Ο εκδότης και ποιητής Σωτήρης Ζ. Φασούλας σε μια συνέντευξη εφ' όλης της ύλης με αφορμή τη συμπλήρωση δέκα χρόνων των εκδόσεων «Περισπωμένη».
Του Κώστα Αγοραστού
Κύριε Φασούλα, ξεκινήσατε τις εκδόσεις Περισπωμένη το 2011, στην αρχή της κρίσης. Σήμερα μοιάζει με κίνηση παρακινδυνευμένη. Πριν από δέκα χρόνια πώς πήρατε τη μεγάλη απόφαση και ποιο ήταν το προσωπικό σας όραμα για έναν νέο εκδοτικό οίκο;
Ίσως να μην το είχα τολμήσει αν δεν ήμουν τόσο βυθισμένος στο μαγικό κόσμο του Ρίλκε που μετέφραζα εκείνη την εποχή και που είναι πάντα για μένα σημείο αναφοράς. Ίσως να μην το είχα τολμήσει και αν μπορούσα να γνωρίζω ποια θα ήταν η διάρκεια της κρίσης, ή των διαδοχικών κρίσεων. Τι από τα δύο ήταν καθοριστικότερο; Η μαγεία ή η άγνοια; Η μαγεία.
Η ζωή όμως δεν δημιουργείται από πληροφορίες, αλλά από την σύντηξη στοιχείων σε υψηλές θερμοκρασίες συγκίνησης, από την οποία προκύπτει κάτι νέο, και κάτι ενιαίο.
Με τα δύο πρώτα βιβλία που εκδώσατε (Rainer Maria Rilke, Οι ελεγείες του Ντουίνο και Novalis, Ύμνοι στη νύχτα) στείλατε ένα ισχυρό στίγμα για το πού και το πώς θα κινηθείτε και στα επόμενα βιβλία σας: γερμανόφωνη λογοτεχνία η βασική σας πηγή κειμένων αλλά και μεταφράσεις από την αγγλική και τη γαλλική γραμματεία λίγο μετά, κείμενα «κλασικά» σε προσεγμένες και σχολιασμένες μεταφράσεις, ενώ ιδιαίτερη είναι και η τυπογραφική φροντίδα όλων των βιβλίων σας, με χαρακτηριστικά τα αρ νουβό στοιχεία. Πείτε μας πώς επιλέγετε τα βιβλία μεταφρασμένης λογοτεχνίας που εκδίδετε και πόσο στέκεστε κάθε φορά στο αισθητικό κομμάτι μιας έκδοσης;
Εντοπίζετε σωστά τα συστατικά αυτού που φτιάχνει μέσα μου έναν κόσμο, τον οποίο προσπαθώ να υπηρετήσω με ειλικρίνεια. Με φέρνετε, λοιπόν, μπροστά στο κρίσιμο ερώτημα τι δημιουργεί την ενότητα αυτού του κόσμου. Και τίποτε δεν είναι πιο δύσκολο από την ενότητα. Ζούμε σε μια εποχή πληροφοριών, αλλά οι πληροφορίες είναι κατακερματισμένες, ή μπορούν να συνδυαστούν με όλους τους τρόπους. Η ζωή όμως δεν δημιουργείται από πληροφορίες, αλλά από την σύντηξη στοιχείων σε υψηλές θερμοκρασίες συγκίνησης, από την οποία προκύπτει κάτι νέο, και κάτι ενιαίο. Αυτές τις κρυσταλλώσεις αναζητώ στην κλασική λογοτεχνία. Αυτά τα βιβλία πρέπει να είναι στους αντίποδες των βιβλίων που συμβουλεύεται κανείς για τις πληροφορίες που περιέχουν. Πρέπει να συντροφεύουν τη ζωή αυτού που δεν τα διαβάζει απλώς, αλλά τα συναναστρέφεται, μέχρι να του φαίνονται σαν φίλοι που τους είχε από πάντα. Γι’ αυτό και η φροντίδα για την εμφάνιση. Δεν προκύπτει από αισθητισμό, αλλά από τη φύση των βιβλίων αυτών. Η αρ νουβώ τώρα πώς προέκυψε; Ας πούμε ότι είναι μια από τις κρυσταλλώσεις που έκανε η ζωή μέσα μου. Με γοήτευε πάντα αυτή η στιγμή της συνάντησης έργου τέχνης και βιομηχανικής παραγωγής – όπου η δεύτερη ερχόταν να ενισχύσει ένα καλλιτεχνικό αίτημα, και όχι να παραγάγει χρηστικά αντικείμενα. Είναι μια παρακαταθήκη που πρέπει να αναλάβουμε – και, αν θέλετε, το σύμβολο της αναζήτησης μιας ενότητας του ανθρώπου που να μην είναι απλώς άρνηση της εποχής μας και αναχρονιστική. Το σύγχρονο design την προεκτείνει. Κρατώ τις ιστορικές αναφορές για τον συμβολικό τους χαρακτήρα, αλλά ίσως κάποια στιγμή, όταν θα είμαι ώριμος, τολμήσω –το ελπίζω, γιατί όχι;– και κάτι άλλο.
Ένα εξίσου μεγάλο μέρος του καταλόγου σας καταλαμβάνει η ελληνική πεζογραφία και ποίηση. Τι είναι αυτό που μπορεί να σας γοητεύσει σε ένα χειρόγραφο που θα λάβετε, ώστε να αποφασίσετε να το εκδώσετε;
Τα μεγάλα έργα του παρελθόντος δεν φτάνουν. Είναι σαν να έχεις κληρονομήσει έναν πύργο και να μην έχεις τρόπο να τον συντηρήσεις. Ή, για να αλλάξω μεταφορά, χρειάζονται όλα τα καινούργια έργα που θα μεταφέρουν παντού το αίμα με το οποίο ζει ένας οργανισμός. Αλλά το κριτήριο της επιλογής είναι το ίδιο: η αναζήτηση της ενότητας πέρα από το πλήθος των επιδράσεων. Ένα έργο είναι πραγματικό, όταν έχει ατομικότητα – όπως ακριβώς και ένας άνθρωπος.
Παρατηρώ από τον κατάλογό σας ότι οι συνεργασίες σας με Έλληνες συγγραφείς δεν μένουν στο ένα βιβλίο: Λίλα Τρουλινού, Γιάννης Πάσχος, Γιώργος Κοζίας, Χάρης Ιωσήφ, Αντώνης Ζέρβας, Χρήστος Μαρσέλλος, για να αναφέρω ορισμένους από αυτούς. Έχετε αναπτύξει και φιλίες μέσα σ’ αυτά τα χρόνια ή μένετε σε μια απόσταση για να μπορείτε να διαβάζετε πιο «καθαρά» τα κείμενα των συγγραφέων σας;
Η σχέση μου με τους συγγραφείς που εκδίδω είναι βαθύτερη από την περιστασιακή φιλία και συναναστροφή, οι οποίες και εξαρτώνται από τις τυχαιότητες της ζωής και τη διαθεσιμότητα του καθενός την κάθε στιγμή. Είναι η ευρύτερη οικογένειά μου – αισθάνομαι ότι ο καθένας με τον τρόπο του και με τις δυνάμεις του εργάζεται για τον ίδιο σκοπό. Και πολλοί άλλοι ανήκουν στην οικογένειά μου αυτή – τόσοι πολλοί που δεν θα μπορούσα ποτέ να είμαι ο εκδότης τους. Με αυτούς που η ζωή έφερε κοντά μου ίσως να είμαι πιο συναισθηματικός, χωρίς αυτό να σημαίνει πιο εκδηλωτικός. Αλλά σταματώ εδώ. Είναι καλό να έχει κανείς μέσα του περισσότερα από όσα βγάζει προς τα έξω. Σήμερα μάλιστα που συνηθίζεται το αντίθετο – να έχει λιγότερα.
Κάνετε συζητήσεις με τους συγγραφείς επάνω στα χειρόγραφά τους; Έχετε προβεί σε «γενναίες» διορθώσεις ή έχετε προτείνει δομικές αλλαγές σε κείμενα που λαμβάνετε ώστε να τα θεωρήσετε άρτια και εκδόσιμα ή τα αποδέχεστε ως έχουν;
Μερικές φορές, αν είμαι πεπεισμένος ότι έτσι θα εξυπηρετηθεί καλύτερα το δικό τους όραμα, μπορεί να προτείνω αλλαγές. Αλλά η παρέμβασή μου είναι πάντα διακριτική. Όχι για λόγους τυπικής ευγένειας. Αλλά γιατί δεν υπάρχει απόλυτη τελειότητα. Ανάμεσα σε ένα «τέλειο» έργο και ένα με ατομικότητα, ακόμα και γεμάτη ατέλειες, το πραγματικό έργο είναι το δεύτερο.
Το πολυτονικό είναι το σύμβολο της επαφής με την πνευματική παράδοση.
Ένας τρίτος πυλώνας των εκδόσεων Περισπωμένη είναι τα θεωρητικά/δοκιμιακά βιβλία που βρίσκουμε στον κατάλογό σας. Έκκεντρα δοκίμια, με μεγάλο εύρος θεμάτων και αντικειμένων (κινηματογράφος, θεωρία της λογοτεχνίας, ψυχανάλυση, κοινωνία). Ποιος είναι ο κοινός τόπος των θεωρητικών αυτών βιβλίων;
Η αναζήτηση της ενότητας δεν γίνεται μόνο από κρυσταλλώσεις που προκύπτουν μέσα στα έργα τέχνης, ή από τις οποίες προκύπτουν τα έργα τέχνης. Συμβαίνει και μέσα από την πιο αφηρημένη σκέψη. Δεν θα βρείτε σε μένα τα βιβλία που περιέχουν το πλήθος των πληροφοριών, τη στοιχειοθέτηση που προηγείται της σκέψης. Υπάρχουν άλλοι εκδοτικοί οίκοι που είναι ειδικευμένοι σε αυτό και κάνουν τη δουλειά τους πολύ καλά. Εγώ θα αναζητώ πάντα τις αποκρυσταλλωμένες σκέψεις, που, από την άποψη αυτή, είναι ό,τι κοντινότερο υπάρχει προς την τέχνη — διαφέρουν στη μορφή, που είναι η διασκεπτική, αλλά υπηρετούν τον ίδιο στόχο.
Διαβάζω στο βιογραφικό σας ότι γεννηθήκατε το 1977 και αναρωτιέμαι πώς προέκυψε η προτίμησή σας στην «περισπωμένη» και στους υπόλοιπους τόνους και πνεύματα του πολυτονικού συστήματος;
Το πολυτονικό είναι το σύμβολο της επαφής με την πνευματική παράδοση. Τα νέα παιδιά που δεν μπορούν σήμερα να πιάσουν στα χέρια τους ένα παλιότερο βιβλίο, είναι το τίμημα που πληρώνουμε για μια απόφαση που καθηλώνει στο παρόν, στην ψευδαίσθηση ότι το παρόν είναι αρκετό – και που λήφθηκε για λόγους οικονομικούς, για να γίνουν οι εκδόσεις φτηνότερες, και για λόγους ευκολίας, που φαίνονται αστείοι σε όποιον καταλαβαίνει μέσα από ποιες δυσκολίες προκύπτει ό,τι έχουμε δημιουργικό. Να νομίζει κανείς ότι απελευθερώνει δυνάμεις για «ουσιαστικότερα» πράγματα επειδή δεν θα μάθει τους τόνους – είναι γελοίο και να το συζητάμε. Ο εγκλεισμός όμως στο παρόν έχει άλλες συνέπειες. Έχει την κύρια ευθύνη για την αδυναμία του ανθρώπου σήμερα να ενοποιήσει οργανικά τις επιδράσεις που υφίσταται. Χωρίς παρελθόν, το μέλλον είναι κοντόθωρο.
Είστε κι εσείς ποιητής, και παρατηρώ ότι μόλις μια από τις τρεις συλλογές σας, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις σας. Υπερβολικά αυστηρός, για την αποφυγή ευνοϊκής αντιμετώπισης των χειρόγραφων του κ. Σελαβή ή οι αυξημένες ευθύνες επιμέλειας, μετάφρασης, οργάνωσης της παραγωγής και της προβολής κάθε βιβλίου δεν αφήνουν χώρο στην ποιητική έκφραση;
Υπερβολικά αυστηρός, ώστε η επόμενη συλλογή να έρθει όταν θα έχω κάνει το επόμενο βήμα μου. Βέβαια, όσο περνούν τα χρόνια μοιάζει δυσκολότερο να συνεχίζεις να γράφεις ποίηση. Αυτή την ύστατη μορφή εξομολόγησης. Οι λέξεις μοιάζουν συχνά σταματημένες, γιατί οι λέξεις, όταν γίνονται ποίηση, βαραίνουν, δεν εκτελούν απλώς το παιχνίδι της ομιλίας. Είναι που και η ζωή γεμίζει θόρυβο. Η πρακτική της διαχείριση, οι διαρκείς συναναστροφές, το ασταμάτητο πηγαινέλα δεν αφήνουν ολομόναχος να συναντήσεις τον εαυτό του. Κάποτε, στο ξεκίνημα εκεί κοντά στα είκοσι, ο στόχος της ποίησης έμοιαζε να είναι κοντά, όπως όλοι οι νεανικοί στόχοι. Αργότερα, όμως, αντιλαμβάνεσαι ότι έχεις πολύ περισσότερο δρόμο να διανύσεις. Θα το κάνεις; Το να γράφεις αποκτά πια μια τραχύτητα. Γράφεις, σαν να παλεύεις. Γράφεις, σαν να σκάβεις. Με τον όγκο της εργασίας να είναι τέτοιος που το ποτάμι της ποίησης είναι, στην τρέχουσα συγκυρία, υπόγειο. Ας είναι κι έτσι. Ας πλουτιστεί και από αυτή τη διαδρομή...
Οι μεγάλοι εκδοτικοί βγάζουν τα μεγάλα πληροφοριακά βιβλία, και πρέπει να το κάνουν. Βγάζουν και τα άλλα, αλλά καμιά φορά, επειδή ακολουθούν τη μόδα, και μπορούν να το κάνουν, τρέφουν την ομοιομορφία των επιδράσεων, που είναι μια ενότητα ψευδαισθητική.
Τα τελευταία δέκα-δεκαπέντε χρόνια πολλοί νέοι εκδοτικοί οίκοι έχουν κάνει την εμφάνισή τους με πολύ καλά βιβλία, προσεγμένες εκδόσεις και με μέριμνα στο να προβάλλουν τα ιδιαίτερα και μοναδικά στοιχεία τους. Σε μια σχετικά μικρή αγορά βιβλίου, πώς βλέπετε αυτές τις εκδοτικές προσπάθειες; Περαιτέρω μοίρασμα της ήδη μικρής αγοραστικής «πίτας» ή συνθήκες κατάλληλες για πειραματισμούς και τολμηρές εκδοτικές προτάσεις;
Οι μικροί εκδοτικοί οίκοι είναι τα φυτώρια του νέου, προκύπτουν από την ανάγκη της ενότητας που ανέφερα παραπάνω. Οι μεγάλοι εκδοτικοί βγάζουν τα μεγάλα πληροφοριακά βιβλία, και πρέπει να το κάνουν. Βγάζουν και τα άλλα, αλλά καμιά φορά, επειδή ακολουθούν τη μόδα, και μπορούν να το κάνουν, τρέφουν την ομοιομορφία των επιδράσεων, που είναι μια ενότητα ψευδαισθητική. Είμαι φίλος όλων των μικρών οίκων πίσω από τους οποίους υπάρχει πάντα η προσωπικότητα αυτών που τους αποτολμούν, συνήθως με πολλές προσωπικές δυσκολίες. Δεν βλέπω κανέναν ως ανταγωνιστή – είναι οι «δικοί» μου.
Να ωριμάσεις δεν είναι μια διαδικασία εύκολη, μπορεί να είναι πολύ επίπονη μάλιστα.
Αν σας ζητούσα δύο βιβλία από τον κατάλογό σας, που να αντιπροσωπεύουν τις εκδόσεις Περισπωμένη, και να είστε υπερήφανος γι’ αυτά, ποια θα ήταν και γιατί;
Αν και είμαι υπερήφανος για τη συνολική δουλειά που κομίζει η πολύ πρόσφατη, πολυαναμενόμενη έκδοση των Ονειρικών Τραγουδιών του Μπέρρυμαν, για πρώτη φορά στη γλώσσα μας, αλλά και σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, σε μετάφραση Αντώνη Ζέρβα, ίσως, συναισθηματικά σκεφτόμενος, να διάλεγα το πρώτο βιβλίο των εκδόσεων, τις Ελεγείες του Ντουίνο του Ρίλκε, και το εκατοστό, το επίσης πρόσφατο, επετειακό φυλλάδιο Erinnerung, με ποίηση και πάλι του Ρίλκε – η μικρή μου συνεισφορά για τα δέκα χρόνια του εκδοτικού. Οι Ελεγείες σημαίνουν την αφετηρία, εκείνα τα δύο χρόνια που αναμετρήθηκα νυχθημερόν με το έργο του μεγάλου Λυρικού, για να ετοιμάσω εκεινη τη μετάφραση κι εκείνο το βιβλίο. Και γιατί εκείνες έδωσαν το στίγμα. Που, ύστερα από δέκα ολόκληρα χρόνια, έρχεται να επιβεβαιώσει η Erinnerung (μια από τις ωραιότερες γερμανικές λέξεις που και μόνον η εκφορά της κάνει να αντηχεί όλη η σημασία της: ανάμνηση/εσωτερίκευση). Με το φυλλάδιο αυτό νιώθω ότι εξαντλώ τις δυνατότητές μου ως μεταφραστής, που δεν είμαι επαγγελματίας μεταφραστής, και ως σχεδιαστής, που δεν είμαι γραφίστας.
Πώς έχετε οραματιστεί τα επόμενα δέκα χρόνια των εκδόσεων Περισπωμένη;
Θα ήθελα η οικογένεια της Περισπωμένης να μεγαλώσει και οι σχέσεις των μελών της να βαθύνουν. Θα ήθελα η Περισπωμένη να αλλάζει όπως αλλάζουν οι άνθρωποι ωριμάζοντας. Όταν μπορούν να ωριμάσουν. Γιατί υπάρχουν και αυτοί που με τον χρόνο απλώς ξεθυμαίνουν. Να ωριμάσεις δεν είναι μια διαδικασία εύκολη, μπορεί να είναι πολύ επίπονη μάλιστα. Αλλά αυτήν εύχομαι στην Περισπωμένη. Δεν μπορώ να σας πω από τώρα τι σημαίνει αυτό. Ο Γκαίτε δεν έλεγε ότι ποτέ δεν φτάνεις τόσο μακριά, όσο όταν δεν ξέρεις πού πηγαίνεις;
* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.