100 ΧΡΟΝΙΑ ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ – Μέρος B: «Νεανική πολιτική αυτοβιογραφία»

«Το 1960, το Il Paradosso, ένα περιοδικό νεανικής κουλτούρας στο Μιλάνο, ξεκίνησε μια έρευνα ανάμεσα σε ανθρώπους της πολιτικής και της λογοτεχνίας που είχαν ζήσει τη νεότητά τους υπό τον φασισμό, προκειμένου να δώσει στη νεότερη γενιά έναν απολογισμό της εμπειρίας εκείνων που είχαν προηγηθεί. Η έρευνα συγκεντρώθηκε στη συνέχεια σε έναν τόμο, με τον ίδιο τίτλο, από τις εκδ. Laterza το 1962. Για την έκδοση σε τόμο προτίμησα να ξαναγράψω το κείμενό μου στο σύνολό του, ή μάλλον να ξεκινήσω την αυτοβιογραφική μου αφήγηση από το σημείο στο οποίο την είχα σταματήσει στο άρθρο του περιοδικού. Δημοσιεύω εδώ τα δύο κείμενα το ένα μετά το άλλο. Όσον αφορά τις πεποιθήσεις που εκφράζονται στο δεύτερο κομμάτι, αυτές –όπως και όλα τα άλλα κείμενα αυτής της συλλογής– αποτελούν μόνο μαρτυρίες για το τι σκεφτόμουν εκείνη την ημερομηνία και όχι πέρα από αυτή».

Ι. Μια παιδική ηλικία κάτω από τον Φασισμό

1. Το 1939 ήμουν δεκαέξι ετών, οπότε όταν απαντώ για τις «αποσκευές ιδεών» που είχα πριν από τον πόλεμο, πρέπει να προσέχω τις γενικές προσεγγίσεις, πρέπει να προσπαθώ να υφαίνω έναν ιστό εικόνων και συναισθημάτων, παρά ιδεών.

Ο κίνδυνος όσων γράφουν αυτοβιογραφικές αναμνήσεις με πολιτική χροιά είναι να δώσουν στην πολιτική ένα υπερβολικό βάρος σε σχέση με αυτό που πραγματικά είχε στην παιδική και εφηβική ηλικία. Θα μπορούσα να ξεκινήσω λέγοντας ότι η πρώτη ανάμνηση της ζωής μου είναι o ξυλοδαρμός ενός σοσιαλιστή από τους squadristi [1] κάτι που νομίζω ότι λίγοι άνθρωποι που γεννήθηκαν το 1923 μπορούν να θυμηθούν – και στην πραγματικότητα είναι μια ανάμνηση που μάλλον πρέπει να αναφέρεται στην τελευταία φορά που οι διμοιρίτες χρησιμοποίησαν τα γκλομπ τους, το 1926, μετά από μια απόπειρα κατά του Μουσολίνι. Ο επιτιθέμενος ήταν ο καθηγητής Γκάσπαρε Αμορέτι, ένας παλιός καθηγητής λατινικών (πατέρας ενός κομμουνιστή της «Νέας Τάξης» που σκοτώθηκε αργότερα στην Ιαπωνία σε αποστολή της Τρίτης Διεθνούς), ο οποίος ήταν τότε ένοικος ενός «παραρτήματος» της βίλας μας στο Σαν Ρέμο. Θυμάμαι καθαρά ότι ήμασταν στο δείπνο, όταν ο ηλικιωμένος καθηγητής μπήκε μέσα με μελανιασμένο και γεμάτο αίματα πρόσωπο, με σκισμένο το παπιγιόν του, ζητώντας βοήθεια.

Αλλά το να αντλήσει κανείς από την πρώτη παιδική εικόνα, όλα όσα θα δει και θα ακούσει στη ζωή, είναι ένας λογοτεχνικός πειρασμός. Οι οπτικές γωνίες της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας είναι διαφορετικές –ανόμοιες εντυπώσεις και κρίσεις τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη χωρίς λογική– ακόμη και για όσους μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον που δεν είναι κλειστό σε απόψεις και πληροφορίες, μια γραμμή κρίσης διαμορφώνεται μόνο με τα χρόνια.

Από παιδί ακούγοντας τις συζητήσεις των μεγάλων στο σπίτι, είχα πάντα την προφανή εντύπωση ότι όλα πήγαιναν στραβά στην Ιταλία.

Από παιδί ακούγοντας τις συζητήσεις των μεγάλων στο σπίτι, είχα πάντα την προφανή εντύπωση ότι όλα πήγαιναν στραβά στην Ιταλία. Και στην εφηβεία μου, οι συμμαθητές μου και εγώ ήμασταν σχεδόν όλοι εχθρικοί προς τον φασισμό. Αλλά αυτό δεν σήμαινε σε καμία περίπτωση ότι η πορεία μου προς τον αντιφασισμό ήταν σηματοδοτημένη. Ήμουν τότε πολύ μακριά από το να βλέπω την κατάσταση με πολιτικούς όρους, ως αγώνα κάποιου πράγματος εναντίον κάποιου άλλου, και από το να διαμορφώσω τις προοπτικές μου για το μέλλον. Βλέποντας ότι η πολιτική αποτελεί αντικείμενο υβρεολόγησης και γελοιοποίησης από τους καλύτερους ανθρώπους, η πιο αυθόρμητη στάση του νέου είναι να σκεφτεί ότι πρόκειται για ένα ανεπανόρθωτα καταδικασμένο πεδίο και ότι πρέπει να αναζητηθούν άλλες αξίες της ζωής. Μεταξύ της αρνητικής κρίσης του φασισμού και μιας αντιφασιστικής πολιτικής δέσμευσης υπήρχε μια απόσταση που σήμερα είναι σχεδόν αδιανόητη.

Τώρα, ωστόσο, πρέπει να προφυλαχθώ από ένα άλλο λάθος ή ιδιορρυθμία όσων γράφουν αυτοβιογραφικά απομνημονεύματα – αυτό της τάσης να διαμορφώνουν την εμπειρία τους ως μια «μέση» εμπειρία μιας δεδομένης γενιάς και ενός περιβάλλοντος, δίνοντας έμφαση στις πιο κοινές πτυχές και αφήνοντας στη σκιά τις πιο ιδιαίτερες και προσωπικές. Σε αντίθεση με ό,τι έχω κάνει σε άλλες περιπτώσεις, θα ήθελα τώρα να τονίσω τις πτυχές που αποκλίνουν περισσότερο από τον ιταλικό «μέσο όρο», επειδή έχω πεισθεί ότι μπορεί κανείς να αντλήσει πάντα περισσότερη αλήθεια από την εξαίρεση παρά από τον κανόνα.

Ο πατέρας μου, από το Σαν Ρέμο, από μια αντιεκκλησιαστική μασονική δημοκρατική οικογένεια οπαδός του Μαντσίνι, ήταν αναρχικός Κροπότκιν στα νιάτα του και στη συνέχεια ρεφορμιστής σοσιαλιστής, είχε ζήσει πολλά χρόνια στη Λατινική Αμερική και δεν είχε γνωρίσει την εμπειρία του Παγκόσμιου Πολέμου∙ η μητέρα μου, από τη Σαρδηνία, από κοσμική οικογένεια, είχε μεγαλώσει στη θρησκεία του πολιτικού καθήκοντος και της επιστήμης, παρεμβατική σοσιαλίστρια το 1915 αλλά με επίμονη ειρηνιστική πίστη.

Μεγάλωσα σε μια μικρή πόλη που ήταν αρκετά διαφορετική από την υπόλοιπη Ιταλία όταν ήμουν παιδί: το Σαν Ρέμο που, εκείνη την εποχή ακόμα κατοικούνταν από ηλικιωμένους Άγγλους, Ρώσους μεγάλους δούκες, εκκεντρικούς και κοσμοπολίτες. Και η οικογένειά μου ήταν αρκετά ασυνήθιστη τόσο για το Σαν Ρέμο όσο και για την Ιταλία της εποχής: οι γονείς μου ήταν άνθρωποι που δεν ήταν πια νέοι, επιστήμονες, φυσιολάτρες, ελεύθεροι στοχαστές, διαφορετικές προσωπικότητες και οι δύο στην αντίθετη πλευρά του κλίματος της χώρας. Ο πατέρας μου, από το Σαν Ρέμο, από μια αντιεκκλησιαστική μασονική δημοκρατική οικογένεια οπαδός του Μαντσίνι, ήταν αναρχικός Κροπότκιν στα νιάτα του και στη συνέχεια ρεφορμιστής σοσιαλιστής, είχε ζήσει πολλά χρόνια στη Λατινική Αμερική και δεν είχε γνωρίσει την εμπειρία του Παγκόσμιου Πολέμου∙ η μητέρα μου, από τη Σαρδηνία, από κοσμική οικογένεια, είχε μεγαλώσει στη θρησκεία του πολιτικού καθήκοντος και της επιστήμης, παρεμβατική σοσιαλίστρια το 1915 αλλά με επίμονη ειρηνιστική πίστη. Επιστρέφοντας στην Ιταλία μετά από χρόνια στο εξωτερικό, ενώ ο φασισμός εγκαθίδρυε την εξουσία του, είχαν βρει μια διαφορετική Ιταλία, δύσκολα κατανοητή. Ο πατέρας μου προσπάθησε ανεπιτυχώς να θέσει την ικανότητα και την εντιμότητά του στην υπηρεσία της πατρίδας του και να εξετάσει τον φασισμό με το κριτήριο των μεξικανικών επαναστάσεων που είχε βιώσει και με το προσαρμοστικό πρακτικό πνεύμα του παλιού λιγουριανού ρεφορμισμού∙ η μητέρα μου, αδελφή καθηγητή πανεπιστημίου και υπογράφοντος το μανιφέστο του Κρότσε, ήταν αδιάλλακτη αντιφασίστρια. Και οι δύο κοσμοπολίτες από έφεση και εμπειρία, και οι δύο μεγαλωμένοι μέσα στη γενική ανανεωτική ορμή του προπολεμικού σοσιαλισμού, προσήλωσαν τη συμπάθειά τους, περισσότερο από τη φιλελεύθερη δημοκρατία, σε όλα τα προοδευτικά κινήματα που ξεφεύγουν από τα συνηθισμένα: τον Κεμάλ Ατατούρκ, τον Γκάντι, τους Ρώσους μπολσεβίκους. Ο φασισμός ταίριαζε σε αυτή την εικόνα ως ένας δρόμος ανάμεσα σε πολλούς, αλλά ένας λάθος δρόμος, καθοδηγούμενος από αδαείς και ανέντιμους. Η κριτική του φασισμού στην οικογένειά μου, εκτός από τη βία, την ανικανότητα, την απληστία, την καταστολή της ελευθερίας της κριτικής και την επιθετικότητα στην εξωτερική πολιτική, επικεντρώθηκε κυρίως σε δύο θανάσιμα αμαρτήματα: τη συμμαχία με τη μοναρχία και τη συνδιαλλαγή με το Βατικανό.

Ο Ίταλο Καλβίνο με τον αδελφό του Φλοριάνο.

Τα παιδιά είναι ενστικτωδώς κομφορμιστές, οπότε η συνειδητοποίηση ότι ανήκουν σε μια οικογένεια που μπορεί να φαίνεται ασυνήθιστη δημιούργησε μια κατάσταση ψυχολογικής έντασης με το περιβάλλον. Αυτό που χαρακτήριζε περισσότερο τον αντικομφορμισμό των γονιών μου ήταν η αδιαλλαξία τους σε θέματα θρησκείας. Στο σχολείο απαιτούσαν να απαλλαγώ από το μάθημα των θρησκευτικών και να μην παρακολουθώ ποτέ τη λειτουργία ή άλλες λατρευτικές εκδηλώσεις. Εφόσον φοιτούσα σε ένα βαλντενσιανό δημοτικό σχολείο ή ήμουν εξωτερικός μαθητής σε ένα αγγλικό οικοτροφείο, αυτό δεν μου δημιουργούσε κανένα πρόβλημα: προτεστάντες, καθολικοί, εβραίοι και ρώσοι ορθόδοξοι μαθητές αναμειγνύονταν σε διάφορους βαθμούς. Το Σαν Ρέμο ήταν τότε μια πόλη με ναούς και ιερείς κάθε θρησκείας, καθώς και παράξενες αιρέσεις που ήταν τότε στη μόδα, όπως οι ανθρωποσοφιστές του Ρούντολφ Στάινερ, και θεωρούσα ότι η οικογένεια μου ήταν μία από τις πολλές πιθανές διαβαθμίσεις απόψεων που έβλεπα να εκπροσωπούνται γύρω μου. Όταν όμως πήγαινα στο κρατικό γυμνάσιο, η αποχή μου από το μάθημα των θρησκευτικών, μέσα σε ένα κλίμα γενικού κομφορμισμού (ο φασισμός βρισκόταν ήδη στη δεύτερη δεκαετία της εξουσίας του) με εξέθεσε σε μια κατάσταση απομόνωσης και μερικές φορές με ανάγκασε να κλειστώ σε ένα είδος σιωπηλής παθητικής αντίστασης μπροστά σε συντρόφους και καθηγητές. Μερικές φορές το μάθημα των θρησκευτικών ήταν ανάμεσα σε δύο άλλες τάξεις και περίμενα στο διάδρομο – προέκυπταν παρεξηγήσεις με καθηγητές και επιστάτες που περνούσαν και νόμιζαν ότι με τιμωρούσαν. Με τους νέους συμμαθητές μου συνέβαινε πάντα ότι, λόγω του επωνύμου μου, νόμιζαν ότι ήμουν προτεστάντης – το αρνιόμουν, αλλά δεν ήξερα πώς να απαντήσω στην ερώτηση: «Λοιπόν, τι είσαι;» Για ένα αγόρι, η έκφραση «ελευθερόφρων» σε κάνει να γελάς –το «άθεος» ήταν πολύ δυνατή λέξη για εκείνες τις μέρες– έτσι αρνήθηκα να απαντήσω.

Η μητέρα μου καθυστέρησε την εγγραφή μου στους Balilla [2] όσο το δυνατόν περισσότερο, πρώτον γιατί δεν ήθελε να μάθω να χειρίζομαι όπλα, αλλά και γιατί η συνέλευση που γινόταν τότε τα πρωινά της Κυριακής (πριν από τη θέσπιση του φασιστικού Σαββάτου) αποτελούνταν κυρίως από μια λειτουργία στο παρεκκλήσι των Balilla. Όταν έπρεπε να εγγραφώ λόγω σχολικών υποχρεώσεων, η μητέρα μου ζήτησε να με απαλλάξουν από τη λειτουργία∙ αυτό ήταν αδύνατο για λόγους πειθαρχίας, αλλά η μητέρα μου φρόντισε να έχουν κατά νου ο εφημέριος και οι διοικητές ότι δεν ήμουν καθολικός και ότι δεν μου ζητήθηκε να εκτελέσω εξωτερικές πράξεις κατάνυξης στην εκκλησία.

Με λίγα λόγια, βρέθηκα συχνά σε διαφορετικές καταστάσεις από τους άλλους, με έβλεπαν σαν ένα σπάνιο θηρίο. Δεν νομίζω ότι αυτό με έβλαψε: συνηθίζει κανείς να είναι πεισματάρης στις συνήθειές του, να βρίσκεται απομονωμένος για τους σωστούς λόγους, να υπομένει τη δυσφορία που προκύπτει, να βρίσκει τη σωστή γραμμή για να διατηρήσει θέσεις που δεν συμμερίζονται οι περισσότεροι. Αλλά πάνω απ' όλα, μεγάλωσα με ανεκτικότητα στις απόψεις των άλλων, ιδίως στον θρησκευτικό τομέα, ενθυμούμενος πόσο ενοχλητικό ήταν να νιώθω ότι με κοροϊδεύουν επειδή δεν ακολουθούσα τις πεποιθήσεις της πλειοψηφίας. Και την ίδια στιγμή παρέμεινα εντελώς απαλλαγμένος από αυτή την προτίμηση στον αντικληρικαλισμό που είναι τόσο συχνός σε όσους μεγάλωσαν γύρω από ιερείς.

Τα κόμπλεξ προκύπτουν λόγω μιας φυσικής τριβής με την πραγματικότητα γύρω μας, και όταν κάποιος τα έχει, τότε προσπαθεί να τα ξεπεράσει. Η ζωή είναι ακριβώς αυτή η νίκη επί των συμπλεγμάτων, χωρίς την οποία δεν πραγματοποιείται η διαμόρφωση μιας προσωπικότητας, ενός χαρακτήρα.

Επέμεινα να διηγούμαι αυτές τις αναμνήσεις επειδή βλέπω ότι τώρα πολλοί φίλοι που δεν πιστεύουν αφήνουν τα παιδιά τους να έχουν θρησκευτική εκπαίδευση «για να μην τους δημιουργούνται κόμπλεξ», «για να μην αισθάνονται διαφορετικά από τους άλλους». Νομίζω ότι αυτό είναι μια πράξη έλλειψης θάρρους, απολύτως επιβλαβής παιδαγωγικά. Γιατί δεν πρέπει ένα παιδί να αρχίσει να μαθαίνει ότι μπορούν να αντιμετωπιστούν μικρές ενοχλήσεις προκειμένου να διατηρηθεί η πίστη σε μια ιδέα; Και τότε ποιος είπε ότι οι νέοι δεν πρέπει να έχουν κόμπλεξ; Τα κόμπλεξ προκύπτουν λόγω μιας φυσικής τριβής με την πραγματικότητα γύρω μας, και όταν κάποιος τα έχει, τότε προσπαθεί να τα ξεπεράσει. Η ζωή είναι ακριβώς αυτή η νίκη επί των συμπλεγμάτων, χωρίς την οποία δεν πραγματοποιείται η διαμόρφωση μιας προσωπικότητας, ενός χαρακτήρα.

Φυσικά, δεν χρειάζεται να κάνω τα πράγματα μεγαλύτερα απ’ ό,τι ήταν. Η παιδική μου εμπειρία δεν είχε τίποτε το δραματικό, ζούσα σε έναν άνετο, γαλήνιο κόσμο, είχα μια ποικίλη εικόνα του κόσμου γεμάτη αντιθέσεις και αποχρώσεις, αλλά όχι τη συνείδηση άγριων συγκρούσεων. Δεν είχα ιδέα της φτώχειας που υπήρχε γύρω μου∙ το μόνο κοινωνικό πρόβλημα για το οποίο άκουγα ήταν αυτό των μικροκαλλιεργητών της Λιγουρίας, για την υπεράσπιση των οποίων πολέμησε ο πατέρας μου, ιδιοκτήτες μικρών αγροτεμαχίων, ταλαιπωρημένοι από τους φόρους, τις τιμές των λιπασμάτων, την έλλειψη δρόμων. Ναι, υπήρχαν και οι φτωχές μάζες από άλλες περιοχές της Ιταλίας που είχαν αρχίσει να μεταναστεύουν στη Ριβιέρα∙ οι μισθωτοί των Αμπρούτζι και του Βένετο ήταν οι μισθωτοί που δούλευαν στο αγρόκτημά μας και παρέλαυναν στο γραφείο του πατέρα μου τα Σάββατα για να πληρωθούν τα μεροκάματά τους. Αλλά ήταν άνθρωποι από μακρινές χώρες και δεν μπορούσα να φανταστώ τι σήμαινε δυστυχία. Δεν είχα εύκολη σχέση με τους απλούς ανθρώπους∙ η οικειότητα και η συμπάθεια που έδειχναν οι γονείς μου προς τους φτωχούς ανθρώπους με έκανε πάντα να νιώθω άβολα.

Οι ιδέες του αγώνα που ήδη γινόταν στον κόσμο δεν έφταναν σε μένα: μόνο οι εξωτερικές εικόνες, οι οποίες ήταν τοποθετημένες δίπλα-δίπλα σαν μωσαϊκό. Στο Σαν Ρέμο οι εφημερίδες που διαβάζονταν περισσότερο ήταν αυτές της Νίκαιας, όχι αυτές της Γένοβας και του Μιλάνου. Η L'Eclaireur κατά τη διάρκεια του ισπανικού πολέμου υποστήριζε τον Φράνκο∙ η Le Petit Niçois υποστήριζε τους δημοκρατικούς. Στο σπίτι μου διαβάζαμε την Il Lavoro από τη Γένοβα, μέχρι που συνέχισε, ακόμα και στα μέσα της φασιστικής περιόδου, να είναι η μόνη εφημερίδα που διευθύνει ένας παλιός σοσιαλιστής, ο μεταρρυθμιστής Giuseppe Canepa, παλιός φίλος του πατέρα μου, τον οποίο θυμάμαι να τρώει μερικές φορές στο σπίτι μας.

Η L'Eclaireur κατά τη διάρκεια του ισπανικού πολέμου υποστήριζε τον Φράνκο∙ η Le Petit Niçois υποστήριζε τους δημοκρατικούς. Στο σπίτι μου διαβάζαμε την Il Lavoro από τη Γένοβα, μέχρι που συνέχισε, ακόμα και στα μέσα της φασιστικής περιόδου, να είναι η μόνη εφημερίδα που διευθύνει ένας παλιός σοσιαλιστής, ο μεταρρυθμιστής Giuseppe Canepa...

Στο σπίτι μου έρχονταν πολλοί νέοι από όλες τις χώρες –Τούρκοι, Ολλανδοί, Ινδοί– που φοιτούσαν στο σχολείο που διηύθυνε ο πατέρας μου με υποτροφίες∙ μια φορά ξέσπασε ένας καυγάς μεταξύ δύο Γερμανών, ενός Ναζί και ενός Εβραίου. Η καλύτερη φίλη της μητέρας μου, μια Ελβετίδα, πήγαινε συχνά στη Γαλλία και παρακολουθούσε τις διεθνείς διαδηλώσεις για την ειρήνη και κατά του φασισμού που γίνονταν στη Salle Pleyel: δεν μας το έλεγε (το μάθαμε αργότερα), αλλά μας έδινε τα «συνθήματα». Τις ημέρες του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία, την ώρα του μεσημεριανού γεύματος η μητέρα μας μας έβαζε να στεκόμαστε προσοχή κοιτάζοντας προς την Ανατολή και να λέμε: “Pour le pain, pour la paix, pour la liberté”, «Για το ψωμί, για την ειρήνη, για την ελευθερία».

Ταυτόχρονα, εννοείται, συμμετείχα στις συγκεντρώσεις και τις παρελάσεις των σωματοφυλάκων και στη συνέχεια των αβανταδόρων: χωρίς καμία ευχαρίστηση, αλλά και αποδεχόμενος τις ως ένα από τα πολλά βαρετά πράγματα της σχολικής ζωής. Η ευχαρίστηση της αποφυγής, της αποβολής από το σχολείο επειδή δεν πήγαινα στην παρέλαση ή επειδή δεν φορούσα τη στολή μου τις ημέρες των υποχρεώσεων έγινε πιο έντονη προς τα χρόνια του γυμνασίου, αλλά ακόμη και τότε ήταν περισσότερο ένα κόλπο μαθητικής απειθαρχίας. Τον τρόπο όμως που βιώνονταν οι φασιστικές διαδηλώσεις προσπάθησα ήδη να τον αποδώσω σε τρεις ιστορίες μου που διαδραματίζονται το καλοκαίρι του '40∙ δεν έχει νόημα να επανέλθω εδώ.

Εν ολίγοις, μέχρι το ξέσπασμα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, ο κόσμος μου φαινόταν να είναι ένα τόξο διαφορετικών διαβαθμίσεων ηθικής και εθίμων, όχι αντίθετων μεταξύ τους, αλλά τοποθετημένων δίπλα-δίπλα∙ στο ένα άκρο ήταν η απροκάλυπτη αντιφασιστική ή προφασιστική αυστηρότητα, που προσωποποιούσε η ηθικιστική κοσμική επιστημονική ανθρωπιστική αντιπολεμική ζωοφιλική αυστηρότητα της μητέρας μου (ο πατέρας μου ήταν μια λύση από μόνος του: μοναχικός περιπατητής, ζούσε περισσότερο στο δάσος με τα σκυλιά του παρά ανάμεσα στους ανθρώπους: κυνηγώντας όταν το κυνήγι επιτρέπονταν, και ψάχνοντας για μανιτάρια ή σαλιγκάρια τους υπόλοιπους μήνες), και από εκεί περάσαμε σταδιακά μέσα από τις αποχρώσεις της επιείκειας στις ανθρώπινες αδυναμίες και της όλο και πιο κραυγαλέας και διεφθαρμένης άγνοιας και διαφθοράς ακολουθώντας όλο το πανηγύρι των καθολικών, μιλιταριστικών, κομφορμιστικών αστικών ματαιοδοξιών, μέχρι που φτάσαμε στο άλλο άκρο, αυτό της απόλυτης κακογουστιάς και άγνοιας και φανφάρας που ήταν ο μακάριος, αδίστακτος, γεμάτος αυτοπεποίθηση, για τους θριάμβους του, φασισμός.

Μια τέτοια εικόνα δεν επέβαλλε καθόλου κατηγορηματικές επιλογές, όπως μπορεί να φαίνεται τώρα: ένα αγόρι είχε διάφορες επιλογές μπροστά του, ακόμη και αυτή της απόρριψης του κόσμου των γονιών του ως σαρκοφάγου του 19ου αιώνα που δεν είχε επαφή με την πραγματικότητα και της επιλογής του φασισμού που έμοιαζε πολύ πιο στέρεος και ζωτικός – μάλιστα, ο αδελφός μου (μικρότερος από μένα) αποκαλούσε τον εαυτό του φασίστα από την ηλικία των δεκατριών έως των δεκαέξι ετών, ακριβώς από εξέγερση εναντίον της οικογένειας (αλλά μόλις ήρθε η γερμανική κατοχή, η εξέγερση έπαψε και η οικογένεια βρέθηκε ενωμένη στον αντάρτικο αγώνα). Στην ίδια ηλικία –τα χρόνια του ισπανικού πολέμου, που έμοιαζε με ξεκάθαρο σημάδι της ήττας των αξιών στις οποίες πίστευαν οι γονείς μου– αποδέχτηκα αυτόν τον κόσμο αξιών τους ως παράδοση και ως άμυνα απέναντι στη φασιστική χυδαιότητα, αλλά βρισκόμουν στο δρόμο για να γίνω απαισιόδοξος, ένας ειρωνικός και απομονωμένος σχολιαστής, ένας που ήθελε να μείνει στον εαυτό του: η πρόοδος ήταν μια ψευδαίσθηση, ο κόσμος ήταν του χειρότερου.

Στη φωτογραφία του Manrico Gatti ο Εουτζένιο Σκάλφαρι, δημοσιογράφος και ιστορικός ιδρυτής της εθνικής εφημερίδας «Repubblica», στο πανεπιστήμιο με τον Καλβίνο και άλλους συμφοιτητές τους.

2. Το καλοκαίρι κατά το οποίο άρχισα να παίρνω μια γεύση για τη νεολαία, την κοινωνία, τα κορίτσια, τα βιβλία, ήταν το 1938: τελείωσε με τον Τσάμπερλεϊν και τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι στο Μόναχο. Η «belle époque» της Ριβιέρας είχε τελειώσει. Υπήρξε ένας χρόνος σπαραγμού, μετά ο πόλεμος στο Μαζινό, μετά η κατάρρευση της Γαλλίας, η επέμβαση της Ιταλίας, τα σκοτεινά χρόνια του πένθους και της καταστροφής. Δεν νομίζω ότι οι αναμνήσεις μου εδώ διαφέρουν πολύ από εκείνες του μέσου όρου των συνομηλίκων μου, παιδιών της αστικής τάξης με μη φασιστικά αισθήματα: ούτε όσον αφορά τις αγωνίες των πολεμικών γεγονότων ούτε όσον αφορά τα αναγνώσματα και τις συζητήσεις που αρμόζουν σε εκείνη την ηλικία.

Θα ήθελα απλώς να επισημάνω μια περιβαλλοντική αλλαγή που έλαβε χώρα γύρω μου και δεν έμεινε χωρίς συνέπειες. Με τον πόλεμο, το Σαν Ρέμο έπαψε να είναι το κοσμοπολίτικο σημείο συνάντησης που ήταν για σχεδόν έναν αιώνα (έπαψε να είναι για πάντα∙ μετά τον πόλεμο έγινε ένα κομμάτι των προαστίων του Μιλάνου-Τορίνου) και τα χαρακτηριστικά μιας παλιάς επαρχιακής πόλης της Λιγουρίας ήρθαν στο προσκήνιο. Ήταν, ανεπαίσθητα, επίσης μια αλλαγή οριζόντων. Ήταν λογικό να ταυτιστώ με αυτό το επαρχιακό πνεύμα, το οποίο για μένα και τους συνομήλικους φίλους μου, που σχεδόν όλοι ανήκαν σε παλιές μεσοαστικές οικογένειες της πόλης, γόνοι καλών επαγγελματιών που ήταν αντιφασίστες ή τουλάχιστον όχι φασίστες, λειτουργούσε ως άμυνα απέναντι στον κόσμο γύρω μου, τον κόσμο που κυριαρχείται πλέον από τη διαφθορά και την τρέλα. Από την οικογένειά μου, περισσότερο από τις εξωτικές εμπειρίες, αυτό που μετρούσε για μένα τώρα ήταν το παλιό πατρικό διαλεκτικό υπόβαθρο, η ρίζα σε τόπους, σε ιδιοκτησίες. Ήταν ένα είδος τοπικού ήθους, αυτό με βάση το οποίο προσανατολίζαμε τις επιλογές και τις φιλίες μας, αποτελούμενο από καχυποψία και περιφρονητική υπεροχή για οτιδήποτε έβγαινε έξω από το φάσμα της τραχιάς και ειρωνικής γλώσσας μας, της σκληρής κοινής λογικής μας.

Το 1941 έπρεπε να γραφτώ στο πανεπιστήμιο. Επέλεξα τη Γεωπονική Σχολή, κρύβοντας τις φιλολογικές μου φιλοδοξίες ακόμη και από τους καλύτερους φίλους μου, σχεδόν ακόμη και από τον ίδιο μου τον εαυτό.

Το 1941 έπρεπε να γραφτώ στο πανεπιστήμιο. Επέλεξα τη Γεωπονική Σχολή, κρύβοντας τις φιλολογικές μου φιλοδοξίες ακόμη και από τους καλύτερους φίλους μου, σχεδόν ακόμη και από τον ίδιο μου τον εαυτό. Οι λίγοι μήνες που πέρασα στο Τορίνο, φοιτώντας χωρίς ιδιαίτερη προθυμία στο Πανεπιστήμιο, μου έδωσαν τη λανθασμένη εντύπωση ότι οι άνθρωποι της πόλης δεν σκέφτονταν τίποτε άλλο από το να συνταχθούν με τις δύο ομάδες ποδοσφαίρου ή τις δύο ραδιοφωνικές ορχήστρες∙ και επιβεβαίωσαν το επαρχιακό μου κλείσιμο.

Ήμασταν οι «σκληροί» της επαρχίας, κυνηγοί, παίκτες του μπιλιάρδου, καυχησιάρηδες, περήφανοι για την πνευματική μας τραχύτητα, χλευαστές κάθε πατριωτικής ή στρατιωτικής ρητορικής, χοντροκομμένοι στην ομιλία μας, θαμώνες οίκων ανοχής, περιφρονητές κάθε αγάπης και απελπισμένοι χωρίς γυναίκες. Τώρα συνειδητοποιώ ότι αυτό που έχτιζα για τον εαυτό μου ήταν ένα κέλυφος με το οποίο σκόπευα να επιβιώσω απρόσβλητος από τη μόλυνση σε έναν κόσμο που η απαισιοδοξία μου με έκανε να φανταστώ ότι θα κυριαρχούσε για πάντα ο φασισμός και ο ναζισμός. Ήταν η σωτηρία σε μια διαλυτική και περιοριστική ηθική, αλλά με τον κίνδυνο να πληρώσω ένα μεγάλο τίμημα: την παραίτηση από τη συμμετοχή στην πορεία της ιστορίας, στη συζήτηση των γενικών ιδεών, εδάφη που θεωρούσα ήδη χαμένα, στα χέρια του εχθρού. Έτσι δεχτήκαμε, περισσότερο από έλλειψη εμπειρίας παρά θάρρους, τις εξωτερικές μορφές φασιστικής πειθαρχίας που μας επιβλήθηκαν, για να μην μπλέξουμε, ενώ ποτέ δεν πλησίασα, πάντα για αυτού του είδους την περιφρονητική μη συμμετοχή, τις πολιτικές συζητήσεις που γνώριζα ότι γίνονταν στο περιβάλλον του «g.u.f.» [3] ακόμη και στη γειτονική επαρχιακή πρωτεύουσα. (Και έκανα λάθος, γιατί μέσα από αυτό το περιβάλλον θα ερχόμουν πρώτα σε επαφή με τους νέους που ήδη αγωνίζονταν στις αντιφασιστικές οργανώσεις και δεν θα έφτανα απροετοίμαστος στην Αντίσταση).

Αλλά αυτή η κλειστή συμπεριφορά (την οποία θα μπορούσαμε τώρα να ονομάσουμε «κουαλουνκουίστικη» [4], κατ' αναλογία με τη μεταπολεμική στάση των ανδρών του απέναντι στρατοπέδου) κράτησε μόνο για λίγο, καθώς σύντομα ήρθε σε σύγκρουση με όλα όσα έβραζαν. Ακόμη και αυτή η φάση της επαρχιακής απομόνωσης δεν ήταν ποτέ απόλυτη. Για παράδειγμα, ένας από τους πιο κοντινούς μου φίλους στο λύκειο ήταν ένα αγόρι του Νότου από τη Ρώμη, ο Εουτζένιο Σκάλφαρι. Ο Εουτζένιο φοιτούσε τώρα στο πανεπιστήμιο της Ρώμης και στις διακοπές συνήθιζε να επιστρέφει στο Σαν Ρέμο: μπορεί να ειπωθεί ότι η «πολιτική» μας ζωή ξεκίνησε με συζητήσεις με τον Σκάλφαρι, αρχικά μέλος των περιθωριακών ομάδων του «g.u.f.», στη συνέχεια αποπεμφθείς από το «g.u.f.» και συνωμότης σε ομάδες με πολύ συγκεχυμένες τότε ιδεολογίες. Μια φορά μου έγραψε και μου ζήτησε να συμμετάσχω σε ένα υπό συγκρότηση κόμμα, για το οποίο είχε προταθεί το όνομα «αριστοκρατικό-κοινωνικό κόμμα». Έτσι, σιγά-σιγά, μέσα από τις επιστολές και τις καλοκαιρινές συζητήσεις με τον Εουτζένιο έφτασα να παρακολουθώ την αφύπνιση του παράνομου αντιφασισμού και να έχω έναν προσανατολισμό στα βιβλία που έπρεπε να διαβάσω: διάβαζα Huizinga, διάβαζα Μοντάλε, διάβαζα Βιτορίνι, διάβαζα Πιζακάνε∙ οι εκδοτικές καινοτομίες εκείνων των χρόνων σηματοδοτούσαν τα στάδια της ακατάστατης ηθικο-λογοτεχνικής μας παιδείας.

Η επαρχία ανθούσε τότε με ασυνήθιστες περιπτώσεις μοναχικής πολιτιστικής παιδείας: ένας νεαρός από το Σαν Ρέμο, φανατικός του αγγλικού και αμερικανικού πολιτισμού, είχε καταφέρει εν μέσω πολέμου να δημιουργήσει μια θρυλική τότε κουλτούρα επιστημολογίας, ψυχανάλυσης και τζαζ μουσικής και τον ακούγαμε σαν χρησμό.

Συζητούσαμε επίσης πολύ για την επιστήμη, την κοσμολογία, τα θεμέλια της γνώσης: Έντινγκτον, Πλανκ, Χάιζενμπεργκ, Αϊνστάιν. Η επαρχία ανθούσε τότε με ασυνήθιστες περιπτώσεις μοναχικής πολιτιστικής παιδείας: ένας νεαρός από το Σαν Ρέμο, φανατικός του αγγλικού και αμερικανικού πολιτισμού, είχε καταφέρει εν μέσω πολέμου να δημιουργήσει μια θρυλική τότε κουλτούρα επιστημολογίας, ψυχανάλυσης και τζαζ μουσικής και τον ακούγαμε σαν χρησμό. Μια καλοκαιρινή μέρα, ο Εουτζένιο Σκάλφαρι και εγώ δημιουργήσαμε ένα ολόκληρο φιλοσοφικό σύστημα: τη φιλοσοφία της ζωτικής ώθησης. Την επόμενη μέρα μάθαμε ότι ο Μπεργκσόν την είχε ήδη εφεύρει.

Συνήθιζα να γράφω διηγήματα ή απολογίες με αόριστα πολιτικά, αναρχικά και απαισιόδοξα ήθη. Τα έστελνα στον Σκάλφαρι στη Ρώμη, ο οποίος κατάφερε να δημοσιεύσει ένα από αυτά στην εφημερίδα «g.u.f.»∙ προφανώς προκάλεσε προβλήματα, αλλά κανείς δεν ήξερε ποιος ήμουν. Εκείνη την εποχή, οι πολιτικές μου ιδέες και τα γραπτά μου προσανατολίζονταν προς έναν αναρχισμό που δεν υποστηριζόταν από καμία ιδεολογική προετοιμασία. Με τον Σκάλφαρι και άλλους φίλους, το καλοκαίρι της 25ης Ιουλίου 1943, βρήκαμε ως κοινή πλατφόρμα το να αποκαλούμαστε «φιλελεύθεροι» (η ανάγνωση της Ιστορίας του Φιλελευθερισμού του Ντε Ρουτζέρο ήταν θεμελιώδης), η οποία ήταν εξίσου ασαφής με τον αναρχισμό μου. Καθισμένοι σε έναν κύκλο σε μια μεγάλη επίπεδη πέτρα σε ένα ρέμα κοντά στο αγρόκτημά μου, συγκεντρωθήκαμε για να ιδρύσουμε το Mul (Movimento universitario liberale, Φιλελεύθερο πανεπιστημιακό κίνημα). Η πολιτική εξακολουθούσε να είναι ένα παιχνίδι, αλλά όχι για πολύ. Αυτές ήταν οι μέρες του ενθουσιασμού που αργότερα έγιναν γνωστές ως οι «σαράντα πέντε μέρες». Οι κομμουνιστές επέστρεψαν από την εξορία∙ εμείς τους επιτεθήκαμε με ερωτήσεις, αιτήματα, συζητήσεις, αντιρρήσεις.

Ήρθε η 8η Σεπτεμβρίου. Ο Εουτζένιο επέστρεψε στη Ρώμη. Μετά από λίγους μήνες εντάχθηκα στην παράνομη κομμουνιστική οργάνωση.

3. Στις 25 Ιουλίου απογοητευμένος και προσβεβλημένος που μια ιστορική τραγωδία όπως ο φασισμός έληξε με μια τόσο συνηθισμένη πράξη όπως ένα ψήφισμα του Μεγάλου Συμβουλίου. Ονειρευόμουν την επανάσταση, την αναγέννηση της Ιταλίας μέσα στον αγώνα. Μετά την 8η Σεπτεμβρίου, ήταν σαφές ότι αυτό το αόριστο όνειρο έγινε πραγματικότητα: και έπρεπε να μάθω πόσο δύσκολο είναι να ζει κανείς τα όνειρά του και να ανταποκρίνεται σε αυτά.

Η επιλογή μου για τον κομμουνισμό δεν υποστηρίχθηκε καθόλου από ιδεολογικά κίνητρα. Ένιωθα την ανάγκη να ξεκινήσω από μια «tabula rasa» και γι' αυτό αποκαλούσα τον εαυτό μου αναρχικό. Απέναντι στη Σοβιετική Ένωση είχα όλα τα συνήθη σύνεργα δυσπιστίας και αντιρρήσεων, αλλά δυσανασχετούσα επίσης με το γεγονός ότι οι γονείς μου ήταν πάντα αμετακίνητα φιλοσοβιετικοί. Πάνω απ' όλα όμως ένιωθα ότι αυτό που μετρούσε εκείνη την εποχή ήταν η δράση, και οι κομμουνιστές ήταν η πιο ενεργή και οργανωμένη δύναμη. Όταν άκουσα ότι ο πρώτος ηγέτης των παρτιζάνων στην περιοχή μας, ο νεαρός γιατρός Φελίτσε Κασιόνε, κομμουνιστής, είχε πέσει πολεμώντας τους Γερμανούς στο Monte Alto τον Φεβρουάριο του 1944, ζήτησα από έναν κομμουνιστή φίλο να ενταχθώ στο κόμμα.

Όταν άκουσα ότι ο πρώτος ηγέτης των παρτιζάνων στην περιοχή μας, ο νεαρός γιατρός Φελίτσε Κασιόνε, κομμουνιστής, είχε πέσει πολεμώντας τους Γερμανούς στο Monte Alto τον Φεβρουάριο του 1944, ζήτησα από έναν κομμουνιστή φίλο να ενταχθώ στο κόμμα.

Αμέσως ήρθα σε επαφή με συντρόφους εργάτες, είχα καθήκοντα οργάνωσης φοιτητών στο Μέτωπο της Νεολαίας και ένα από τα γραπτά μου κυκλοφόρησε και κυκλοφόρησε κρυφά. (Ήταν μια από εκείνες τις μισοχαρούμενες απολογίες, όπως τόσες άλλες που είχα γράψει και θα συνέχιζα να γράφω, και αφορούσε τις αναρχικές αντιρρήσεις που εξαρτούσαν την προσήλωσή μου στον κομμουνισμό: την επιβίωση του στρατού, της αστυνομίας, της γραφειοκρατίας σε έναν μελλοντικό κόσμο∙ δυστυχώς δεν το έχω κρατήσει, αλλά πάντα ελπίζω να βρω έναν παλιό σύντροφο που να το έχει κρατήσει).

Βρισκόμασταν στο πιο περιφερειακό τμήμα της περιοχής της ιταλικής αντίστασης, χωρίς φυσικούς πόρους, συμμαχική βοήθεια και έγκυρους πολιτικούς ηγέτες∙ ήταν όμως μια από τις εστίες του πιο σκληρού και ανελέητου αγώνα για ολόκληρο το εικοσάμηνο και από τις περιοχές που είχαν το μεγαλύτερο ποσοστό απωλειών. Μου ήταν πάντα δύσκολο να αφηγούμαι τις αναμνήσεις μου από τον αντάρτικο πόλεμο σε πρώτο πρόσωπο. Θα μπορούσα να το κάνω σύμφωνα με διάφορα αφηγηματικά κλειδιά, όλα εξίσου αληθινά: από την ανάκληση της συγκίνησης της αγάπης που διακυβεύονταν, των κινδύνων, των αγωνιών, των αποφάσεων, των θανάτων, μέχρι να επικεντρωθώ αντίθετα στην ηρωικοποιητική αφήγηση των αβεβαιοτήτων, των λαθών, των ατυχιών και των περιπετειών στις οποίες έπεσε ένας νεαρός αστός, πολιτικά απροετοίμαστος, χωρίς καμιά εμπειρία ζωής, που ζούσε μέχρι τότε με την οικογένειά του.

Δεν μπορώ να παραλείψω να αναφέρω εδώ (και επειδή ο χαρακτήρας έχει ήδη εμφανιστεί σε αυτές τις σημειώσεις) τη θέση που είχε η μητέρα μου στην εμπειρία εκείνων των μηνών ως παράδειγμα επιμονής και θάρρους σε μια Αντίσταση που νοείται ως φυσική δικαιοσύνη και οικογενειακή αρετή, όταν παρότρυνε τους δύο γιους της να λάβουν μέρος στον ένοπλο αγώνα, και στη συμπεριφορά της με αξιοπρέπεια και σταθερότητα απέναντι στα SS και την πολιτοφυλακή, και στη μακρά κράτηση της ως όμηρος, και όταν η μαύρη ταξιαρχία προσποιήθηκε ότι πυροβόλησε τον πατέρα μου τρεις φορές μπροστά στα μάτια της. Τα ιστορικά γεγονότα στα οποία συμμετέχουν οι μητέρες αποκτούν το μεγαλείο και το αήττητο των φυσικών φαινομένων.

Θα διέκρινα δύο στάσεις που συνυπήρχαν μέσα μου και στην πραγματικότητα γύρω μου: η μία της Αντίστασης ως άκρως νομιμοποιητικού γεγονότος, ενάντια στη φασιστική ανατροπή και βία∙ η άλλη της Αντίστασης ως επαναστατικού και ανατρεπτικού γεγονότος, ως παθιασμένης ταύτισης με την εξέγερση των καταπιεσμένων και των στερημένων δικαιωμάτων.

Αλλά εδώ δεν έχω παρά να παρακολουθήσω την ιστορία των πολιτικών μου ιδεών την εποχή της Αντίστασης. Και θα διέκρινα δύο στάσεις που συνυπήρχαν μέσα μου και στην πραγματικότητα γύρω μου: η μία της Αντίστασης ως άκρως νομιμοποιητικού γεγονότος, ενάντια στη φασιστική ανατροπή και βία∙ η άλλη της Αντίστασης ως επαναστατικού και ανατρεπτικού γεγονότος, ως παθιασμένης ταύτισης με την εξέγερση των καταπιεσμένων και των στερημένων δικαιωμάτων. Ήμουν εναλλάξ ευαίσθητος στη μία ή την άλλη στάση, ανάλογα με τα γεγονότα στα οποία συμμετείχα και τη σκληρότητα του αγώνα, και ανάλογα με τους ανθρώπους που είχα κοντά μου: φίλους από το συνηθισμένο αστικό αντιφασιστικό μου περιβάλλον ή ένα εντελώς νέο στρώμα, περισσότερο από το εργατικό υποπρολεταριάτο, που ήταν η νεότερη ανθρώπινη ανακάλυψή μου, γιατί μέχρι τότε πάντα θεωρούσα τον αντιφασισμό ως τάση των μορφωμένων ελίτ και όχι των φτωχών μαζών.

Ο κομμουνισμός, επίσης, ήταν αυτές οι δύο συμπεριφορές μαζί: ανάλογα με την ψυχολογική κατάσταση στην οποία βρισκόμουν, η ενιαία και νομιμοποιητική γραμμή του κόμματος, οι ομιλίες του Τολιάτι που έτυχε να διαβάσω σε φύλλα που κυκλοφορούσαν μου φαίνονταν τώρα η μόνη λέξη ήρεμης σοφίας μέσα στον γενικό εξτρεμισμό, τώρα κάτι ακατανόητο και μακρινό, έξω από την πραγματικότητα του αίματος και της οργής στην οποία είχαμε βυθιστεί.

Μετά την Απελευθέρωση, το πρώτο μαρξιστικό θεωρητικό κείμενο που διάβασα ήταν το Κράτος και Επανάσταση του Λένιν και η προοπτική της «αποσύνθεσης του κράτους» λειτούργησε για να απορροφήσει τις αρχικές μου αναρχικές, αντικρατικές και αντι-συγκεντρωτικές φιλοδοξίες στην κομμουνιστική ιδεολογία. Εδώ τελειώνει η προϊστορία των ιδεών μου και αρχίζει η συνειδητή ιστορία, ταυτόχρονα με τη συμμετοχή μου στη μεταπολεμική πολιτική ζωή, η οποία για μένα έλαβε χώρα κυρίως στο πλαίσιο του εργατικού κινήματος στο Τορίνο, και παράλληλα με τη συμμετοχή μου στη λογοτεχνική ζωή. Για να πω πράγματα που δεν έχω πει για τα επακόλουθα της εμπειρίας μου (η οποία εκφράστηκε κυρίως μέσα από δημοσιευμένα γραπτά και τη δημόσια κομματική δραστηριότητα) θα έπρεπε να πάω βαθύτερα, πέρα από τα όρια του χώρου και του χρόνου που έχω στη διάθεσή μου. Δεν θα λείψουν οι ευκαιρίες να συνεχίσω την ιστορία ή να την ξεκινήσω από την αρχή. Το παρελθόν κάποιου γίνεται πιο ξεκάθαρο όσο περνούν τα χρόνια.

4. Κατά τον προσδιορισμό των νεανικών μου ιδεών, έκανα χρήση των όρων αναρχισμός και κομμουνισμός. Ο πρώτος αντιπροσωπεύει την ανάγκη να αναπτυχθεί η αλήθεια της ζωής σε όλο της τον πλούτο, πέρα από τη νέκρωση που επιβάλλουν οι θεσμοί. Ο δεύτερος αντιπροσωπεύει το αίτημα ότι ο πλούτος του κόσμου δεν πρέπει να σπαταληθεί, αλλά να οργανωθεί και να αποδώσει καρπούς, σύμφωνα με τη λογική, προς το συμφέρον όλων των ζωντανών και μελλοντικών ανθρώπινων όντων.

Η πρώτη θητεία σημαίνει επίσης ότι πρέπει να είμαστε έτοιμοι να σπάσουμε τις αξίες που έχουν παγιωθεί μέχρι σήμερα και φέρουν το σημάδι της αδικίας και να ξεκινήσουμε από την αρχή. Ο δεύτερος όρος σημαίνει επίσης ότι είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε τους κινδύνους που συνεπάγεται η χρήση βίας και εξουσίας για να φτάσουμε το συντομότερο δυνατό σε ένα πιο ορθολογικό στάδιο.

Αυτοί οι δύο όροι ή μορφές των αναγκών και των κινδύνων ήταν σε διαφορετικό βαθμό συνυπάρχοντες στον τρόπο με τον οποίο εξέταζα τις πολιτικές ιδέες και δράσεις κατά τη διάρκεια των ετών που ήμουν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως ήταν πριν και όπως παρέμειναν μετά. Το να δίνω έμφαση στο ένα ή το άλλο από τα δύο στοιχεία, ή στον έναν ή τον άλλον από τους δύο ορισμούς και των δύο, ήταν ο τρόπος μου να ακολουθήσω τις ιστορικές εμπειρίες αυτών των ετών.
Σήμερα με απασχολεί περισσότερο το γεγονός ότι ο θετικός ορισμός των δύο όρων, αυτός που έδωσα πρώτος, μπορεί να αντιστραφεί πληρώνοντας όσο το δυνατόν λιγότερο από το κόστος που συνόψισα στον δεύτερο ορισμό. Μου φαίνεται ότι τα προβλήματα που απασχολούν σήμερα τον κόσμο περιέχονται σε αυτόν τον κόμπο.

II. Η γενιά των δύσκολων χρόνων

1. & 2. Για κάποιον που ήταν δεκαέξι ετών κατά την έναρξη του πολέμου και είκοσι στις 8 Σεπτεμβρίου, η απάντηση στις δύο πρώτες ερωτήσεις της έρευνας δεν μπορεί να συνεπάγεται μια πραγματική έκθεση ιδεών, αλλά μάλλον μια σειρά αναμνήσεων της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, που επιλέχθηκαν ανάλογα με την εμφάνισή τους σε έναν εν δυνάμει ακόμη πολιτικό σχηματισμό. Αυτό προσπάθησα να κάνω στις απαντήσεις που δημοσιεύτηκαν στο περ. Paradosso αρ. 23-24, αλλά όσο περισσότερο το σκέφτομαι, τόσο λιγότερο ικανοποιημένος είμαι από αυτή τη λυρική-μοραλιστική περιγραφή της «προϊστορίας» μου. Η αληθινή πολιτική παιδεία αρχίζει όταν η βούληση, η επιλογή, ο συλλογισμός, η δράση μπαίνουν στο παιχνίδι: είναι δηλαδή ήδη μια διαδικασία της ενήλικης ζωής. Επομένως, κατά την επανέκδοση αυτής της έρευνας σε έναν τόμο, θεωρώ ότι είναι πιο χρήσιμο να αναπτύξω τις απαντήσεις στα ερωτήματα 3 και 4 που μόλις είχα σκιαγραφήσει στο ημερολόγιο – και για τα ερωτήματα 1 και 2 να συνοψίσω όσα είχα γράψει τότε.

Πριν από τον πόλεμο, περισσότερο από μια αποσκευή ιδεών, μπορώ να μιλήσω για μια προετοιμασία –οικογενειακή, γεωγραφική, κοινωνική, ακόμη και ψυχολογική– που με οδήγησε αυθόρμητα να μοιραστώ αντιφασιστικές, αντιναζιστικές, αντιφρανκικές, αντιπολεμικές, αντιρατσιστικές απόψεις. Αυτή η προετοιμασία και αυτές οι απόψεις από μόνες τους δεν θα ήταν αρκετές για να με κάνουν να εμπλακώ στον πολιτικό αγώνα. Μεταξύ της αρνητικής κρίσης του φασισμού και της ενεργού αντιφασιστικής δέσμευσης υπήρχε μια απόσταση που ίσως σήμερα δεν μπορούμε πλέον να εκτιμήσουμε. Βλέποντας ότι η πολιτική αποτελεί αντικείμενο υβρεολόγησης και γελοιοποίησης από τους καλύτερους ανθρώπους, η πιο αυθόρμητη στάση του νέου είναι να πιστεύει ότι πρόκειται για ένα ανεπανόρθωτα καταδικασμένο πεδίο, ότι πρέπει να μείνει κανείς μακριά του, ότι πρέπει να αναζητήσει άλλες αξίες στη ζωή.

Ο πόλεμος έγινε σύντομα το σκηνικό των ημερών μας, το μοναδικό θέμα των σκέψεών μας. Στην πολιτική, και μάλιστα στην ιστορία, βρεθήκαμε βυθισμένοι χωρίς καμία εκούσια επιλογή.

Τότε ήταν που μπήκε στο παιχνίδι μια άλλη συνθήκη: η ιστορική. Ο πόλεμος έγινε σύντομα το σκηνικό των ημερών μας, το μοναδικό θέμα των σκέψεών μας. Στην πολιτική, και μάλιστα στην ιστορία, βρεθήκαμε βυθισμένοι χωρίς καμία εκούσια επιλογή. Τι σήμαινε η έκβαση αυτής της ολοκληρωτικής σύγκρουσης που αιματοκύλισε την Ευρώπη για το μέλλον του κόσμου και για το μέλλον του καθενός μας; Και ποια θα ήταν η συμπεριφορά του καθενός μας σε αυτό το γεγονός που ήταν τόσο δυσανάλογο με τη θέλησή μας; Ποια είναι η θέση του μεμονωμένου ανθρώπου στην ιστορία; Και έχει νόημα η ιστορία; Και έχει ακόμα νόημα η έννοια της «προόδου»;

Αυτά είναι τα ερωτήματα που δεν θα μπορούσαμε παρά να θέσουμε στον εαυτό μας: και έτσι γεννήθηκε αυτή η στάση που δεν έχουμε χάσει πλέον, να διαμορφώνουμε κάθε πρόβλημα ως ιστορικό πρόβλημα, ή τουλάχιστον να ενθυλακώνουμε από κάθε πρόβλημα την ιστορική συνιστώσα. Αν ο όρος «γενιά» έχει κάποιο νόημα, η δική μας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από αυτή την ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στην ιστορία ως προσωπική εμπειρία – και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την Ιταλία, αλλά και λίγο-πολύ για όλες τις χώρες στις οποίες υπήρξε μια ρήξη που καθορίστηκε από τον πόλεμο και την Αντίσταση.

Η εμπειρία μας για την ιστορία ήταν διαφορετική από εκείνη των προηγούμενων γενεών, και σε έμμεση ή ρητή πολεμική μαζί τους∙ και σίγουρα δεν μας έλειπαν οι λόγοι για πολεμική: αν υπήρχε μια νεολαία που μπορούσε να δικάσει τους πατέρες της, αυτή ήμασταν εμείς, και αυτό είναι πάντα μια ευτυχής κατάσταση. Δεν επρόκειτο, ωστόσο, για μια ολική ρήξη: έπρεπε να βρούμε ανάμεσα στις ιδέες των πατέρων μας εκείνες με τις οποίες θα μπορούσαμε να επανασυνδεθούμε για να ξεκινήσουμε από την αρχή, εκείνες τις οποίες εκείνοι δεν μπόρεσαν ή δεν πρόλαβαν να κάνουν λειτουργικές. Αντίθετα, ήταν πρόωρα προικισμένη με εκείνη την αίσθηση της ιστορικής συνέχειας που καθιστά τον αληθινό επαναστάτη τον μόνο δυνατό «συντηρητικό», δηλαδή αυτόν που, μέσα στη γενική καταστροφή των ανθρώπινων γεγονότων που εγκαταλείπονται στη βιολογική τους παρόρμηση, ξέρει πώς να επιλέξει τι πρέπει να σωθεί και να υπερασπιστεί και να αναπτυχθεί και να καρποφορήσει.

Παράλληλα με το πρόβλημα της συμμετοχής μας στην ιστορία, θα ήθελα να υπενθυμίσω ένα άλλο πρόβλημα που ήταν θεμελιώδες για την εμπειρία μας: το πρόβλημα των μέσων που πρέπει να χρησιμοποιήσει η ιστορία – και επομένως εμείς.

Είχα καταλήξει σε μια νοοτροπία που θα μπορούσε πιο εύκολα να με οδηγήσει στο να είμαι αντιρρησίας συνείδησης παρά αντάρτης – και ξαφνικά βρέθηκα στη μέση του πιο αιματηρού αγώνα.

Για πολλούς από εμάς, ακόμη και ως νέους, η απόρριψη της φασιστικής νοοτροπίας σήμαινε πρώτα απ' όλα την άρνηση να αγαπήσουμε τα όπλα και τη βία – η συμμετοχή στον ένοπλο αντάρτικο αγώνα σήμαινε επομένως την υπέρβαση ισχυρών ψυχολογικών φραγμών μέσα μας. Είχα καταλήξει σε μια νοοτροπία που θα μπορούσε πιο εύκολα να με οδηγήσει στο να είμαι αντιρρησίας συνείδησης παρά αντάρτης – και ξαφνικά βρέθηκα στη μέση του πιο αιματηρού αγώνα. Αλλά –όπως είχε γράψει ο άνθρωπος που πρώτος καθόρισε για μας αυτή τη θέση δέσμευσης και πρώτος την πλήρωσε με τη ζωή του– «η τελευταία γενιά δεν έχει χρόνο να κατασκευάσει το εσωτερικό της δράμα: έχει βρει το τέλεια κατασκευασμένο εξωτερικό δράμα». Η τραγωδία της πατρίδας μας και η αγριότητα των εχθρών μας αυξάνονταν όσο πλησίαζε ο απολογισμός – η λογική της Αντίστασης ήταν η ίδια με την ορμή της ζωής μας.

Θα μπορούσε κανείς να πέσει, ως αντίδραση, στον εξτρεμισμό, επειδή μας φαινόταν ότι τόσες σφαγές δεν θα εκδικούνταν ποτέ αρκετά ή, για να πειθαρχήσει αυτή την παθιασμένη ορμή, σε έναν ψυχρό πολιτικοποιημένο νομικισμό.

Αλλά αυτό που προέκυψε από όλες αυτές τις συνιστώσες, συγχωνευμένο σε μια ενιαία ζωτική θερμότητα, ήταν το κομματικό πνεύμα, δηλαδή μια ικανότητα να ξεπερνά κανείς τους κινδύνους και τις δυσκολίες με ορμή, ένα μείγμα πολεμικής υπερηφάνειας και αυτοσαρκασμού για τη δική του πολεμική υπερηφάνεια, μια αίσθηση ότι ενσάρκωνε την αληθινή νομική εξουσία και αυτοσαρκασμός για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν να την ενσαρκώνει, ένας τρόπος που ήταν μερικές φορές λίγο αγενής και τραχύς, αλλά πάντα εμφορούμενος από γενναιοδωρία, με την αγωνία να κάνει κάθε γενναιόδωρο σκοπό δικό του. Τόσα πολλά χρόνια αργότερα, πρέπει να πω ότι αυτό το πνεύμα, που επέτρεψε στους παρτιζάνους να κάνουν τα υπέροχα πράγματα που έκαναν, παραμένει μέχρι σήμερα μια απαράμιλλη ανθρώπινη στάση για να κινείται κανείς μέσα στην αντιφατική πραγματικότητα του κόσμου.

Ο Πάμπλο Νερούδα, καλεσμένος του Κ.Κ.Ι., στο σταθμό Porta Nuova στο Τορίνο, συνοδευόμενος από τον Ίταλο Καλβίνο, τον Αντόνιο Γκράμσι και τον Μάριο Μοντανιάνα. [1951]

 3. Στην ενεργό πολιτική βρήκα τον εαυτό μου να παρασύρεται φυσικά, στην Απελευθέρωση, συνεχίζοντας τη δυναμική της Αντίστασης. Για μένα, όπως και για πολλούς άλλους νέους, το «να έχεις υπάρξει αντάρτης» φαινόταν ένα μη αναστρέψιμο γεγονός στη ζωή μας, όχι μια προσωρινή κατάσταση όπως η «στρατιωτική θητεία». Από τότε βλέπαμε την πολιτική μας ζωή ως τη συνέχιση του αντάρτικου αγώνα με άλλα μέσα –η στρατιωτική ήττα του φασισμού ήταν μόνο μια προϋπόθεση– η Ιταλία για την οποία αγωνιστήκαμε εξακολουθούσε να υπάρχει μόνο στην εξουσία – έπρεπε να την κάνουμε πραγματικότητα σε όλα τα επίπεδα. Οποιαδήποτε δραστηριότητα θέλαμε να αναλάβουμε στην πολιτική και παραγωγική ζωή, μας φαινόταν φυσικό να ενσωματωθεί με τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή, να λάβει νόημα από αυτήν.

Μετά την Απελευθέρωση, επαναβεβαίωσα τη συμμετοχή μου στο Κομμουνιστικό Κόμμα, την οποία είχα δώσει κατά τη διάρκεια της Αντίστασης κυρίως για να συμμετάσχω στον αγώνα κατά των Γερμανών και των φασιστών με τις πιο ενεργές και οργανωμένες δυνάμεις που είχαν την πιο πειστική πολιτική γραμμή.

Η απόρριψη της κοινωνίας που είχε δημιουργήσει ο φασισμός μας είχε οδηγήσει στο να ονειρευόμαστε μια επανάσταση που θα ξεκινούσε από μια tabula rasa, θα έχτιζε μόνη της τα στοιχειώδη κυβερνητικά της όργανα και ξεπερνώντας τις αναπόφευκτες πανωλεθρίες των λαθών και των υπερβολών κάθε επανάστασης θα έφτανε στο να διαμορφώσει μια κοινωνία που θα ήταν το αντίθετο της αστικής...

Ο κομμουνισμός αντιπροσώπευε αυτό που ήταν (και βασικά παρέμεινε) οι δύο πόλοι πολιτικής έλξης μεταξύ των οποίων ταλαντευόμουν πάντα. Από τη μια πλευρά, η απόρριψη της κοινωνίας που είχε δημιουργήσει ο φασισμός μας είχε οδηγήσει στο να ονειρευόμαστε μια επανάσταση που θα ξεκινούσε από μια tabula rasa, θα έχτιζε μόνη της τα στοιχειώδη κυβερνητικά της όργανα και ξεπερνώντας τις αναπόφευκτες πανωλεθρίες των λαθών και των υπερβολών κάθε επανάστασης θα έφτανε στο να διαμορφώσει μια κοινωνία που θα ήταν το αντίθετο της αστικής (αυτή ήταν η εικόνα της Οκτωβριανής Επανάστασης που είχαμε στο μυαλό μας, δηλαδή το σημείο εκκίνησης πολύ περισσότερο από το σημείο άφιξης). Από την άλλη πλευρά, φιλοδοξούσαμε στον πιο σύγχρονο και προηγμένο πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά πολιτισμό, με μια υψηλά καταρτισμένη άρχουσα τάξη, δηλαδή με την ένταξη του πολιτισμού σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής και παραγωγικής ηγεσίας. [Ίσως αυτή η εικόνα να διαμορφώθηκε μέσα μας αργότερα από το 1945 και να κάνω τώρα μια αυθαίρετη αναδρομή στο παρελθόν;]

Όχι, ήταν ζωντανή ακόμη και τότε, και εμπνεόταν όχι μόνο από ένα ορισμένο δυτικό προοδευτικό κλίμα –New Deal του Ρούσβελτ, αγγλική «κοινωνία του Φάμπιαν»– αλλά και από πτυχές του σοβιετικού κόσμου.

Αλλά για όσους από εμάς προσχωρήσαμε τότε, ο κομμουνισμός δεν ήταν απλώς ένας κόμβος πολιτικών φιλοδοξιών: ήταν επίσης η συγχώνευση αυτών με τις πολιτιστικές και λογοτεχνικές μας φιλοδοξίες. Θυμάμαι όταν τα πρώτα αντίτυπα της l'Unità έφτασαν στην επαρχιακή μου πόλη μετά την 25η Απριλίου. Ανοίγω την l'Unità στο Μιλάνο: αναπληρωτής εκδότης ήταν ο Έλιο Βιτορίνι. Ανοίγω την l'Unità στο Τορίνο: στην τρίτη σελίδα ήταν ο Τσέζαρε Παβέζε. Περιττό να πω ότι ήταν οι δύο αγαπημένοι μου Ιταλοί συγγραφείς, για τους οποίους δεν ήξερα τίποτα μέχρι τότε εκτός από δύο βιβλία τους και μερικές μεταφράσεις τους. Και τώρα ανακάλυψα ότι ανήκαν στον τομέα που είχα επίσης επιλέξει: σκέφτηκα ότι δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Και έτσι ανακάλυψα ότι ο ζωγράφος Γκουτούζο ήταν επίσης κομμουνιστής! Ότι ο Πικάσο ήταν επίσης κομμουνιστής! Αυτό το ιδεώδες ενός πολιτισμού που ταυτιζόταν με τον πολιτικό αγώνα αναδύθηκε εκείνες τις μέρες ως φυσική πραγματικότητα. (Αλλά δεν ήταν καθόλου έτσι: με τη σχέση μεταξύ πολιτικής και πολιτισμού έπρεπε να σπάσουμε το κεφάλι μας επί δεκαπέντε χρόνια, και δεν έχει τελειώσει ακόμα).

Εγκαταστάθηκα στο Τορίνο, το οποίο αντιπροσώπευε για μένα –και τότε πραγματικά ήταν– την πόλη όπου το εργατικό κίνημα και η κίνηση των ιδεών συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας ατμόσφαιρας που φαινόταν να συμπυκνώνει τα καλύτερα στοιχεία μιας παράδοσης και μιας μελλοντικής προοπτικής. Το Τορίνο σήμαινε τόσο το παλιό εργατικό γενικό επιτελείο της Ordine Nuovo όσο και τους αντιφασίστες διανοούμενους που είχαν διατηρήσει ζωντανή μια ηθική και πολιτική γραμμή στην ιταλική κουλτούρα: γύρω από το ένα και το άλλο κινούνταν μια νεολαία που είχε αναδυθεί από την Αντίσταση, γεμάτη ενδιαφέρον και ενέργεια. Η εκπαίδευσή μου ακολούθησε αυτά τα δύο μονοπάτια μαζί: Από τη μια πλευρά, συνδέθηκα με τον εκδοτικό οίκο Einaudi, γύρω από τον οποίο κινούνταν άνθρωποι με πολύ διαφορετικές ιδεολογικές τάσεις και ιδιοσυγκρασία, αλλά πάντα προσηλωμένοι σε ένα ιστορικό πρόβλημα, και όπου γινόταν πολλή συζήτηση και τα μάτια ήταν ανοιχτά σε ό,τι σκεφτόταν και γραφόταν στον κόσμο, ταυτόχρονα, συμμετείχα στη ζωή του κόμματος –επίσης ως συνεργάτης και για μια ορισμένη περίοδο εκδότης της Unità– γνωρίζοντας τους περισσότερους από τους «παλιούς», αυτούς που ήταν πιο κοντά στον Γκράμσι (θα θυμάμαι τη γαλήνια διαύγεια, την αυστηρή γλυκύτητα της Camilla Ravera, η οποία ήταν για μας το πρότυπο ενός πνευματικού και ανθρώπινου πολιτικού πολιτισμού που θα θέλαμε να αναβιώσουμε και να επιβάλουμε εν μέσω της γεμάτης αντιφάσεις και σκληρότητα πραγματικότητάς μας, και μορφές πάνω απ' όλα των εργατικών ηγετών, όπως ο Battista Santhià, ένα επαναστατικό ταμπεραμέντο που είχε αποδεχτεί την πειθαρχία και τις προσδοκίες).

Το Τορίνο σήμαινε τόσο το παλιό εργατικό γενικό επιτελείο της Ordine Nuovo όσο και τους αντιφασίστες διανοούμενους που είχαν διατηρήσει ζωντανή μια ηθική και πολιτική γραμμή στην ιταλική κουλτούρα: γύρω από το ένα και το άλλο κινούνταν μια νεολαία που είχε αναδυθεί από την Αντίσταση, γεμάτη ενδιαφέρον και ενέργεια.

Αλλά δεν θα ήθελα να δώσω μια ωραιοποιημένη εικόνα των πρώτων χρόνων της πολιτικής μου εκπαίδευσης, λες και η ανακάλυψη των τραγικών πτυχών του σταλινισμού μας ήρθε αργότερα. Έγινα κομμουνιστής ακριβώς εν μέσω των συζητήσεων για τη διαμάχη Στάλιν-Τρότσκι, την εκκαθάριση της εσωτερικής αντιπολίτευσης από τον Στάλιν, το μυστήριο των περίφημων «ομολογιών» στις δίκες της Μόσχας, το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο. Όλα αυτά ήταν γεγονότα που προϋπήρχαν της εισόδου μου στην πολιτική ζωή, αλλά εξακολουθούσαν να καίνε και να αποτελούν αντικείμενο συνεχών αντιπαραθέσεων μεταξύ εμάς και των φίλων-αντιπάλων μας στη μη κομμουνιστική αριστερά. Εν μέρει αποδεχόμουν αυτά τα γεγονότα, πείθοντας τον εαυτό μου ότι «ήταν αναγκαία», εν μέρει τα έβαζα «σε παρένθεση» περιμένοντας να μπορέσω να τα εξηγήσω καλύτερα στον εαυτό μου, και εν μέρει εμπιστευόμουν ότι ήταν προσωρινές πτυχές, μη ιδεολογικά δικαιολογημένες και επομένως προορισμένες να συζητηθούν ξανά στο λίγο πολύ κοντινό μέλλον (μια προοπτική που αποδείχτηκε ότι ήταν –τουλάχιστον τείνοντας– σωστή).

Όχι ότι ήμουν ανενημέρωτος για τα γεγονότα, επομένως, αλλά ούτε είχα πολύ σαφείς ιδέες για το τι σήμαιναν τόσα πολλά γεγονότα. Ο δικός μου «μοχλός» από νέους αριστερούς το ’45 – ’46 εμφορούνταν πάνω απ' όλα από την επιθυμία να κάνουμε, αυτός που μας ακολούθησε –ας πούμε πέντε ή δέκα χρόνια αργότερα– να εμφορείται πάνω απ' όλα από την επιθυμία να γνωρίζουμε: γνωρίζει τα πάντα για τα ιερά κείμενα και τις παλιές συλλογές εφημερίδων, αλλά δεν αγαπά την ενεργό πολιτική ζωή όπως την αγαπήσαμε εμείς.

Εκείνη την εποχή, οι αντιφάσεις δεν μας φόβιζαν, το αντίθετο μάλιστα: κάθε διαφορετική πτυχή και γλώσσα αυτού του πολύπλοκου οργανισμού που ήταν το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ένας διαφορετικός πόλος έλξης που επίσης ενεργούσε στον καθένα από εμάς – εκεί που τελείωνε το κάλεσμα του «νέου κόμματος», της «εργατικής τάξης που κυβερνά την τάξη», συνέχιζε να ακούγεται η ακραία φωνή της παλιάς ιταλικής λαϊκής φαυλοκρατίας και τα ψυχρά συνθήματα της διεθνούς στρατηγικής συνέπιπταν με την ικανότητα συμβιβασμού της τακτικής των απλών. Εκείνη την εποχή, δεν είχαμε ακόμη εντοπίσει μια σαφή διαλεκτική των ρευμάτων- όχι ότι η πολιτοφυλακή μας ήταν ποτέ πειθήνια και κομφορμιστική: είχαμε πάντα συγκεκριμένα ζητήματα να συζητήσουμε, και ήταν πάντα πλούσια και σε γενικές προεκτάσεις, αλλά μπορούσαμε να βρεθούμε να είμαστε «εργάτες» και υπέρμαχοι της ιδεολογικής αυστηρότητας ή τακτικιστές και φιλελεύθεροι, ανάλογα με τις περιστάσεις.

Έτσι έτυχε να βρεθώ να θαυμάζω τη μία ή την άλλη από τις δύο μεγάλες μορφές των αποθανόντων πλέον κομμουνιστών ηγετών του Τορίνο: τον Μάριο Μοντανιάνα και τον Τσελέστε Νεγκαρβίλε. Και οι δύο προερχόμενοι από την εργατική τάξη, και οι δύο με ένα πολύ σκληρό και ένδοξο παρελθόν στα είκοσι χρόνια της παρανομίας, των φυλακών και της εξορίας, ο Μοντανιάνα και ο Νεγκαρβίλε ήταν διαφορετικοί στην ψυχολογία και τη νοοτροπία σε σημείο που να μπορούν να ενσαρκώσουν δύο αντίθετες ψυχές του κομμουνισμού. Η πιο αυστηρή κομματική μου διαμόρφωση έλαβε χώρα στη σκιά του ενός ή του άλλου, και τους συμπαθούσα και τους δύο, αν και με πολύ διαφορετικούς τρόπους, και απέναντι στον έναν και στον άλλο ένιωθα πικρή αντίθεση κατά καιρούς: αισθάνομαι δεμένος με τη μνήμη και των δύο, και γι' αυτό θέλω να τους θυμάμαι μαζί.

Παραδεχόταν, με σφιγμένα δόντια, ότι πολλά πράγματα στον κόσμο του εργοστασίου και στη ζωή της εργατικής τάξης είχαν αλλάξει από τα χρόνια της πρώτης του πολιτοφυλακής, και πάντα προσπαθούσε να επαναφέρει κάθε κατάσταση και κάθε πρόβλημα στην ιδανική εικόνα αυτού του πυρήνα του προλεταριακού πολιτισμού της εποχής.

Ο Μάριο Μοντανιάνα ενσάρκωνε την επαναστατική αυστηρότητα της παλιάς εργατικής συνοικίας του Borgo San Paolo, και είχε παραμείνει πιστός –συχνά με επιδεικτική πολεμική εναντίον της επίσημης κομματικής ατμόσφαιρας– σε μια «εργατική» αδιαλλαξία που στηριζόταν από έναν ηθικισμό σχεδόν πουριτανικής ακαμψίας. Ήταν ο εκδότης μου κατά την περίοδο που εργαζόμουν στην Unità του Τορίνου. Είχε μπει στη δημοσιογραφία από το εργοστάσιο, ως νέος, στη συντακτική ομάδα του Γκράμσι∙ και είχε πάντα στο μυαλό του την εφημερίδα που θα φτιάχνονταν από τους εργάτες και για τους εργάτες, με ειδήσεις από το εργαστήριο και το τμήμα και θα αντανακλούσε τη γνώμη των εργατών για κάθε γεγονός. Παραδεχόταν, με σφιγμένα δόντια, ότι πολλά πράγματα στον κόσμο του εργοστασίου και στη ζωή της εργατικής τάξης είχαν αλλάξει από τα χρόνια της πρώτης του πολιτοφυλακής, και πάντα προσπαθούσε να επαναφέρει κάθε κατάσταση και κάθε πρόβλημα στην ιδανική εικόνα αυτού του πυρήνα του προλεταριακού πολιτισμού της εποχής, χωρίς συμβιβασμούς με τον ταξικό εχθρό, άγριος στις θυσίες και στους ελάχιστους αγώνες όσο και στους αποφασιστικούς, σιδερένιος στην κομματική πειθαρχία, ασκητικός στην αξιοπρέπεια και την υπερηφάνεια ακόμη περισσότερο από ό,τι στην ανάγκη.

Η σχέση μας ήταν τόσο δύσκολη όσο μεταξύ πατέρα και γιου, ίσως ακριβώς επειδή όπως μεταξύ πατέρα και γιου υπήρχε μια στοργή και εκτίμηση που έβαζε σε μένα και είχα εγώ σε εκείνον, και αυτό μετατράπηκε σε γκρίνια, στο να με βλέπει διαφορετικό από αυτό που ήλπιζε να είμαι, στο να του δίνω τόσες πολλές απογοητεύσεις. Ήταν ένας παλιομοδίτης άνθρωπος – αλλά στη διαπαιδαγώγησή μας σε μια επαναστατική πειθαρχία που διατηρήθηκε παρ' όλα αυτά, έβαλε μια ηθική ζεστασιά, ένα αληθινό πάθος για την ανθρώπινη αξία, που εξαγόραζε την αυστηρότητά του από κάθε προγραμματική ψυχρότητα.

Στη σκληρή και κουφή πολιτική μιας μεγάλης εργατικής πόλης κατά την παγίωση του ψυχρού πολέμου, αυτό το είδος του μακιαβελικού πρίγκιπα, αδίστακτου και πομπώδους, επιδέξιου και περιφρονητικού στη χρήση των ανθρώπων, που δεν τον άγγιξαν ποτέ οι εξισωτικές και λαϊκές ανησυχίες, επικρίθηκε συχνά από εμάς τους νέους που τον βρήκαμε κυνικό, εργαλειακό, χωρίς ενδιαφέρον για συγκεκριμένα προβλήματα, μακριά από τα πάθη της αλήθειας και της δικαιοσύνης της βάσης.

Ο Τσελέστε Νεγκαρβίλε ήταν περίπου δέκα χρόνια νεότερος (40 ετών κατά την Απελευθέρωση), αλλά αντιπροσώπευε ήδη μια άλλη εποχή. Το επαναστατικό προλεταριάτο είχε κάνει δική του την απόλαυση του μεγάλου πολιτικού παιχνιδιού και τη χρησιμοποιούσε με όλη την ευκολία των πιο έμπειρων και τελειοποιημένων κυρίαρχων τάξεων. Έλεγαν ότι στη Ρώμη της Απελευθέρωσης, αυτός ο πρώην εργάτης, ήρωας της συνωμοσίας και των γαλέρας που είχε γίνει υπουργός, είχε επιβάλει τον απροσδόκητο χαρακτήρα του ως μεγάλος τζέντλεμαν, την ευφυΐα και την κομψότητα και την αγάπη του για τη ζωή, και ταυτόχρονα έναν δεσμό με τις μάζες από τον οποίο προερχόταν η δύναμή του. Όταν άρχισα να παρακολουθώ τις δραστηριότητές του, δηλαδή κατά την επιστροφή του στο Τορίνο, αυτή η μεγάλη εποχή του είχε ήδη τελειώσει, μαζί με την ελπίδα ανάπτυξης της ιταλικής δημοκρατίας στη βάση της ενότητας των αντιφασιστικών δυνάμεων. Στη σκληρή και κουφή πολιτική μιας μεγάλης εργατικής πόλης κατά την παγίωση του ψυχρού πολέμου, αυτό το είδος του μακιαβελικού πρίγκιπα, αδίστακτου και πομπώδους, επιδέξιου και περιφρονητικού στη χρήση των ανθρώπων, που δεν τον άγγιξαν ποτέ οι εξισωτικές και λαϊκές ανησυχίες, επικρίθηκε συχνά από εμάς τους νέους που τον βρήκαμε κυνικό, εργαλειακό, χωρίς ενδιαφέρον για συγκεκριμένα προβλήματα, μακριά από τα πάθη της αλήθειας και της δικαιοσύνης της βάσης. Σιγά-σιγά καταλάβαμε ότι το πολιτικό του όραμα ήταν ευρύτερο, πιο ευφυές και σύγχρονο, και τον καταλάβαμε επίσης καλύτερα ανθρώπινα, ότι η λεπτότητα αναβοσβήνει πέρα από την κουβέρτα της πικρίας και του σκεπτικισμού που πύκνωνε πάνω του από χρόνο σε χρόνο, πέρα από το ότι αφέθηκε σε μια εύκολη πληβειακή βαρύτητα, στη δυσαρέσκεια ενός ανθρώπου που δεν θέλει να δεχτεί να γεράσει. Χωρίς ακόμα να έχουμε συνειδητοποιήσει την πάλη των τάσεων στο κόμμα, εντοπίζαμε όλες τις κρίσεις μας για τους ανθρώπους σε ηθικιστικά και ψυχολογικά κριτήρια, όπως κάνουν συνήθως οι άνθρωποι της βάσης. Φυσικά καταλαβαίναμε ελάχιστα από όσα έβραζαν στο καζάνι, αλλά είχαμε την τάση να προσπαθούμε να κατανοήσουμε την πραγματικότητα των ανθρώπων και των περιβαλλόντων έξω από προκαθορισμένα σχήματα, και αυτή η προσπάθεια προσοχής και κρίσης δεν ήταν άχρηστη.

Με τον θάνατο του Στάλιν, ο Νεγκαρβίλε ανέκτησε τη δυναμική του, αποκαλύπτοντας ένα πάθος ειλικρίνειας που πρέπει να σιγόκαιγε μέσα του από την αρχή – μια συνείδηση που παρέμενε πάντα διαυγής και κριτική απέναντι σε όλες τις ανατροπές του διεθνούς κομμουνισμού. Στις συζητήσεις εκείνων των χρόνων, ήταν μεταξύ εκείνων που ήταν πιο έτοιμοι να συνεχίσουν τη διαδικασία ανανέωσης που άνοιξε το 20ό Συνέδριο∙ και τώρα είδαμε πόσο πολύ αυτό που είχαμε θρηνήσει ως κυνισμό του ήταν στην πραγματικότητα η υπεράσπιση μιας ηθικής ευαισθησίας και αντικειμενικότητας της προσωπικής κρίσης που ήταν πάντα ζωντανή, χωρίς ποτέ να αποφεύγει τον κανόνα του παιχνιδιού της εσωτερικής κομμουνιστικής πολιτικής, που αποτελείται από τη σιωπή και την αναμονή, όταν ο συσχετισμός δυνάμεων δεν είναι ευνοϊκός για τη δική μας γραμμή.

Ο Μοντανιάνα, από την άλλη πλευρά, στα χρόνια που νιώθαμε μια διαδικασία ανανέωσης να ωριμάζει στο κόμμα, ήταν πάντα μεταξύ των πιο σφοδρών αντιπάλων των νέων ιδεών, τόσο στον πολιτικό όσο και στον συνδικαλιστικό τομέα. Μέχρι τότε είχα την ευκαιρία να τον δω μόνο σε συναντήσεις ή επίσημες διαδηλώσεις, και μου φαινόταν όλο και περισσότερο ότι ήταν ένας άνθρωπος που πήγαινε ενάντια στο κίνημα των καιρών και των συνειδήσεων. Στις συζητήσεις του 1956, υπερασπίστηκε τις μεθόδους και τους ανθρώπους του σταλινισμού με μια αδίστακτη συμπεριφορά που έμοιαζε κυνική, αλλά κατά βάθος αναγνώρισα τον εξοργισμένο ηθικισμό του που τον οδηγούσε να ταυτίζεται με όλες τις κακουχίες, ακόμη και τις τραγικές και σπαρακτικές, που η γενιά του των μαχητικών διεθνών κομμουνιστών είχε αποδεχτεί και είχε κάνει δική της, πληρώνοντάς τες προσωπικά, με τη σάρκα ή τη συνείδησή τους.

Και διαπίστωσα ότι ο παλιός «κυνισμός» του Νεγκαρβίλε ήταν πιο ζωτικός –ως ηθική και ιστορική συνείδηση– από τη σχεδόν «θρησκευτική» στάση του Μοντανιάνα, ο οποίος είχε σίγουρα υποφέρει επίσης από όλα όσα δεν μπορούσε να δεχτεί και να δικαιολογήσει, αλλά είχε κάψει κάθε απόθεμα σε έναν φανατισμό της ιδέας που είχε γίνει στήριγμα της απανθρωπιάς των συστημάτων.

Έχοντας ξεκινήσει να κάνω την ιστορία των νέων της Απελευθέρωσης, κατέληξα να μιλάω για τους ηλικιωμένους. Όμως η διαδικασία καθορισμού της γενιάς μας –και ίσως αυτό να μην ισχύει μόνο για τη δική μας– συνέπεσε με την προσπάθεια να κατανοήσουμε πλήρως την εμπειρία εκείνων που είχαν προηγηθεί.

Σήμερα, οι μορφές των δύο αποθανόντων κομμουνιστών ανασυγκροτούνται στη μνήμη μου και στην κρίση μου με τα καλά και τα κακά τους: σε μια εποχή που κάθε αλήθεια πληρωνόταν με πολλά ψέματα, και οι δύο προσπάθησαν να κρατήσουν ζωντανή μια δική τους αλήθεια, αντιφατική και παραβιασμένη όπως η ιστορία εκείνων των χρόνων.

Συνειδητοποιώ ότι, έχοντας ξεκινήσει να κάνω την ιστορία των νέων της Απελευθέρωσης, κατέληξα να μιλάω για τους ηλικιωμένους. Όμως η διαδικασία καθορισμού της γενιάς μας –και ίσως αυτό να μην ισχύει μόνο για τη δική μας– συνέπεσε με την προσπάθεια να κατανοήσουμε πλήρως την εμπειρία εκείνων που είχαν προηγηθεί.

4. Εδώ και μερικά χρόνια δεν είμαι πλέον στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ούτε έχω ενταχθεί σε κάποιο άλλο κόμμα. Βλέπω την πολιτική περισσότερο σε γενικές γραμμές και έχω λιγότερο την αίσθηση ότι συμμετέχω και είμαι συνυπεύθυνος σε αυτήν. Αυτό είναι καλό ή κακό; Καταλαβαίνω πολλά πράγματα που δεν καταλάβαινα πριν, βλέποντάς τα από μια λιγότερο άμεση οπτική γωνία αλλά από την άλλη πλευρά, γνωρίζω ότι μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως μόνο ό,τι κάνουμε στην πράξη, με επιμελή καθημερινή εφαρμογή. Η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται όπως και πριν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της ανησυχίας μου, διότι οι εικόνες που σχηματίζω για το μέλλον μας προέρχονται και από τις δύο πλευρές. Αγωνιώ λίγο λιγότερο για τα πράγματα που πάνε στραβά στην ΕΣΣΔ, όχι μόνο επειδή είναι λιγότερα – αγωνιώ λίγο περισσότερο όταν η Αμερική κάνει κάτι λάθος, όχι μόνο επειδή συνεχίζει να το κάνει συνεχώς. Από την Ευρώπη περιμένω όχι πολιτικές λύσεις αλλά ιδεολογικές επεξεργασίες, και αυτές δεν έρχονται. Συνολικά, έχουν αλλάξει πολλά στη συνολική πολιτική κατάσταση, αλλά η «κλίμακα αξιών» στην οποία πιστεύω δεν έχει ουσιαστικά αλλάξει πολύ.

Τουλάχιστον δύο πράγματα στα οποία πίστευα στην πορεία και συνεχίζω να πιστεύω, θα ήθελα να επισημάνω εδώ. Το ένα είναι το πάθος για έναν παγκόσμιο πολιτισμό, η απόρριψη της εξειδικευμένης ακοινωνησίας, προκειμένου να διατηρηθεί ζωντανή η εικόνα του πολιτισμού ως ενιαίου συνόλου, μέρος του οποίου είναι κάθε πτυχή της γνώσης και της πράξης, και στο οποίο οι διάφοροι λόγοι κάθε συγκεκριμένης έρευνας και παραγωγής είναι μέρος αυτού του γενικού λόγου που είναι η ιστορία της ανθρωπότητας, την οποία πρέπει να είμαστε σε θέση να κατακτήσουμε και να αναπτύξουμε με μια τελικά ανθρώπινη έννοια. (Και η λογοτεχνία πρέπει ακριβώς να στέκεται ανάμεσα στις διάφορες γλώσσες και να διατηρεί ζωντανή την επικοινωνία μεταξύ τους).

Ένα άλλο πάθος μου είναι ο πολιτικός αγώνας και ο πολιτισμός (και η λογοτεχνία) ως ο σχηματισμός μιας νέας άρχουσας τάξης. (Ή τάξης tout court, αν τάξη είναι μόνο αυτή που έχει ταξική συνείδηση, όπως στον Μαρξ). Πάντα δούλευα και δουλεύω με αυτό το σκεπτικό: να δω τη νέα άρχουσα τάξη να παίρνει σάρκα και οστά και να βοηθήσω να της δώσω ένα σημάδι, ένα αποτύπωμα.

___________________
➨ Το πρώτο μέρος αυτού του δοκιμίου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Il Paradosso, τεύχος 23-24, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1960. Το δεύτερο μέρος, στον συλλογικό τόμο Η γενιά των δύσκολων χρόνων, Laterza, Μπάρι 1962.

Ο γενικός τίτλος Νεανική πολιτική αυτοβιογραφία και αυτός του πρώτου κειμένου Μια παιδική ηλικία κάτω από τον φασισμό είναι του Ίταλο Καλβίνο. Από το βιβλίο του Ίταλο Καλβίνο, Ερημίτης στο Παρίσι. Αυτοβιογραφικές σελίδες, Μονταντόρι, Μιλάνο 2019

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Οι squadristi αποτέλεσαν τους κύριους εκφραστές της φασιστικής βίας κατά την κινηματική περίοδο του φασιστικού φαινομένου. Μέσω των συλλογικών τελετουργιών και τη χρησιμοποίηση μύθων, προσπάθησαν να δώσουν απάντηση στα ερωτήματα ταυτότητας και κοινωνικής ένταξης της ιταλικής νεολαίας, η οποία έβγαινε από τον Μεγάλο Πόλεμο με διαψευσμένες πολλές από τις προσδοκίες της, αποτελώντας ένα διαφορετικό πόλο έλξης σε σχέση με τους υπόλοιπους πολιτικούς σχηματισμούς της περιόδου αυτής.
2. Η Opera Nazionale Balilla ήταν μια ιταλική φασιστική οργάνωση νεολαίας που λειτούργησε μεταξύ 1926 και 1937, όταν απορροφήθηκε από το Gioventù Italiana del Littorio, ένα τμήμα νεολαίας του Εθνικού Φασιστικού Κόμματος.
3. Οι Gruppi Universitari Fascisti («g.u.f.», «Φασιστικές πανεπιστημιακές ομάδες») ήταν η φοιτητική οργάνωση που ήταν μέρος του Ιταλικού Εθνικοφασιστικού Κόμματος. Ιδρύθηκε το 1927 και συγκέντρωσε όλους τους Ιταλούς φοιτητές που ήταν υποχρεωμένοι να εγγραφούν.
4. Qualunquismo: Πολιτικό κίνημα, το οποίο προώθησε ο θεατρικός συγγραφέας και διαφημιστής Guglielmo Giannini (1891-1959) με την εφημερίδα L'Uomo qualunque που ιδρύθηκε το 1944. Χαρακτηρίζεται από μια δυσπιστία προς τους κρατικούς θεσμούς και τα πολιτικά κόμματα και από μια ουσιαστικά συντηρητική τάση και διήρκεσε μέχρι το 1948. Κατ' επέκταση, μια στάση γενικής απαξίωσης κάθε ιδεολογικής και πολιτικής δέσμευσης.