Κωνσταντίνος Πίττας: «Ένα μεγάλο βιβλίο χρειάζεται να είναι ειλικρινές και να προκύπτει από ένα αίσθημα κατεπείγοντος»

Πώς θα συστήνατε ειδολογικά το βιβλίο σας; Λογοτεχνικό δοκίμιο; Κάπως αλλιώς;

Νομίζω ότι το λογοτεχνικό δοκίμιο πλησιάζει αρκετά σε αυτό που αποπειράθηκα να κάνω. Το βιβλίο υιοθετεί ένα υβριδικό μοντέλο, καθώς η πλοκή εκτυλίσσεται μεν σε μορφή αφηγηματική, ταυτόχρονα όμως υπάρχουν και κάποιοι ευρύτεροι θεωρητικοί προβληματισμοί που λειτουργούν σαν βάση των συζητήσεων, εξ ου και υπάρχει μια εκτενής λίστα με βιβλιογραφικές αναφορές και παραπομπές στο τέλος. Ο πρωταγωνιστής των συζητήσεων είναι ο Ένας, μια αλληγορική μορφή που, υπό μία έννοια, προσπαθεί να συλλάβει και να συνοψίσει την ευρύτερη κοινωνική συνθήκη των ημερών μας. Η ιστορία αρχίζει να ξεδιπλώνεται σ’ ένα καπηλειό, όπου ο Ένας καλεί κάποιους επιστήθιους φίλους του για να παραστούν στην κηδεία του. Αυτή λοιπόν η πρόσκληση στην κηδεία έχει μια συμβολική διάσταση, καθώς, όπως ο ίδιος δηλώνει στον επικήδειο λόγο του, πρόκειται για την κήδευση των πολλαπλών εκδοχών και του πλούτου των δυνατότητων που κρύβει μέσα του ο ίδιος, και δυνητικά, ο κάθε άνθρωπος. Από εκεί, σε μια ατμόσφαιρα εξομολογητικής κρασοκατάνυξης, ξεκινά μια αναδρομή σε συλλογικά βιωμένες στιγμές που έχουν εκτυλιχθεί στο καπηλειό, με πρωταγωνιστές τον Έναν και την παρέα του.

Ο τίτλος του βιβλίου και η διατύπωση του πρωταγωνιστή του, «Γεννήθηκα χίλιοι! Είναι κρίμα να πεθάνω Ένας», αφορμώνται από τη διαπίστωση του Paul Valéry, «σου είπα ότι γεννήθηκα πολλοί και ότι πέθανα μόνο ένας» [...]

Ο τίτλος του βιβλίου σας φέρνει στο νου το φιλοσοφικό δοκίμιο του Στέλιου Ράμφου, «Ο καημός του ενός». Υπάρχει κάποια υπόγεια σύνδεση ή συνομιλία;

«Η μοναξιά του ενός» αντλεί έμπνευση από αρκετά δοκιμιακά και φιλοσοφικά έργα, ενώ «συνομιλεί» με μια σειρά στοχαστών οι οποίοι αποτελούν σταθερά σημεία αναφοράς, και γι’ αυτό δίνεται στα έργα τους εκτενής χώρος στις παραπομπές του βιβλίου, σε αναγνώριση αυτού του πνευματικού χρέους. Συγκεκριμένα, η Νιτσεϊκή παράδοση είναι ανελλιπώς παρούσα (όπως το «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» του Νίτσε και η πραγματεία του Στέλιου Ράμφου, «Νίτσε για καλό Γούστο»), ενώ η επιρροή στοχαστών όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, η Χάνα Άρεντ και ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι έκδηλη. Φυσικά, η έρευνά μου στη σχέση τόσο αισθητικής και πολιτικής, όσο και πολιτιστικών θεσμών και δημοκρατίας στη σημερινή «μεταπολιτική» κατάσταση (ακολουθώντας την ευρύτερη παράδοση της κριτικής θεωρίας, λ.χ. Μαξ Χορκχάιμερ, Τέοντορ Αντόρνο, Χέρμπερτ Μαρκούζε, Ζακ Ρανσιέρ, Τζούντιθ Μπάτλερ, κ.ά.), μπολιάζει και διατρέχει όλο το έργο. Πέρα από αυτές τις γενικές αναφορές, οι συνομιλίες «εξειδικεύονται» ανάλογα με τη θεματολογία του κάθε κεφαλαίου. Παραδείγματος χάριν, στο τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο καταπιάνεται με τις εκφάνσεις της δημιουργικής διαδικασίας, περίοπτη θέση κατέχουν τα «Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή» του Ράινερ Μαρία Ρίλκε και «Το Θάρρος της Δημιουργίας» του Ρόλο Μέι.

Ο τίτλος του βιβλίου και η διατύπωση του πρωταγωνιστή του, «Γεννήθηκα χίλιοι! Είναι κρίμα να πεθάνω Ένας», αφορμώνται από τη διαπίστωση του Paul Valéry, «σου είπα ότι γεννήθηκα πολλοί και ότι πέθανα μόνο ένας» (στο «Eupalinos / L'Ame et la Danse / Dialogue de l'Arbre») και από τη φράση του Καζαντζάκη, «Δεν είμαι ένας! Δεν είμαι ένας! Τ’ όραμα τούτο κάθε στιγμή να σε καίει» (στην «Ασκητική: Salvatores Dei»).

Μερικές από τις παθογένειες της ακαδημαϊκής κοινότητας, τουλάχιστον όπως την έχω ζήσει εγώ, είναι η αποκοπή θεωρίας και πράξης [...]

Έχετε δημιουργήσει μια σειρά καταστάσεων με πρωταγωνιστή τον Έναν, όπου εκεί ελίσσεστε με δεξιοτεχνία σε φιλοσοφικές θέσεις και θεωρητικά σχήματα. Για το τελικό αποτέλεσμα το προσωπικό, βιωματικό στοιχείο βρήκε τη θέση του στο βιβλίο και αν ναι, ποια είναι αυτή;

Πράγματι, κάποιοι θεωρητικοί προβληματισμοί αποτελούν την αφορμή, όμως το βιβλίο αποσκοπεί στον συγκερασμό του διανοητικού με το εμπειρικό, του δοκιμιακού με το ποιητικό, του αφηρημένου με το ειδικό. Μερικές από τις παθογένειες της ακαδημαϊκής κοινότητας, τουλάχιστον όπως την έχω ζήσει εγώ, είναι η αποκοπή θεωρίας και πράξης, η μη εφαρμογή διαθεματικών και διεπιστημονικών προσεγγίσεων για την ερμηνεία περίπλοκων κοινωνικών φαινομένων, η συχνά αποστειρωμένη σχέση του ερευνητή με το αντικείμενο μελέτης του και η περιχαράκωση πίσω από εξειδικευμένες γλώσσες και επιτηδευμένα ακαδημαϊκά ιδιώματα που αποκοιμίζουν τις αισθήσεις.

Αυτή η απόπειρα, λοιπόν, θεωρητικής διάγνωσης της σημερινής κοινωνικής συνθήκης, έκρινα απαραίτητο να εμπλουτιστεί από προσωπικά βιώματα, εμπειρίες, αλλά και την παρατήρηση και κατανόηση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Με κάποιο τρόπο, είναι μια προσπάθεια συμφιλίωσης και των δικών μου πολλαπλών πτυχών, τόσο αυτής του «αντικειμενικού» και «αποστασιοποιημένου» μελετητή, όσο και του δημιουργού και αρχιτέκτονα, ο οποίος καλείται να «παίρνει θέση» μπροστά σε συγκεκριμένα διλήμματα. Η ελπίδα μου είναι ότι πολλές πτυχές του κειμένου θα ακουμπήσουν μια νέα γενιά ανθρώπων, η οποία βιώνει στο πετσί της τον εκφασισμό της κοινωνίας, τις αλλοτριωμένες σχέσεις, την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, τη συνεχή συρρίκνωση του δημοσίου χώρου και τα αδιέξοδα ενός πολιτικού συστήματος το οποίο φαίνεται να παραμένει αποκομμένο από τα καθημερινά προβλήματα των πολιτών· μια γενιά που όμως διακατέχεται, σε πείσμα των καιρών, από μια υπολανθάνουσα δημιουργική αισιοδοξία για την επόμενη μέρα.

[...] κάθε δημιούργημα, είτε πρόκειται για συγγραφικό, είτε για αρχιτεκτονικό έργο, αποτελεί μια συλλογική διαδικασία, εφόσον όχι μόνο πηγάζει, αλλά απευθύνεται και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Γράφετε: «Μεγάλη πλάνη ότι οι δημιουργοί εμφυσούν ζωή στους πρωταγωνιστές τους, ναρκισσιστική αντίληψη που διαιωνίζει τον μύθο της ατομικής δημιουργίας. Τουναντίον κάθε δημιουργικό εγχείρημα είναι εξ ορισμού συλλογικό και αναβλύζει μέσα από την τριβή με το κοινωνικό γίγνεσθαι». Τελικά, ο δημιουργός ήταν ένας απλός διαμεσολαβητής;

Θεωρώ ότι κάθε δημιουργός είναι διαμεσολαβητής ανάμεσα στις θεωρήσεις που κυοφορεί ατομικά και στις πραγματικότητες που πλάθονται συλλογικά· διαμεσολαβητής ανάμεσα σε αυτά που νιώθει, σε αυτά που σκέφτεται και στη γλώσσα που (τον) χρησιμοποιεί. Όπως το έχει θέσει εύγλωττα ο Claude Lévi-Strauss, το άτομο –πόσο μάλλον τα δημιουργήματά του– συνιστά κοινωνική κατασκευή, εφόσον ακόμα και ο σχηματισμός των πιο ενδόμυχων και προσωπικών σκέψεών του διαμεσολαβείται από το υλικό μιας κοινής γλώσσας. Δεν θέλω σε καμία περίπτωση να μειώσω τον ρόλο του δημιουργού, πράγματι υπάρχουν δημιουργοί που καταφέρνουν να «μεσολαβήσουν» με τρόπο πιο μεστωμένο και πειστικό, όμως, θεωρώ πιο γόνιμο να εφιστά κανείς την προσοχή του στις συλλογικές διαδικασίες γύρω από τη σύλληψη, δημιουργία και νοηματοδότηση των έργων.

Όπως αναφέρω και στη «μοναξιά του ενός», «δεν υπάρχει δημιουργική διαδικασία που να είναι ατομική, αποκομμένη κοινωνικού νοήματος. Κάθε διεργασία δημιουργίας ενσωματώνεται στου περίγυρου το γίγνεσθαι, λειτουργεί σαν δίαυλος επικοινωνίας, σαν πομπός που κάνει επίκληση στις λανθάνουσες συλλογικότητες που χαροπαλεύουν». Το ίδιο ισχύει και για το επάγγελμα του αρχιτέκτονα· το τελικό δημιούργημα είναι μια διαμεσολάβηση και ένας συγκερασμός ανάμεσα στις επιθυμίες του εκάστοτε αναθέτη, στις αντικειμενικές τεχνικές προδιαγραφές του έργου και στις αντοχές του τόπου, και προϋποθέτει τη συνεργασία με μια σειρά από ειδικότητες και συνεργεία. Υπό αυτή τη σκοπιά, κάθε δημιούργημα, είτε πρόκειται για συγγραφικό είτε για αρχιτεκτονικό έργο, αποτελεί μια συλλογική διαδικασία, εφόσον όχι μόνο πηγάζει, αλλά απευθύνεται και εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Γι’ αυτό, άλλωστε, ο εκάστοτε δημιουργός, όταν το ολοκληρώνει, πρέπει να μάθει και να το αποχωρίζεται.

[...] ένα έργο για να έχει τουλάχιστον «ψήγματα» μεγαλείου, πρέπει να αντλεί από το μερικό και το καθημερινό, αλλά να γνέφει στην καθολικότητα και να ανοίγεται στις μεγάλες χρονικότητες που ξεπερνούν το συγκεκριμένο πλαίσιο δημιουργίας του.

Κάποιοι λένε, «ένα μεγάλο βιβλίο, χρειάζεται ένα μεγάλο θέμα». Το πιστεύετε;

Δεν είμαι σίγουρος. Ένα μεγάλο βιβλίο χρειάζεται να προσφέρει μια φρέσκια οπτική, ένα νέο κριτικό πρίσμα ανάγνωσης της πραγματικότητας. Ένα μεγάλο βιβλίο χρειάζεται να είναι ειλικρινές και να προκύπτει από ένα αίσθημα κατεπείγοντος, διότι τελικά αυτό είναι που μπορεί, δυνητικά, να ακουμπήσει τον αναγνώστη. Η σημερινή οικονομία της προσοχής («attention economy», όπως αποκαλείται), χαρακτηρίζεται από τον καταιγισμό ψηφιακών δεδομένων, την εύκολη προσβασιμότητα σε αφθονία περιεχομένου για όλα τα γούστα και την άμεση δημιουργία, διάδοση και κατανάλωση πληροφοριών. Σε αυτό το πλαίσιο, όπου ο αναγνώστης βρίσκεται συχνά σε κατάσταση διάσπασης ανάμεσα σε διαφορετικά σημεία εστίασης, στον καταιγισμό εικόνων και στην πληθώρα πηγών υπερπληροφόρησης, πολλοί υποπίπτουν στο σφάλμα αντιμετώπισης ενός έργου επιδερμικά, με όρους επικαιρότητας, διαφημιστικών τεχνικών και στρατηγικών προώθησης – με την ελπίδα ότι αυτό θα καταφέρει να «συλλάβει» την προσοχή του αναγνώστη.

Εγώ επιλέγω να διατηρώ μια πιο ρομαντική οπτική. Όπως αναφέρεται και στη «μοναξιά του ενός», κάθε μεγάλη δημιουργία φέρει μεγάλη ευθύνη· «την ευθύνη να μιλά με θάρρος και με όρους διάρκειας ενάντια στην κουλτούρα της μόδας και σε όσους κινδυνεύουν να ξεχαστούν με την επόμενη εποχιακή τάση». Με άλλα λόγια, ένα έργο για να έχει τουλάχιστον «ψήγματα» μεγαλείου, πρέπει να αντλεί από το μερικό και το καθημερινό, αλλά να γνέφει στην καθολικότητα και να ανοίγεται στις μεγάλες χρονικότητες που ξεπερνούν το συγκεκριμένο πλαίσιο δημιουργίας του. Δεν είναι τυχαίο, ότι ακόμα και σήμερα επανερχόμαστε στα έργα των Τζόυς, Κάφκα ή Ντοστογιέφσκι, καθώς η ανατομία της ανθρώπινης ψυχής που αποτυπώνουν καταστούν τα νοήματά τους διαχρονικά και άρα πάντοτε επίκαιρα.

Ποιο θα λέγατε ότι είναι το κεντρικό θέμα στο δικό σας βιβλίο;

«Η μοναξιά του ενός» αποπειράται να κάνει μια διάγνωση της ανθρώπινης κατάστασης, και ειδικά των συνθηκών διάχυτης απομόνωσης, ατομοκεντρισμού και μοναξιάς που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο, μονοδιάστατο και ωφελιμιστικό υποκείμενο. Η «Κοινωνία της Μεζούρας», όπως αποκαλείται στο βιβλίο, περιθωριοποιεί ό,τι δεν μπορεί να χωρέσει στην υπολογιστική λογική της, ό,τι δεν μπορεί να μεταφραστεί σε ποσοτικά μεγέθη και αριθμούς. Με τον ίδιο τρόπο, καταπνίγει και τις «μη χρηστικές» εκδοχές του ανθρώπου, όσες δηλαδή, εκ πρώτης όψεως δεν ικανοποιούν τις επιταγές για συνεχή επίδοση, παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα. Το βιβλίο διατρέχουν τέσσερις κεντρικές θεματικές. Αυτές είναι η αλλοτριωτική μορφή της σύγχρονης εργασίας, η περιπλάνηση στον χώρο και τον χρόνο, το διακύβευμα της συντροφικότητας και ο ρόλος της δημιουργικότητας σαν πιθανό αντίδοτο στις συνθήκες γενικευμένου ατομοκεντρισμού και έλλειψης γνήσιας σύνδεσης τόσο με τον εαυτό, όσο και με τον συνάνθρωπο.

Μέσα από τις συζητήσεις της παρέας του Ενός επανέρχεται το ζήτημα της έντασης ανάμεσα στην κατασκευή και κυρίως στη διατήρηση μιας συμπαγούς ατομικής ταυτότητας, και στο ανήκειν σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, τη στιγμή που βιώνουμε έναν κόσμο θραυσματικό χωρίς συλλογικά νοήματα. Με άλλα λόγια, τίθεται το ερώτημα, κατά πόσο μπορεί κανείς να δημιουργήσει ουσιαστικούς δεσμούς είτε με τον τόπο είτε με τον συνάνθρωπο, όταν η συγκρότηση της ατομικότητας συχνά συγχέεται με το παραπλανητικό δικαίωμα αυτοέκφρασης και με μια επιτηδευμένη διαφορετικότητα. Το κεντρικό διακύβευμα της «μοναξιάς του ενός» είναι η μετάβαση από το «ένας» στο «πολλοί» και στη συνέχεια στο «μαζί», η ανασύνθεση, δηλαδή, ενός πολυσχιδούς εαυτού παράλληλα με την αφύπνιση της επιθυμίας για συλλογικότητα.

＊ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.