby Ord) «Στο χείλος του γκρεμού - Υπαρξιακός κίνδυνος και το μέλλον της ανθρωπότητας» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Μίνωας).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Στο διήγημα ...

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

«Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη (κριτική)

Για το δοκίμιο των Νίκου Γιαννίκα και Νίκου Ν. Μάλλιαρη «Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά – Η πολιτισμική διάσταση της εισβολής στην Ουκρανία» (εκδ. Μάγμα). 

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Μέχρι την έκδοση αυ...

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

«Το ψυχαναλυτικό κίνημα » του Έρνεστ Γκέλνερ – Μια ανάγνωση της ψυχανάλυσης μέσα από τα γυαλιά της φιλοσοφίας

Για το δοκίμιο του Έρνεστ Γκέλνερ (Ernest Gellner) «Το ψυχαναλυτικό κίνημα – Η πανουργία του παραλόγου» (μτφρ. Αλκυόνη Τσέγκου, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Πώς έφτασε το Ιράν ως εδώ; – Διαβάσαμε το πολυσυλλεκτικό γκράφικ νόβελ «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», σε επιμέλεια Μαρζάν Σατραπί

Πώς έφτασε το Ιράν ως εδώ; – Διαβάσαμε το πολυσυλλεκτικό γκράφικ νόβελ «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», σε επιμέλεια Μαρζάν Σατραπί

Το συλλογικό graphic novel «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» (μτφρ. Στεφανία Γεωργάκη, εκδ. Επόμενος Σταθμός), υπό τη διεύθυνση της Μαρζάν Σατραπί, μια πολυσυλλεκτική καταγραφή της κατάστασης στο Ιράν σήμερα, εστιάζει στην ασφυκτική ζωή των γυναικών, ενώ αναδεικνύει και άλλες πλευρές του θεοκρατικού καθεστώτος. ...

«Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη

«Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη

Η θρυλική πολιτική σάτιρα «Δάφνες και πικροδάφνες» των Κεχαΐδη/Χαβιαρά, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη, από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Καλαμάτας.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Καλαμάτας τιμά τ...

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

«Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» του Θεόδωρου Παπακώστα – Μιλώντας για την ιστορία και τη μυθολογία με μια φίλη στο ποτό σας

Για το δοκίμιο εκλαϊκευμένης ιστορίας του Θεόδωρου Παπακώστα «Ένας Αιγύπτιος, ένας Βαβυλώνιος και ένας Βίκινγκ μπαίνουν σε ένα μπαρ» (εκδ. Key Books).

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

Στο δοκίμιο του ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Τι διαβάζουμε τώρα; Πέντε κλασικά «τούβλα» για ένα μακρύ αναγνωστικό καλοκαίρι

Ουγκό, Σταντάλ, Αν Μπροντέ, Αραγκόν και Αγκάθα Κρίστι: Πέντε κλασικά «τούβλα», πολυσέλιδα και βαριά, που στηρίζουν το μακρύ ελληνικό καλοκαίρι μας.

Γράφει η Φανή Χατζή

Πέντε χορταστικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, βαρι...

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ