Πέντε λεπτά με έναν συγγραφέα. Σήμερα, η Τασούλα Τσιλιμένη, με αφορμή τον τόμο «Παραβατικότητα στο παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο – Στερεότυπα, ανατροπές και προτάσεις για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των αναγνωστών», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή.
Επιμέλεια: Book Press
Ποιο ερέθισμα γέννησε την ανάγκη γι’ αυτό το βιβλίο;
Παρακολουθώντας τη θεματολογία της παιδικής εφηβικής λογοτεχνίας σε παγκόσμιο επίπεδο, διαπιστώθηκε ότι όλο και περισσότερα λογοτεχνικά κείμενα προβάλλουν χαρακτήρες οι οποίοι παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά σε ηθικούς ή θεσπισμένους κανόνες του κράτους. Έχοντας υπόψη την άποψη για την αξιοποίηση της λογοτεχνίας προς την κατεύθυνση της «κοινωνικοποίησης» και σε συνάρτηση με τον τρόπο που παρουσιάζονται οι παραβατικές συμπεριφορές ηρώων στην κλασική παγκόσμια λογοτεχνία (Όλιβερ Τουίστ, κ.α.), αλλά και το γεγονός της «ταύτισης» του αναγνώστη με τους χαρακτήρες, θεωρήσαμε σκόπιμο να διερευνήσουμε σε βάθος τον τρόπο που σκιαγραφείται η παραβατικότητα στη σύγχρονη εποχή.
Πείτε μας δυο λόγια για το Ερευνητικό Πρόγραμμα του Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού του Π.Τ.Π.Ε. του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας; Τι σας βοήθησε να κατανοήσετε;
Το Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού, το οποίο και διευθύνω και το οποίο ιδρύθηκε από τον Ομότιμο σήμερα Καθηγητή κ. Β.Δ. Αναγνωστόπουλο, γνωστό για την προσφορά του στην εξέλιξη της Παιδικής Λογοτεχνίας στη χώρα μας, έχει μακρόχρονη πορεία στο Πανεπιστήμιο (1999), με ποικίλες δράσεις και εκτός από το πλούσιο υλικό σε βιβλία (θεωρητικά και λογοτεχνικά), περιοδικά, βιντεοκασέτες με προφορικές αφηγήσεις και σπάνιο υλικό με στόχο την ίδρυση του «Μουσείου Παιδικής Λογοτεχνίας», ασχολείται μεταξύ άλλων και με την έρευνα. Στο πλαίσιο αυτό έρχεται να προστεθεί και το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα που επιχορηγήθηκε από την Επιτροπή Ερευνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Στο πρόγραμμα εργάστηκαν υπ. Διδάκτορες και εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης (και όχι μόνο της περιοχής δράσης του πανεπιστημίου), οι οποίοι εφάρμοσαν σε συνθήκες πραγματικής τάξης τις προτάσεις και τις δραστηριότητες που έθεσε το πρόγραμμα, με έμφαση πάντα στο λογοτεχνικό κείμενο. Επιλέχθηκαν βιβλία ελληνικά αλλά και ξενόγλωσσα που προβάλλουν την παραβατική συμπεριφορά όχι μόνο εφήβων και μικρών παιδιών, αλλά και ενηλίκων που φέρουν «φωτοστέφανο» ηθικής, όπως η μητέρα. Στα βιβλία αυτά σχεδιάστηκαν εφαρμογές με γνώμονα πάντα την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των αναγνωστών. Για τη συλλογή δεδομένων σχεδιάστηκαν ερωτηματολόγια που αρχικά διερευνούσαν τις απόψεις των αναγνωστών για την παραβατική συμπεριφορά, τα είδη της, του ποιος έχει δικαίωμα σε τέτοιες συμπεριφορές, κ.α. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκαν εφαρμογές με τα κείμενα και επανήλθε το ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα, μεταξύ άλλων, δείχνουν τη διαφορά στον κοινωνικό ιστό σε ό,τι αφορά την αντίληψη και ερμηνεία της παραβατικότητας και της ανθεκτικότητας σε αυτή, καθώς και τον βαθμό επίδρασης των αναγνωσμάτων στις απόψεις και ιδέες των παιδιών.
Τα αποτελέσματα, μεταξύ άλλων, δείχνουν τη διαφορά στον κοινωνικό ιστό σε ό,τι αφορά την αντίληψη και ερμηνεία της παραβατικότητας και της ανθεκτικότητας σε αυτή, καθώς και τον βαθμό επίδρασης των αναγνωσμάτων στις απόψεις και ιδέες των παιδιών.
Πρέπει να ενθαρρύνονται τα παιδιά και οι έφηβοι να γράφουν λογοτεχνία, ακόμη κι αν δεν είναι μέχρι τότε επαρκείς αναγνώστες;
Με την εμπειρία μου, ως διδάσκουσα το αντικείμενο της λογοτεχνίας για παιδιά και θέματα δημιουργικής γραφής σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της ημεδαπής και της αλλοδαπής, δηλώνω ένθερμη υποστηρίκτρια της απόκτησης εμπειρίας των εφήβων και των παιδιών με τη λογοτεχνική γραφή. Όχι τόσο για να βελτιώσουν την έκφρασή τους ή να μυηθούν σε τεχνικές συγγραφής, όσο για να κατανοήσουν την σύνθεση ενός κειμένου και κυρίως γιατί έρχονται σε επαφή με κείμενα και μέσα από την «ανασύνθεσή» τους ή την «ανατομία» τους, εδραιώνουν τη σχέση τους με την ανάγνωση.
Θα μπορούσε η λογοτεχνία, ανάγνωση ή συγγραφή, να βοηθήσει παιδιά ή νέους με μητρώο παραβατικότητας;
Προγράμματα ανάλογα που έχουν εφαρμοστεί (έστω σε περιορισμένη έκταση) ακόμη και σε σωφρονιστικά «ιδρύματα» νέων με μητρώο παραβατικότητας, καταθέτουν θετική εμπειρία πάνω σε αυτό το θέμα. Προσωπικά δεν πιστεύω ότι τα παιδιά με παραβατική συμπεριφορά έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από τέτοιου είδους βιβλία έναντι των «άλλων» παιδιών. Οι ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες είναι κοινές. Εκείνο που διαφέρει ίσως είναι η αίσθηση της δικαίωσης όπως σκιαγραφείται σήμερα η παραβατικότητα στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Δεν υπάρχει τιμωρία, ούτε κατηγορητήριο απέναντι στην παραβατικότητα. Σκιαγραφούνται οι λόγοι, οι αιτίες, και κάθε αναγνώστης παίρνει θέση απέναντι σε αυτό που προβάλλεται ως αποδεκτό ή μη αποδεκτό κοινωνικά, ηθικά, νομικά. Εκείνο που μπορεί να βοηθήσει τον αναγνώστη είναι ότι η λογοτεχνία εκτός των άλλων θέτει προβλήματα προς λύση κι εκεί δοκιμάζονται ιδεολογίες και απόψεις. Ενισχύονται, δικαιώνονται ή καταρρίπτονται. Κι αυτό γιατί αποκαλύπτεται όλος ο ιστός πάνω στον οποίο δομείται μια κοινωνία.
Εκείνο που μπορεί να βοηθήσει τον αναγνώστη είναι ότι η λογοτεχνία εκτός των άλλων θέτει προβλήματα προς λύση κι εκεί δοκιμάζονται ιδεολογίες και απόψεις. Ενισχύονται, δικαιώνονται ή καταρρίπτονται. Κι αυτό γιατί αποκαλύπτεται όλος ο ιστός πάνω στον οποίο δομείται μια κοινωνία.
Είναι οι εκπαιδευτικοί έτοιμοι να εφαρμόσουν στην πράξη τα συμπεράσματα της μελέτης σας;
Η εφαρμογή του Προγράμματος αυτού, τόσο σε δημόσια όσο και ιδιωτικά σχολεία, έδειξε ότι εφόσον οι εκπαιδευτικοί έχουν το απαραίτητο θεωρητικό/ενημερωτικό πλαίσιο (τους το δίνει το συγκεκριμένο βιβλίο εν συντομία) αλλά και προτάσεις για τους τρόπους διαχείρισης και αξιοποίησης αυτής της θεματικής βιβλίων και γενικά όσων αναπτύσσουν ευαίσθητα κοινωνικά θέματα, ναι είναι έτοιμοι. Έχουν στη διάθεσή τους έτοιμο υλικό βασισμένο σε κείμενα, με το οποίο όχι απλά μπορεί να προχωρήσουν σε εφαρμογή της ίδιας διαδικασίας, αλλά να επεκτείνουν και σε άλλα αναγνώσματα με τον δικό τους τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τις συνθήκες της τάξης τους.
Πώς θα περιγράφατε τον ιδανικό αναγνώστη του βιβλίου σας;
Ως κάποιον/α που έχει ενδιαφέρον για καινοτόμες δράσεις. Που κρατά αποστάσεις από την στερεοτυπική επανάληψη ακολουθίας των «ασφαλών» οδών σε τρόπους διδασκαλίας της λογοτεχνίας και αντιμετώπισης της δράσης της ανάγνωσης στο χώρο της εκπαίδευσης.
Παραβατικότητα στο παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο
ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ, ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
ΤΩΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ
ΤΑΣΟΥΛΑ ΤΣΙΛΙΜΕΝΗ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΗΚΕ, ΘΕΟΔΩΡΑ ΤΣΙΒΟΥΛΗ
ΡΟΠΗ 2020
Σελ. 120, τιμή εκδότη €12.70