Ντορίνα Παπαλιού

Στον Κώστα Κατσουλάρη

Η Ντορίνα Παπαλιού είχε ήδη συγγράψει τέσσερα βιβλία για παιδιά και μια μελέτη για τον Καραγκιόζη όταν εισήλθε για πρώτη φορά, το 2007, με το μυθιστόρημα Γκάτερ, στη λογοτεχνία για ενηλίκους, προκαλώντας θετικές εντυπώσεις. Έξι χρόνια μετά, κι αφού έχει μεσολαβήσει ένα ακόμη βιβλίο για παιδιά, επιστρέφει με το ογκώδες και ιδιαίτερα φιλόδοξο μυθιστόρημα Το απαραίτητο φως, επιχειρώντας μια αναψηλάφηση των χρόνων της Κατοχής.

Η άκρη του νήματος που θα ενώσει το χθες με το σήμερα είναι ένας πίνακας που κλάπηκε στα χρόνια εκείνα (ενδεχομένως από τους Ναζί) και ο οποίος γίνεται όλο και πιο σημαντικός ώστε να καταφέρει η ηρωίδα, ανθρωπολόγος με σπουδές στο εξωτερικό, να ανακαλύψει τα χαμένα κομμάτια του προσωπιικού της καθώς και του συλλογικού παζλ. Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δυο μεγάλες ροές αφήγησης, μια στο παρόν, με τη Λουίζα Λασκαράτου να ερευνά σε αρχεία και μαρτυρίες για τις συνθήκες του θανάτου της μητέρας του πατέρα της, της συνονόματης ζωγράφου Λουίζ Λασκαράτου, και μια στο παρελθόν, μέσα από το βλέμμα της ίδιας της ζωγράφου.

Θα ξεκινήσω από το πλέον προφανές: Μυθιστόρημα 630 πυκνών σελίδων. Γιατί τόσο μεγάλο βιβλίο; Δεν φοβηθήκατε ότι βάζετε ένα επιπλέον εμπόδιο ανάμεσα σε μια σχετικά νέα συγγραφέα και ένα κοινό που θέλγεται κυρίως από πιο ανάλαφρα αναγνώσματα;

Το μέγεθος ενός βιβλίου δεν έχει να κάνει με το αν η συγγραφέας είναι νέα ή παλιά, αλλά με το ύφος και το θέμα του. Το Απαραίτητο Φως υπηρετεί ένα είδος λογοτεχνίας που θέλει να στήνει ένα ζωντανό κόσμο, και να αφήνει τους ήρωες, και τους αναγνώστες, να ζουν μέσα σε αυτόν. Σε μια τέτοια περιπέτεια, το μέγεθος μπορεί να είναι προτέρημα, και όχι εμπόδιο. Όσο αγαπάς τον κόσμο ενός βιβλίου, και ταυτίζεσαι με αυτόν, τόσο περισσότερο τον θέλεις.

Καταπιάνεστε, όπως πολλοί συγγραφείς εσχάτως, με τη σκοτεινή περίοδο της Κατοχής, με όλες τις πολιτικές προεκτάσεις που συνεπάγεται. Γιατί να μην διαβάσουμε τους ιστορικούς, ώστε να ενημερωθούμε για την περίοδο αυτή από τους πλέον αρμόδιους; Τι μας δίνει ένα μυθιστόρημα –ας κάνουμε την παραδοχή: ένα καλό μυθιστόρημα– που δεν μπορεί να μας δώσει μια καλή ιστορική μελέτη;

Θα αναφερθώ στην απάντηση που δίνει στο ερώτημα ο Αριστοτέλης, ότι η ποίηση, όρος που περιλάμβανε στην εποχή του και τις έντεχνες αφηγήσεις, πηγαίνει πιο βαθειά από την Ιστορία, κι αυτό γιατί εξετάζει τα γενικότερα θέματα, τα "καθόλου" και όχι τις συγκεκριμένες συνθήκες. Στις μέρες μας θα έλεγα απλώς ότι το μυθιστόρημα και η Ιστορία κάνουν άλλη δουλειά. Η Ιστορία θέλει να μας δείξει τι έγινε, και να μας κάνει να καταλάβουμε τις αιτίες. Ένα μυθιστόρημα, αντίθετα, αντιμετωπίζει μια ιστορική εποχή ως αφηγηματική ευκαιρία, μια ευκαιρία που εμπλέκει τους ήρωες σε καταστάσεις ενδιαφέρουσες και σε αντιδράσεις συχνά έντονες. Αλλά, τελικά, το μυθιστόρημα μιλάει για τους ανθρώπους. Η εποχή είναι ένα ψυχικό και κοινωνικό σκηνικό. Έτσι κι αλλιώς, πάντως, ένας συγγραφέας δεν επιλέγει μια εποχή με αφηρημένους κανόνες, αλλά γιατί τον θέλγει η ανθρώπινη ατμόσφαιρά της, πράγμα που εμένα μου συνέβη με την περίοδο στην οποία κινούνται οι ήρωές μου.

Με ποιο τρόπο, ποια μέθοδο, ερευνήσατε για γεγονότα και καταστάσεις εκείνης της εποχής; Χωρίς να υποστηρίζω ότι πρέπει οπωσδήποτε να γράφει κανείς για πράγματα που έχει «βιώσει», πώς όμως γράφει κανείς για πράγματα που δεν έχει βιώσει – είναι μια προβληματική που με απασχολεί, αν θέλετε, κι ως συγγραφέα. Εσείς πώς το αντιμετωπίσατε αυτό το πρόβλημα στην προσέγγιση της βασικής σας ηρωίδας του παρελθόντος;

Kαταρχάς, είναι μια εποχή για την οποία διαβάζω από πολλά χρόνια, από τότε που σπούδαζα Ιστορία στο πανεπιστήμιο, πριν υπάρξει καν η πρόθεση να γράψω το συγκεκριμένο βιβλίο. Έπειτα, όταν άρχισε να διαμορφώνεται ο μύθος του στο νου μου, διάβασα και πολύ πιο ειδικά πράγματα, και για στοιχεία αλλά και για να καταλάβω την κοινωνική και την ψυχολογική ατμόσφαιρα της εποχής. Επίσης, έχω την τύχη να ξέρω, και να έχω κουβεντιάσει, με ανθρώπους που έζησαν εκείνα τα χρόνια, με βιώματα παρόμοια με των ηρώων μου, αλλά και αρκετούς ιστορικούς μελετητές της περιόδου, που έχουν ερευνήσει κάποιες από τις καταστάσεις που περιγράφω. Από εκεί και πέρα, ο τρόπος που γράφει ένας συγγραφέας για μια εποχή που δεν την έχει ζήσει –πράγμα πολύ συνηθισμένο βέβαια– είναι με την κοινή ανθρώπινη εμπειρία, με τη δυνατότητα που έχουμε, ως άνθρωποι, να καταλαβαίνουμε και να ταυτιζόμαστε με άλλους ανθρώπους, έστω κι αν ανήκουν σε άλλους καιρούς. Ένα μυθιστόρημα άλλωστε δεν είναι ανθρωπολογική ή ιστορική μελέτη. Ο σκοπός του δηλαδή δεν είναι να αναδείξει τη διαφορετικότητα μιας άλλης εποχής, αλλά την ανθρώπινη ιστορία που κινείται μέσα σε αυτήν. Ταυτίζεσαι με τους ήρωες βάσει των κοινών ανθρώπινων βιωμάτων, των δικών τους και των δικών σου. Αυτά είναι το κλειδί που τους ξεκλειδώνει, για τον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Ο έρωτας, ο φθόνος, η αγάπη της δημιουργίας, η αγωνία του θανάτου, υπάρχουν σε κάθε εποχή.

Σε συσχετισμό με την παραπάνω ερώτηση: τίθεται το θέμα της «ιδεολογικής ανάγνωσης» της Ιστορίας. Υπάρχει και στο βιβλίο σας –χωρίς να θέλω να την χαρακτηρίσω– μια συγκεκριμένη ανάγνωση των πεπραγμένων των οργανώσεων, των κομμάτων και άλλων παραγόντων εκείνης της εποχής. Πώς αντιλαμβάνεστε το βάρος και την ευθύνη μιας τέτοιας «φόρτισης», ως συγγραφέας; Σας απασχόλησε αυτό το θέμα, ή απλώς αφήσατε τα πιστεύω σας να σας καθοδηγήσουν;

Δεν υπάρχει καμία ανάγνωση καμίας ιστορίας, αληθινής ή φανταστικής, τωρινής ή παλιάς, που δεν ξεκινάει σε κάποιο βαθμό και από την τοποθέτηση, πέστε τη αν θέλετε την προκατάληψη, του αφηγητή. Αυτό συμβαίνει με εσάς, με εμένα, και με κάθε συγγραφέα. Στο Απαραίτητο Φως εγώ δεν επιχειρώ μια ιδεολογική ανάγνωση της ιστορίας, με τον όρο που συνήθως δίνεται σε αυτή την έννοια. Προσπαθώ όμως να πω την ιστορία μου μέσα από τους χαρακτήρες της, αναπαριστώντας τις πολλαπλές οπτικές που ορίζουν οι δικές τους ματιές, που μπορεί να είναι και ιδεολογικές. Στο βιβλίο μου άρα δεν υπάρχει απλώς μια συγκεκριμένη ιδεολογική ανάγνωση, υπάρχουν πολλές: αυτές των χαρακτήρων μου. Όταν ο ήρωάς σου είναι σίριαλ κίλερ, δεν σημαίνει ότι μπαίνοντας στο νου του δικαιολογείς τις πράξεις του, ή επιχειρηματολογείς υπέρ των κατά συρροήν δολοφονιών. Παρ' όλα αυτά, για να τον καταλάβεις πρέπει να προσπαθήσεις να αναπαραστήσεις τις ιδέες του, το πώς σκέφτεται. Ταυτόχρονα, όμως, μπορεί να υπάρχει και η ματιά του αστυνόμου, του διώκτη του, ή και των θυμάτων του, που είναι διαμετρικά αντίθετες. Αυτή η δραματικότητα της σύγκρουσης των απόψεων είναι που δίνει το ενδιαφέρον μιας ιστορίας, για μένα. Μου αρέσει στη λογοτεχνία που διαβάζω, και θέλω να την ακολουθήσω σε αυτή που γράφω.

Όλο το βιβλίο είναι γραμμένο σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, που έχει την τάση να μεταπηδά από τη μια οπτική γωνία στην άλλη. Για παράδειγμα, μέσα στο ίδιο κεφάλαιο, ο αναγνώστης παρακολουθεί πότε τις σκέψεις της ηρωίδας και πότε τις σκέψεις του Πέτρου, του έτερου ήρωα στο αφηγηματικό παρόν. Ορισμένοι κριτικοί θεωρούν ότι αυτού του είδους η «διαφάνεια» προσιδιάζει σε πιο ελαφρά αναγνώσματα, γιατί κάνει πιο εύκολη τη «δουλειά» του αναγνώστη. Είναι κάτι που σας απασχόλησε; Με βάση ποια κριτήρια, αν υπήρχαν, πήρατε τις αποφάσεις σας ως συγγραφέας;

Ενδιαφέρον ερώτημα. Ίσως οι συγκεκριμένοι κριτικοί που αναφέρετε να πιστεύουν ότι ο αναγνώστης πρέπει να δυσκολεύεται και να βρίσκουν ελαφρύ ανάγνωσμα αυτό που δεν ζορίζει τον αναγνώστη. Ελάχιστους αναγνώστες θα βρείτε όμως, έστω και τους πιο επαρκείς και φανατικούς, που να αποζητούν στα διαβάσματά τους επί τούτου τη δυσκολία. Οι περισσότεροι αποζητούν την ταύτιση, τη βύθιση, την πειστική ανάπλαση ενός άλλου κόσμου. Στο Απαραίτητο Φως κινούμαι ανάμεσα σε δυο ύφη: στη μια εποχή που αφηγείται, παρακολουθώ τα γεγονότα αποκλειστικά μέσα από μια ηρωίδα. Αντίθετα, στην άλλη εποχή, ακολουθώ τη συχνά αποκαλούμενη τεχνική του "παντογνώστη αφηγητή" (που έχει και αυτή τις παραλλαγές και τις διαβαθμίσεις της), δηλαδή αυτή που μπαινοβγαίνει στις συνειδήσεις διαφόρων χαρακτήρων. Η τεχνική αυτή χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο ποσοστό των μυθιστορημάτων που έχουν γραφτεί σε όλες τις παραδόσεις – των καλών αλλά και των κακών, των αριστουργημάτων, των μετριοτήτων και των ανοσιουργημάτων. Και σίγουρα υπάρχουν κριτικοί, και πολύ μεγάλοι κριτικοί, όπως για παράδειγμα ο George Steiner ή ο Wayne Booth, που έχουν εκφραστεί με το μεγαλύτερο θαυμασμό για μυθιστορήματα γραμμένα από τη σκοπιά του "παντογνώστη αφηγητή". Δεν είναι εκεί το θέμα. Για μένα δεν είναι το ύφος που καθιστά ένα βιβλίο περισσότερο ή λιγότερο αξιόλογο, όσο το πώς το χειρίζεσαι. Το ύφος είναι μια στρατηγική επιλογή του συγγραφέα, όπως είναι και το αν θέλει να δυσκολέψει ή όχι τον αναγνώστη. Εγώ δεν πιστεύω ότι η δυσκολία είναι αναγκαστικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας και δεν θέλω να δυσκολέψω κανέναν. Το πόσο καλά ή κακά γράφεις, από εκεί και πέρα, είναι δικό σου θέμα, του κάθε συγγραφέα, και δική σου ευθύνη, δεν μπορεί να το χρεώσεις σε αφηρημένα σχήματα.