Αλέξης Σταμάτης: «Αναβλύζει η ιδέα και την ακολουθώ»

Ο Αλέξης Σταμάτης αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση νεοέλληνα πεζογράφου των τελευταίων χρόνων. Αστείρευτη πηγή ιστοριών και ηρώων, τους οποίους τοποθετεί με ευκολία άλλες φορές στο κέντρο της Αθήνας και άλλες κάπου στην Αμερικανική ενδοχώρα, κατασκευάζοντας τον δικό του κάθε φορά μικρόκοσμο. Από τον νεανικό του Έβδομο ελέφαντα μέχρι το νέο του μυθιστόρημα Το βιβλίο της βροχής (εκδ. Καστανιώτη), τα βιβλία του στάθηκαν αφορμή για μια κουβέντα μαζί του.

Άνθρωποι διαφορετικής ηλικίας, τάξης και φυλής, οι όποιοι είτε είχαν κανονίσει διάφορα πράγματα που επηρεάζονται από την καταιγίδα, είτε η βροχή τους οδηγεί σε συμβάντα, είτε αποτρέπει άλλα. Όταν η καταιγίδα τελειώσει δεν θα είναι πια ίδιοι.

Μόλις κυκλοφόρησε το νέο σας μυθιστόρημα Το βιβλίο της βροχής. Μιλήστε μας γι’ αυτό. Με ποια αφορμή εμπνευστήκατε την ιστορία του και τους ήρωές του;

Από την ιδέα μιας πρωτοφανούς στα χρονικά καταιγίδας διαρκείας τριών ωρών και δεκατεσσάρων λεπτών (3,14..., όχι τυχαίο) που πέφτει στην Αθήνα του 2009 και επηρεάζει καταλυτικά τη ζωή μιας ομάδας κατοίκων, την πλειονότητα της οποίας συνδέει το γεγονός ότι μένουν στην ιδία πολυκατοικία. Άνθρωποι διαφορετικής ηλικίας, τάξης και φυλής, οι όποιοι είτε είχαν κανονίσει διάφορα πράγματα που επηρεάζονται από την καταιγίδα, είτε η βροχή τους οδηγεί σε συμβάντα, είτε αποτρέπει άλλα. Η ουσία είναι ότι η κατακλυσμιαία νεροποντή τους επηρεάζει βαθύτατα. Όταν η καταιγίδα τελειώσει δεν θα είναι πια ίδιοι.

Ένα φυσικό φαινόμενο, η βροχή, δρα καταλυτικά στην εξέλιξη της ιστορίας και την απογύμνωση της προσωπικότητας των ηρώων σας. Η βροχή συμβολίζει για εσάς κάτι ή είναι απλώς ένα δραματουργικό εύρημα;

Η βροχή είναι ένα έντονο φυσικό φαινόμενο που μπορεί να είναι από ευεργετικό έως και καταστρεπτικό. Μια συνθήκη έξω από τα συνηθισμένα, όταν μιλάμε μάλιστα για μια από τις χειρότερες καταιγίδες στη ιστορία της πόλης, η όποια είναι φυσικό να ανυψώνει τις συγκεκριμένες ευαίσθητες ψυχές των ηρώων «πάνω από το έδαφος». Το νερό είναι ένα κυρίαρχο στοιχείο της φύσης, αλλά και του ανθρώπινου οργανισμού του οποίου αποτελεί το 70%. Παραθέτω ένα απόσπασμα από το βιβλίο όπου μια ηρωίδα, η Χαρά, με προβλήματα σεξουαλικότητας και χαμηλής αυτοεκτίμησης πέφτει πάνω στην καταιγίδα:

[...] Το νερό θρέφει. Το νερό νανουρίζει. Το νερό παρηγορεί. Το νερό δίνει πίσω πράγματα χαμένα. Αλλά κυρίως, το νερό σηκώνει μια κουρτίνα κι από πίσω περνάει η Χαρά. Ξαφνικά, μαγικά, αφήνει πίσω της το υλικό της κουκούλι – αυτό το σώμα, αυτό το συγκεκριμένο μετρήσιμο όγκο που την περιορίζει. Την εικόνα της την ακάθαρτη, έρχεται κάτι από ψηλά και την ξεπλένει από ό,τι νοσηρό, ό,τι κακοποιό. Ολόκληρή της η ύπαρξη λαχταρά αυτό το ατόφιο, το καθαρό νερό που τη λούζει. Το υποδέχεται, το δεξιώνεται, το γιορτάζει. Νιώθει ανάλαφρη, σαν να πετάει. Ο Μπασελάρ θα έλεγε πως το ονειρικό λίκνισμα γίνεται σχεδόν αληθινό. [...]

Πιστεύετε στη δύναμη του εξωτερικού παράγοντα ως δύναμη αλλαγής του ανθρώπου; Με άλλα λόγια, οι αλλαγές έρχονται από μέσα μας ή από τον εξωτερικό κόσμο που αλλάζει διαρκώς;

Ο εξωτερικός παράγοντας μπορεί να δράσει ως καταλύτης. Στην περίπτωση, εξωτερικός παράγοντας είναι η Φύση. Ένας «χώρος» τον οποίο ο ανθρωπος θεωρεί ως δεδομένο, ως «σπίτι» του, παρόλη την «επεξεργασία» του που οδήγησε στο δομημένο περιβάλλον το οποίο έχει κατασκευάσει για να του καλύπτει τα αναγκαία. Αυτό τα «πείραγμα» στην Φύση από τον άνθρωπο ωστόσο έχει όρια, και βλέπουμε πως ακόμη και στον 21ο πρώτο αιώνα η Φύση απαντά - και κάποιες φορές πολύ σκληρά, λες και εκδικείται για τα τραύματα που υφίσταται καθημερινά. Ας ελπίσουμε ότι κάποτε η εκδίκησή της δεν θα είναι οριακή. Ωστόσο ξέφυγα λίγο από το ερώτημα. Οι αλλαγές πιστεύω πως είναι κυρίως εσωτερικές. Ο άνθρωπος ως ένας εξαιρετικά περίπλοκος ψυχοσωματικός οργανισμός, διαθέτει εξαιρετικές στρατηγικές επιβίωσης και αυτοπροστασίας, κυρίως σε ασυνείδητο επίπεδο. Τα να «αλλάξεις τον εαυτό σου» είναι κάτι απίθανα δύσκολο, ίσως αδύνατον. Ωστόσο, εάν η επικοινωνία σου με το βαθύ, με το πυρηνικό σου είναι, η δυνατότητα σου για σκέψη «έξω από το κουτί» και η διαθεσιμότητά σου για έναν ρεαλισμό ελαφρά ανυψωμένο από το έδαφος -τόσο όσο να σου επιτρέπεις να είσαι βαθύτατα εσύ αλλά ταυτόχρονα να παρατηρείς και να κρίνεις τις ίδιες σου τις πράξεις- είναι παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν σε μια μετακίνηση. Το πώς κινητοποιούνται αυτοί οι μηχανισμοί έχει να κάνει και με τις συγκυρίες. Μπορεί κάτι εξωτερικό, όπως μια ακραία, μια έντονη εμπειρία, ή εσωτερικό όπως ο έρωτας, η απώλεια, η νοσταλγία κ.λπ, να δημιουργήσουν προϋποθέσεις για τις μετακινήσεις αυτές. Εάν υπάρχει και η απαραίτητη ενσυναίσθηση μπορούν να κάνουν έναν άνθρωπο να πάει τα της ψυχής του ένα βήμα παραπέρα.

Υπάρχει ένα αποτέλεσμα επάλληλων συγγραφικών διαστρωματώσεων, έτσι ώστε ο εκάστοτε αναγνώστης να είναι σε θέσει να εξορύξει το κείμενο όσο πιο βαθιά νομίζει, θέλει ή νιώθει. Στο δε απώτατο βάθος είναι κρυμμένα πράγματα που κι εγώ ο ίδιος δεν γνωρίζω.

Αυτή τη φορά έχετε «στριμώξει» την δράση σας στο χρόνο, περίπου, μια ταινίας μεγάλου μήκους. Επιρροή από τον κινηματογράφο, διάθεση για καταιγιστική δράση και ρυθμό, ή ανάγκη για συμπύκνωση;

Ο κινηματογράφος είναι σαφώς μια σταθερή επιρροή μου. Άλλωστε το βιβλίο άρχισε σαν σενάριο, ωστόσο απομακρύνθηκε εντελώς από αυτό και αυτονομήθηκε απολύτως κειμενικά. Είμαι φανατικός σινεφίλ από έφηβος, μάλιστα έχω σπουδάσει θεωρία κινηματογράφου σε μεταπτυχιακό επίπεδο στο Λονδίνο. Ωστόσο το σενάριο είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από το μυθιστόρημα. Εκεί υπάρχουν «νόμοι» και αυστηρή δομή σε βαθμό... κακουργήματος. Το μυθιστόρημα είναι μεν μια «κατασκευή», αλλά επιτρέπει ενδοκειμενικές πτήσεις, κινητοποιεί τη μνήμη, την φαντασία, προεκτείνει, παίζει με τον χρόνο, αναστέλλει την δυσπιστία, είναι διαρκώς διαθέσιμο, δεν απαιτεί μια συγκεκριμένη συνεχή «κατανάλωση», ενέχει περισσότερη ελευθερία. Εάν προσέξετε στο βιβλίο σε σημεία υπάρχει όντως καταιγιστική δράση, αλλά στιγμές στιγμές ο χρόνος ακινητοποιείται, ο ρεαλισμός ανυψώνεται, ο λόγος απόκτα τη δική του αυτονομία. Αυτά δεν γίνονται φυσικά «οργανωμένα», είναι αποτελέσματα του οποίου συγγραφικού DNA διαθέτω. Στο τέλος νομίζω υπάρχει ένα αποτέλεσμα επάλληλων συγγραφικών διαστρωματώσεων, έτσι ώστε ο εκάστοτε αναγνώστης να είναι σε θέσει να εξορύξει το κείμενο όσο πιο βαθιά νομίζει, θέλει ή νιώθει. Στο δε απώτατο βάθος είναι κρυμμένα πράγματα που κι εγώ ο ίδιος δεν γνωρίζω.

Στα βιβλία σας, παλιότερα, η πλοκή και η εξέλιξη της ιστορίας έπαιζε σημαντικό ρόλο παρασύροντας τον αναγνώστη σε κόσμους, κάποιες φορές, μακριά από την ελληνική καθημερινότητα. Τελευταία μοιάζει να είστε περισσότερο κοντά σε ήρωες που ζουν ανάμεσά μας. Διακρίνετε αυτή τη μετατόπιση και, αν ναι, πώς προέκυψε;

Θα έλεγα στην αρχή τα βιβλία μου ήταν μισά-μισά. Μισά σε «άλλους κόσμους» μισά στη ελληνική καθημερινότητα όπως π.χ. η Μητέρα Στάχτη. Κάποια στιγμή -δεν ξέρω εάν επέδρασε η κρίση ή όχι- όντως στράφηκα προς την ελληνική σύγχρονη πραγματικότητα. Νομίζω πέταξα από πάνω μου κάποια δομικά βαρίδια (έκτος από τη λυρική χρυσαλλίδα την οποία είχα «σκοτώσει» πολύ πιο νωρίς). Μιλάω για την αρχική ανάγκη μιας ξεκάθαρης δομής ή πλοκής αν θέλετε. Σταδιακά βλέπω ότι δεν χρειάζομαι κάποιο σκελετό αλλά μόνο χαρακτήρες και μια συνθήκη η οποία μπορεί να μην είναι και τόσο αυστηρά οριοθετημένη. Οι χαρακτήρες φροντίζουν για την πλοκή και όχι το αντίθετο. Για να γυρίσω στην ελληνικότητα, το επόμενο βιβλίο που έχω στα σκαριά, αποτελεί πάλι ένα διάλειμμα μια και πρόκειται για μια ιστορία σχεδόν άχρονη. Το μεθεπόμενο μπορεί να εξελίσσεται σε μια επαρχιακή πόλη. Έτσι λοιπόν απλώς ακολουθώ το ένστικτό μου. Πότε δεν σκέφτομαι το «είδος» της λογοτεχνίας που πρόκειται να γράψω. Αναβλύζει η ιδέα και την ακολουθώ.

Έπαιξαν ρόλο αφ' ενός η κρίση που με οδήγησε σε μια έκρηξη ιδεών που δεν αφορούσαν απαραίτητα την ίδια και αφ ετέρου κάποιες προσωπικές περιπέτειες που με επηρέασαν πολύ βαθιά.

Τα τελευταία, σχεδόν, δέκα χρόνια, συνηθίζετε να εκδίδετε ένα βιβλίο το χρόνο. Συνωστισμός ιστοριών και ηρώων στο κεφάλι σας, ανάγκη έκφρασης, ετήσιο ραντεβού με τους αναγνώστες σας; Κάτι άλλο;

Θα έλεγα ότι αυτό ίσχυε τα τελευταία 5 χρόνια όπου όντως έβγαλα ένα βιβλίο το χρόνο από το 2011 έως και το 2015 (Το βιβλίο της βροχής, 2015, Μελίσσια, 2014, Χαμαιλέοντες, 2013, Μπορείς να κλάψεις μες στο νερό;, 2012, Κυριακή, 2011). Πριν ο ρυθμός ήταν περίπου κάθε ενάμιση χρόνο. Φαντάζομαι πως έπαιξαν ρόλο αφ' ενός η κρίση που με οδήγησε σε μια έκρηξη ιδεών που δεν αφορούσαν απαραίτητα την ίδια και αφ ετέρου κάποιες προσωπικές περιπέτειες που με επηρέασαν πολύ βαθιά και -χωρίς να αναφέρομαι μέσα στα κείμενα άμεσα σε αυτές- με οδήγησαν σε μια πολύ παραγωγική περίοδο, ίσως και ως αντίβαρο. Ωστόσο, μετά από αυτό το συγκεκριμένο βιβλίο, Το βιβλίο της βροχής, έχω ανάγκη από αγρανάπαυση. Το επόμενό μου θα βγει μετά από δύο χρόνια τουλάχιστον. Στο ενδιάμεσο έχω δυο θεατρικά έργα που ελπίζω να βρουν το δρόμο τους στη σκηνή και την επανέκδοση του Εβδόμου Ελέφαντα, του πρώτου μου μυθιστορήματος το οποίο έχει εξαντληθεί. Πιστεύω πολύ στο Βιβλίο της βροχής και θέλω να αναπνεύσει, να ζήσει μια «μεγαλύτερη ζωή».

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΣΤΑΜΑΤΗ