Νίκος Παναγιωτόπουλος: «Θέλησα να δώσω λόγο στους αποκλεισμένους από τη δημόσια θέα»

Αφορμή για τη συζήτησή μας με τον Νίκο Παναγιωτόπουλο, καθηγητή κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ήταν η ταυτόχρονη έκδοση δύο ογκωδών βιβλίων, συμπληρωματικών μεταξύ τους, τα οποία έχουν ως κύριο σκοπό να συμβάλουν, μεταξύ άλλων, «στον εθνικό, συλλογικό αναστοχασμό στον οποίο καλούσε εξ αντικειμένου ο εορτασμός των 200 χρόνων», αλλά και να θέσουν με επιτακτικό τρόπο «το πρόβλημα της νομιμότητας της εκπροσώπησης» στη χώρα μας, από την πλευρά των λαϊκών τάξεων πρωτίστως. Τα δύο αυτά βιβλία βέβαια δεν είναι ξεκομμένα από το υπόλοιπο έργο του, που έχει συνέχεια και συνέπεια, όπως είναι νομίζω φανερό από τη συνομιλία που ακολουθεί.

Θα ήθελα αρχικά κ. Παναγιωτόπουλε να εξηγούσαμε συνοπτικά στους αναγνώστες μας τη μεθοδολογία που έχετε ακολουθήσει σε αυτά τα δύο βιβλία σας. Προσωπικά, μου θύμισαν ένα βιβλίο του Πιερ Μπουρντιέ, La misère du monde (Seuil), που είχε βγει το 1993 και που χρησιμοποιούσε μια παρόμοια μεθοδολογία, με συνεντεύξεις ανθρώπων και νοικοκυριών από υποβαθμισμένα προάστια. Καταλαβαίνω ότι ο σημαντικός αυτός Γάλλος κοινωνιολόγος είναι μια σταθερά στη δική σας δουλειά και ζωή. Θέλετε να μας πείτε δυο λόγια;

Έχετε δίκιο και στα δύο σκέλη της ερώτησης σας. Στο βιβλίο μου Οι Πολίτες μιλούν για την Ελλάδα ενεργοποιώ την μέθοδό του, την κοινωνιοανάλυση, ενώ στο Οι αφανείς το δικό του επιστημονικό παράδειγμα. Η κοινωνιοανάλυση ήταν η προσφορότερη μέθοδος προκειμένου να υλοποιήσω τον στόχο μου ο οποίος δεν ήταν άλλος από το να συμβάλω με την επιστημονική ομάδα μου στον εθνικό, συλλογικό αναστοχασμό στον οποίο καλούσε εξ αντικειμένου ο εορτασμός των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση, και που στην περίπτωση μας ο αναστοχασμός τέθηκε στην εξής προοπτική: πώς ζουν και προσπαθούν να διαιωνιστούν στην σημερινή Ελλάδα οι αφανείς Έλληνες πολίτες; σε ποια Ελλάδα θέλουν να ζήσουν; πώς και τι σκέφτονται προκειμένου να φτάσουν σε μια Ελλάδα; Είχα αποφασίσει να υλοποιήσω ένα τέτοιου είδους αναστοχασμό, επιστημονικά θεμελιωμένο, κοινωνικά χρήσιμο και, όσο το δυνατό πιο αποτελεσματικό πολιτικά, δίνοντας χώρο και λόγο στους αποκλεισμένους από τη δημόσια θέα και το δημόσιο διάλογο έλληνες, στους λεγόμενους, χωρίς αιδώ, «καθημερινούς» πολίτες, στις απόψεις τους για τις σχέσεις που διατηρούν με το παρόν και το μέλλον της χώρα τους, και, κατ’ επέκταση, την κοινωνία της οποίας αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα.

Η αναγκαιότητα υλοποίησης του έργου μου αυτού απορρέει από τη διαπιστωμένη εδώ και χρόνια από τις έρευνές μου πάνω σε διάφορους τομείς και αντικείμενα συνεχώς αυξανόμενη τάσης απογοήτευσης των πολιτών από το Κράτος τους. Όλο και περισσότεροι έχουν την αίσθηση ότι η ύπαρξη και τα προβλήματά τους, οι οδύνες και τα όνειρα τους, δεν έχουν χώρο για να εκφρασθούν, πως κανείς δεν τους ακούει, πως κανείς δεν επιμελείται πραγματικά τις σκέψεις και τους προβληματισμούς τους για τη ζωή τους και τη ζωή των οικογενειών τους. Πολλοί πολίτες νιώθουν, όπως έδειξαν οι σχετικές έρευνές μου στο παρελθόν, πως το επίσημο Κράτος δεν τους ζητά την αφοσίωσή τους σε μια συλλογική οργανική αλληλεγγύη, την ενθουσιώδη συμμετοχή τους σε μια καθολικά αναγνωρισμένη συλλογική εθνική προσπάθεια. Αυτή η διαπίστωση εξάλλου με οδήγησε τα τελευταία χρόνια να εργασθώ, παράλληλα με το αμιγώς επιστημονικό μου έργο, στην προοπτική της διάχυσης της αναγκαιότητας να εφευρεθούν νέοι τρόποι συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις που διαμορφώνουν την ζωή τους, να παρέμβω δημόσια προτείνοντας νέες μορφές Αγοράς του Δήμου, που θα αντικαταστήσουν τα δημόσια βήματα και τις μορφές λόγου τόσο του τυφλού τεχνοκρατισμού όσο και του καταστροφικού λαϊκισμού. Εκτίμησα λοιπόν πως πρέπει να εργασθούμε με αφορμή τη στιγμή του εθνικού εορτασμού για να προσφέρουμε ένα αναγκαίο υλικό για αυτό τον εθνικό αναστοχασμό ο οποίος κινδύνευε άλλη μια φορά να αποτελέσει είτε ένα σύνολο υλικού χωρίς ιδέες ή ένα σύνολο ιδεών χωρίς υλικό.

Τώρα όσον αφορά τη σχέση μου με τον Μπουρντιέ, περιορίζομαι να πω ότι φρόντισε προσωπικά τη «δεύτερη γέννηση» μου, συνεπώς αντιλαμβάνεστε πως είχα τη σπάνια τύχη να μου προσφέρει μια σχέση βαθειάς συγγένειας.

Θα ήθελα επίσης να σταθούμε λίγο στον τίτλο του ενός από τα δύο βιβλία σας, αυτό για τους «Αφανείς». Θα αναρωτιόταν κανείς, έπειτα από μια δεκαετία κρίσης, Αγανακτισμένων, κυβέρνησης για πρώτη φορά της Αριστεράς, γιατί επιμένετε σε αυτήν την ορολογία περί μη ορατότητας των «λαϊκών τάξεων»; Θέλετε να μας πείτε πώς το εννοείτε και γιατί προφανώς θεωρείτε σημαντική τη χρήση αυτού του όρου;

Διαφωνείτε με την διαπίστωση πως στο χώρο της πολιτικής, στο χώρο του δημόσιου διαλόγου συναντάμε μια διαίρεση ανάλογη με αυτή που παρατηρείται στο χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας, μεταξύ ειδικών και μη; Απλώς στο χώρο της πολιτικής είναι πιο καλυμμένη. Δεν δεχόμαστε, δηλαδή, χωρίς να το πολυσκεφτούμε ως αυτονόητη την διαίρεση μεταξύ υπευθύνων και μη υπευθύνων, των επαγγελματιών και μη επαγγελματιών της πολιτικής; Μεταξύ πολιτικού προσωπικού, των δημοσιογράφων και ευρύτερα των διανοουμένων, όλων αυτών που έχουν το μονοπώλιο της παραγωγής του πολιτικού λόγου, της επίλυσης των πολιτικών προβλημάτων, και του απλού κοινού;

Το συνολικό έργο μου Οι αφανείς πολίτες, μεταξύ πολλών άλλων, θέτει το πρόβλημα της νομιμότητας της εκπροσώπησης και της αποστέρησης που αυτή υποθέτει και συνεπάγεται. Τα αποτελέσματα των ερευνών μου δείχνουν πως το πρόβλημα αυτό είναι σήμερα εξαιρετικά κρίσιμο. Γι’ αυτό και προτρέπω εδώ και καιρό τους διανοούμενους στη χώρα μας, όλους τους κοινωνικούς επιστήμονες, να χρησιμοποιήσουν το ρόλο τους, τη θέση τους, ένα μέρος της εργασίας τους προκειμένου να προσπαθήσουν να δώσουν το λόγο στους ανθρώπους χωρίς λόγο, να δώσουν βήμα στους ανθρώπους που ζουν στη σκιά του δημόσιου χώρου. Έστω και αν χρειαστεί να συγκρουστούμε με αυτό το νέο είδος διανοουμένων που κυκλοφορεί όλο και περισσότερο στη χώρα μας, τους «επιστήμονες» και τους «διανοούμενους της υπηρεσίας», όπως μπορεί να τους πει κανείς, αυτούς που συμβάλουν στον καθορισμό του πώς θα δράσουμε και όχι το πώς θα σκεφτούμε και οι οποίοι φυσικά ζουν από και για την αξίωση της κατοχής της πολιτικής επιστήμης, της επιστήμης της πολιτικής.

Η στράτευση ειδικού τύπου που ενσαρκώνει και προωθεί και αυτή η παρέμβασή μου αρνείται την εσφαλμένη, ψευδή και υποκριτική ουδετερότητα...

Υπό αυτή την έννοια υποστηρίζω άλλη μια φορά την αναγκαιότητα της διεύρυνσης της αποστολής και της λειτουργίας της κοινωνιολογίας. Η στράτευση ειδικού τύπου που ενσαρκώνει και προωθεί και αυτή η παρέμβασή μου αρνείται την εσφαλμένη, ψευδή και υποκριτική ουδετερότητα, και ιδιαίτερα τόσο την απολιτικοποιημένη πολιτική κοινωνιολογία όσο και την απολιτικοποιημένη και αστυνομευμένη πολιτικοποιημένη κοινωνιολογία του να μιλήσεις για την πολιτική που διδάσκονται στα τμήματα κοινωνιολογίας και που συνήθως έχει ως αποτέλεσμα να εμφανίζουν ως πολιτικά εσφαλμένη την κοινωνιολογία η οποία κριτικάρει τα πολιτικά προαπαιτούμενα της επιστήμης μέσα από την επιλογή των ίδιων των μεθόδων της και των αντικειμένων της όσο και μέσα από τις πολιτικές της συνέπειες.

Αντιλαμβάνομαι ότι μελετάτε τον χώρο της εκπαίδευσης μεταξύ άλλων και ως χώρο μέσα από τον οποίο αναπαράγονται κοινωνικές ανισότητες. Δεν αποτελεί όμως ο χώρος της εκπαίδευσης ταυτόχρονα μια ευκαιρία για πολλά παιδιά από τις λαϊκές τάξεις να κινηθούν ανοδικά; Είναι μήπως μια απατηλή εικόνα αυτή που καλλιεργείται; (περί, τάχα, κοινωνικής ανόδου μέσω της εκπαίδευσης)

Κοιτάξτε, όπως επιχείρησα να δείξω, αν και παρατηρήθηκε, μέσω της διεύρυνσης της σφαίρας της ζωής τους, μια τάση υιοθέτησης της κουλτούρας των μεσαίων τάξεων, η οποία συνδέεται με το γεγονός της αύξησης της πρόσβασής τους σε μορφές και αγαθά της νόμιμης κουλτούρας, επιβεβαιώθηκαν οι δομικές ανισότητες που αναπαράγονται εις βάρος τους μέσω μιας μετάθεσης της δομής της πρόσβασης σε συμβολικά και υλικά αγαθά και υπηρεσίες.

Θέλω να επιμείνω στο εξής που συχνά παραβλέπουμε και νομίζω πως φάνηκε καθαρά μέσα από την εργασία μου. Η οικονομική και πολιτική υποβάθμιση των λαϊκών τάξεων, και των εργατών ιδιαίτερα, τα τελευταία πενήντα χρόνια, ήταν παράλληλα και συμβολική, απόρροια της μαζικής σχολικής φοίτησης και μιας κανονικοποίησης της εισόδου των παιδιών των λαϊκών τάξεων στην υποχρεωτική εκπαίδευση, και των ανώτερων τμημάτων τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Έτσι, αντικείμενο μιας εργασίας αποδόμησης από τα κάτω, από τις ελαστικές και τις εποχιακές σχέσεις εργασίας, από την ανεργία, από τον περιορισμό στην ανάγκη, ο παραδοσιακός κόσμος των λαϊκών τάξεων αποδομείται από καιρό και από τα πάνω, από την αναζήτηση της κοινωνικής λύτρωσής του μέσω της σχολικής επιτυχίας. Υποκαθιστώντας τον αυτοαποκλεισμό, η δομική σχολική υποβάθμιση τους καταδικάζει πλέον σε εργατικές δουλειές ή σε υποβαθμισμένες εργασίες, συμβάλλοντας δραστικά στη συμβολική υποβάθμιση των λαϊκών τάξεων. Ερχόμενα σε επαφή με το σχολείο, τα παιδιά των εργατών και των λαϊκών τάξεων ιδιοποιήθηκαν τρόπους ύπαρξης και ενσωμάτωσαν κατηγορίες αποτίμησης οι οποίες υποβαθμίζουν τη χειρωνακτική εργασία και την εργατική συνθήκη.

Η επιμήκυνση της σχολικής φοίτησης είχε ως συνέπεια την διεύρυνση του βιωμένου κόσμου των λαϊκών τάξεων, την εγκαθίδρυση κοινωνικών σχέσεων με ατομικούς και συλλογικούς φορείς που γεωγραφικά ενώνονταν αλλά κοινωνικά παρέμεναν απομακρυσμένοι, την διεύρυνση του κοινωνικού χώρου αναφοράς που σταδιακά ενδυναμωνόταν όλο και περισσότερο από την «κουλτούρα της νεολαίας» που μια ολόκληρη οικονομία, παράλληλα, συγκροτούσε και διέχεε, αναγκάζοντας τις λαϊκές τάξεις να συγκρίνονται, συνεχώς, με άλλους «κόσμους», με άλλους τρόπους ζωής, μετασχηματίζοντας τους άξονες κοινωνικών αναφορών τους σε σχέση με τους οποίους μέχρι τότε τοποθετούνταν· γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την αυτο-υποβάθμιση των εργατικών, κυρίως τμημάτων τους, και την ενδυνάμωση του αισθήματος «ντροπής» να είναι κανείς ή να παραμένει μέλος τους.

Η προοδευτική εσωτερίκευση αυτής της οικονομικής πολιτικής και συμβολικής υποβάθμισης των λαϊκών τάξεων αποδυνάμωσε σταδιακά την ικανότητά τους να αναπαράγουν την εσωτερική συνοχή τους αποσταθεροποιώντας τους: η κουλτούρα του «μεταξύ μας» τέθηκε σε αμφισβήτηση ταυτόχρονα μέσω της διεύρυνσης και της επέκτασης της σχολικής φοίτησης –η οποία εγκαθίδρυσε μέσα στο μικρόκοσμο των κυριαρχούμενων ομάδων την αναπαράσταση της ατομικής μοίρας η οποία δεν εντάσσεται πια αναγκαστικά στη συλλογική τύχη–, της τριτογενοποίησης των επαγγελμάτων, των δραστηριοτήτων και των εργασιών, της εσωτερίκευσης του κριτηρίου της οικονομικής επιτυχίας ως μέτρο κοινωνικής αριστείας. Τέλος, το άνοιγμα των λαϊκών τάξεων στην κυρίαρχη κουλτούρα, η αποδόμηση της λογικής της εσωτερικής περίκλεισης, η υποβάθμιση του παραδοσιακού ήθους που συνεπαγόταν αυτό το κλείσιμο, προκάλεσε και την ενδυνάμωση των εσωτερικών διαφοροποιήσεων των λαϊκών τάξεων, η οποία προστέθηκε στις επιμέρους διαιρέσεις που σταδιακά συγκροτήθηκαν, μεταξύ ανώτερων και των πιο ενδεών τμημάτων, των περιθωριακών εργατών, όλο και περισσότερο εποχιακών και μεταναστών, και υπαλλήλων, μεταξύ ανδρών και γυναικών, νέων και ηλικιωμένων.

O Νίκος Παναγιωτόπουλος είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Σπούδασε Κοινωνιολογία και Εθνολογία στη Γαλλία. Υπήρξε μαθητής και στη συνέχεια στενός συνεργάτης του Γάλλου κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu (1930-2002), στο ίδρυμα του οποίου είναι σήμερα Αντιπρόεδρος. Ιππότης των Γραμμάτων και των Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος έχει διδάξει σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού, είναι επιστημονικός συνεργάτης ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων της Ελλάδας και του εξωτερικού, μέλος συντακτικών επιτροπών διεθνών επιστημονικών περιοδικών και επιθεωρήσεων, και εκδότης και διευθυντής της ετήσιας τρίγλωσσης επιθεώρησης κοινωνικών ερευνών Κοινωνικές Επιστήμες (ΚΕ).

Μιλώντας για τις κοινωνικές τάξεις, έχει κανείς την εντύπωση ότι χωρίς να αρνείστε ότι υπάρχουν, τις εκλαμβάνετε με έναν ιδιαίτερο και δυναμικό τρόπο, ακολουθώντας κι εδώ τη σκέψη του Μπουρντιέ πάνω στο ζήτημα. Μπορείτε να μας εξηγήσετε, τι είναι για εσάς, στον σημερινό κόσμο, μια κοινωνική τάξη;

Πράγματι ακολουθώ κ’εδώ την σκέψη του. Ο Μπουρντιέ αντιμετωπίζει το πρόβλημα των τάξεων επιχειρώντας να δώσει μια οριστική λύση στις ατέρμονες συζητήσεις που τροφοδότησε η μαρξιστική παράδοση, κλασσικό παράδειγμα του φαινομένου περίκλεισης που παρήγαγε η μαρξιστική θεωρία αλλά και οι επικριτές της αναφορικά με το «πόσες τάξεις υπάρχουν», «αν υπάρχουν», κ.λπ. Αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα των τάξεων μ’ ένα βιτγκενσταϊνικό τρόπο, ως ψευδοπρόβλημα δηλαδή που για να το λύσεις πρέπει να το καταστρέψεις, αρνείται να επιλέξει μεταξύ ύπαρξης ή μη ύπαρξης των τάξεων.

Ο Μπουρντιέ αντιμετωπίζει το πρόβλημα των τάξεων επιχειρώντας να δώσει μια οριστική λύση στις ατέρμονες συζητήσεις που τροφοδότησε η μαρξιστική παράδοση...

Όταν λέμε πως υπάρχουν τάξεις εννοούμε πως υπάρχουν διαφορές, και οι διαφορές σημαίνουν πως υπάρχει διασπορά, άρα ένας χώρος· πράγματι, ο Μπουρντιέ κατασκευάζει έναν χώρο κοινωνικών θέσεων ο οποίος οργανώνεται από τις δυο θεμελιώδεις και τεμνόμενες αρχές διαφοροποίησης, το οικονομικό κεφάλαιο και το πολιτισμικό κεφάλαιο, των οποίων ο καταμερισμός παράγει τις δυο κύριες αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς και από το κοινωνικό κεφάλαιο. Στην πρώτη, κάθετη, διαίρεση κατανέμονται τα κοινωνικά υποκείμενα με βάση τον όγκο κεφαλαίου που διαθέτουν με τρόπο ώστε να αντιπαρατίθενται οι ομάδες με μεγάλο όγκο κεφαλαίου, οι κυρίαρχες δηλαδή ομάδες, στις ενδεείς, στις κυριαρχούμενες. Η δεύτερη διαίρεση, η οριζόντια, είναι αυτή που οριοθετεί την αντίθεση στο εσωτερικό των κυρίαρχων ομάδων στη βάση της δομής του κεφαλαίου που κατέχουν, και ειδικότερα μεταξύ των κατόχων περισσότερου οικονομικού κεφαλαίου και των κατόχων περισσότερο πολιτισμικού και λιγότερο οικονομικού κεφαλαίου. Μέσα σ’ αυτό τον κοινωνικό χώρο, η κοινωνική κρίση των δρώντων κοινωνικών φορέων ορίζεται από τον Μπουρντιέ ως σχεσιακό σύστημα αντιθέσεων και συμπληρωματικοτήτων· κάθε πρακτική αποκτά το κοινωνικό της νόημα και την ικανότητα της να σηματοδοτεί κοινωνικές διαφορές και αποστάσεις, όχι από μια εγγενή ιδιότητά της αλλά από την ένταξή της σε ένα σύστημα ομοίων αντικειμένων και πρακτικών.

Ο κοινωνικός χώρος, αντικαθιστώντας την έννοια της «τάξης» δεν συνεπάγεται την ύπαρξη «τάξεων», με τη έννοια των συγκροτημένων και αντιπαρατιθέμενων στη βάση οικονομικών και κοινωνικών κριτηρίων ομάδων. Πρόκειται στην πραγματικότητα για ένα νευτονικού τύπου χώρο όπου υπάρχουν δυνάμεις έλξης και απώθησης, διαφορές (οικονομικές, πολιτισμικές, κλπ) στη βάση των οποίων δημιουργούνται λιγότερο η περισσότερο μόνιμες συνενώσεις και μετατοπίσεις.

Η γνώση αυτού του χώρου επιτρέπει να διαβλέψουμε τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται οι κοινωνικές συνάφειες μεταξύ διαφόρων κοινωνικών υποκειμένων. Αν, για παράδειγμα, δύο φορείς βρίσκονται σε διαφορετικές και απομακρυσμένες ζώνες του κοινωνικού χώρου έχουν πιθανότητες να μην κατανοεί ο ένας τον άλλον, να μην αναπτύξουν συμπαθητικές μορφές επικοινωνίας, και να μην συναντηθούν ποτέ. Με αυτή την έννοια, δεδομένου ότι οι κοινωνικοί φορείς της δράσης κατασκευάζουν ατομικά και συλλογικά την αλήθεια του κοινωνικού κόσμου με εργαλεία που αποκομίζουν από τον ίδιο τον κοινωνικό κόσμο και τα οποία εξαρτώνται από τη θέση τους μέσα σ’ αυτόν, είναι πιθανόν να (επιχειρήσουν να) κατασκευάσουν, μέσω μιας πολιτικής, με την ευρεία έννοια του όρου, εργασίας τον κοινωνικό κόσμο με βάση την ιδέα των τάξεων.

Μέσα σ’ αυτό τον κοινωνικό χώρο του οποίου η κατασκευή θεμελιώνεται στην υπόθεση μιας ορισμένης κατάστασης σχέσεων των διαφόρων ειδών κεφαλαίου και των ποσοστών μετατροπής τους από το ένα είδος στο άλλο, τα κοινωνικά υποκείμενα και οι οικογένειες τους αγωνίζονται συνεχώς για να διατηρήσουν ή να βελτιώσουν τη θέση τους μέσω ποικίλων στρατηγικών αναπαραγωγής, και κυρίως μέσω των στρατηγικών μετατροπής των κεφαλαίων τους. Η αξία της μετατροπής των διάφορων ειδών κεφαλαίου, η οποία ορίζεται από μια σειρά θεσμικούς μηχανισμούς (π.χ. από το σχολικό σύστημα, την αγορά εργασίας, τους νόμους σχετικά με τη διαδοχή και την μεταβίβαση κληρονομιάς) αποτελεί ένα από τα βασικά διακυβεύματα των κοινωνικών αγώνων, αφού κάθε τάξη επιζητεί να επιβάλει ως ανώτερο στην ιεραρχία των κεφαλαίων το ισχυρότερο είδος κεφαλαίου που η ίδια διαθέτει.

Σε διάφορα σημεία των έργων σας υπάρχουν αναφορές στη νεοελληνική πεζογραφία (π.χ. Ανδρέας Φραγκιάς, Κώστας Κοτζιάς κ.ά.). Θεωρείτε ότι η λογοτεχνία αποτελεί μια κιβωτό εμπειριών και αναπαραστάσεων που μπορεί να σταθεί αρωγός στον σύγχρονο κοινωνιολόγο; Εντάσσετε οργανικά στη σκέψη σας και με ποιους τρόπους;

Φυσικά εντάσσεται και μου είναι πολύ υποβοηθητική ακόμα και στο επίπεδο της μεθοδολογίας μου, λ.χ. στο τρόπο που κάνω τις συνεντεύξεις μου. Ωστόσο, δεν θέλω να υπεισέλθω σε τεχνικές αναλύσεις εδώ. Περιορίζομαι να πω ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να κοιτάζουμε, να αναπαριστούμε και να μιλάμε για την κοινωνία. Από την άποψη αυτή, οι τέχνες και οι κοινωνικές επιστήμες φαίνεται να είναι προνομιούχες. Οι τέχνες είναι καθρέφτες της πραγματικότητας, όχι με την έννοια της πιστής θετικιστικής αναπαραγωγής τού είναι, αλλά, αντιθέτως, με την έννοια της συνειδητής «αναμόρφωσης» εκείνου που συνήθως γίνεται αντιληπτό ως «πραγματικό». Από την άλλη πλευρά, οι κοινωνικές επιστήμες παράγουν συστηματικά και μεθοδικά αναπαραστάσεις ενός κοινωνικού κόσμου πέρα από τον κοινό νου, και τις αυθόρμητες, ως επί το πλείστον, προκαταλήψεις και στερεοτυπικές αντιλήψεις που απορρέουν από αυτόν. Αμφότερες μοιάζουν ιδιαίτερα χρήσιμες, για να μην πούμε αναγκαίες, σε καιρούς κρίσης και χάους, διότι προσφέρουν εναλλακτικές γωνίες θέασης, μας παροτρύνουν να κοιτάξουμε πίσω από την επιφάνεια αυτού που εν γένει θεωρείται πραγματικό, δεδομένο ή κανονικό.

Ο εν δυνάμει πλούτος όλων αυτών των καθρεφτών που αντανακλούν τον κοινωνικό κόσμο χρειάζεται να οργανωθεί συλλογικά ώστε να μπορέσουμε να έρθουμε αντιμέτωποι με την πολυπλοκότητά του...

Κάθε τέχνη και κάθε επιστημονικός κλάδος έχει δημιουργήσει μέσα από μακρά ιστορική διαδικασία ιδιαίτερες προσεγγίσεις και δική του συμβολική γλώσσα προκειμένου να μιλήσει για την κοινωνία. Έχει διαμορφώσει, έτσι, βήμα-βήμα, ένα διακριτό και αυτόνομο πεδίο και έχει ορίσει τα κριτήρια ποιότητας και νομιμότητας των αφηγήσεων και των εικόνων που παράγουν τα μέλη της. Αυτή η διαδικασία διαφοροποίησης, μέσα στο πλήθος των γλωσσών και των συμβολικών τάξεων που συνυπάρχουν, έχει εμπλουτίσει τον κοινωνικό κόσμο προσδίδοντάς του ένα πολυφωνικό υπόβαθρο, για να μιλήσουμε όπως ο Μιχαήλ Μπαχτίν. Σε γενικές γραμμές, όμως, η πολυφωνία αυτή δεν είναι παραγωγική με την έννοια μιας «ορχήστρας» ή μιας χορωδίας, όπου τα όργανα μπορούν να εμπνεύσουν ή να υποστηρίξουν το ένα το άλλο ή οι φωνές να αποκριθούν και να αναδείξουν η μία την άλλη. Ο εν δυνάμει πλούτος όλων αυτών των καθρεφτών που αντανακλούν τον κοινωνικό κόσμο χρειάζεται να οργανωθεί συλλογικά ώστε να μπορέσουμε να έρθουμε αντιμέτωποι με την πολυπλοκότητά του, ιδίως όταν αυτός μοιάζει να περιέρχεται στο χάος.

Στον επίλογό σας φαίνεται να υιοθετείτε τη νιτσεϊκή άποψη ότι η αλήθεια είναι υποκειμενική και θεμελιώνεται πάνω στα ζωτικά προσωπικά συμφέροντα και καταλήγετε στο κομβικό ρόλο του κράτους για την άμβλυνση του άνισου τρόπου με τον οποίο οι αλήθειες αυτές βρίσκουν έκφραση ή όχι, μικρή ή μεγάλη, στον κοινωνικό χώρο. Θέλετε να μας πείτε κάτι περισσότερο για το πώς αντιλαμβάνεστε τον ρόλο του σύγχρονου κράτους σε αυτήν τη διαδικασία;

Οφείλουμε να μην αποδεχόμαστε αυτό το είδος ελάχιστου Κράτους, του οποίου η στόχευση και η δράση περιορίζεται στην προστασία των φυσικών δικαιωμάτων των ατόμων. Και πολύ λιγότερο την ηθική της διακυβέρνησης, εκείνη που αντικαθιστά τις δημόσιες αρετές με τα ιδιωτικά συμφέροντα μεμονωμένων ατόμων. Το κυριότερο ίσως όμως είναι πως δεν είναι δυνατόν να τον ορίσουμε παρά μόνο αν την υπερβούμε αρνούμενοι την αντίθεση μεταξύ του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού, αυτή την καταστρεπτική αντίθεση που αδρανοποιεί την σκέψη. Τα δύο αντίστοιχα πολιτικά συστήματα που απορρέουν από αυτά τα συστήματα σκέψης, τουλάχιστον σύμφωνα με τον θεμελιακό τους ορισμό, έχουν κοινό τους γνώρισμα το γεγονός ότι περιορίζουν την πολυπλοκότητα του κοινωνικού κόσμου στην οικονομική του διάσταση και ότι θέτουν την διακυβέρνηση στην υπηρεσία της οικονομίας. Γνωρίζουμε πια πως αν σκεφτούμε πραγματικά το κοινωνικό και, σε τελευταία ανάλυση, το οικονομικό τίμημα των κυβερνητικών επιλογών που εμπνέονται αποκλειστικά από την διασφάλιση και τον υπολογισμό του οικονομικού κέρδους και της παραγωγικότητας, οδηγούμαστε σε ένα θανάσιμο ακρωτηριασμό της σκέψης μας σχετικά με έναν ακριβή και πλήρη και ολοκληρωτικά επιστημονικό ορισμό των ανθρώπινων πρακτικών. Όλο το ερευνητικό πρόγραμμα που υλοποιούμε στα πλαίσια του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ σχετικά με τα οικονομικά της ευτυχίας στη χώρα μας το καταδεικνύει με σαφήνεια. Επιτρέψτε μου να σας παραπέμψω στις σχετικές δημοσιευμένες εργασίες μου.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.