«Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» της Ιρένε Βαγέχο (προδημοσίευση)

Πάντα τρομοκρατούμαι όταν έρχεται η ώρα να γράψω τις πρώτες αράδες, να διαβώ το κατώφλι ενός νέου βιβλίου. Αφότου έχω περιηγηθεί σε όλες τις βιβλιοθήκες, όταν πια τα τετράδια είναι ασφυκτικά γεμάτα με πυρετώδεις σημειώσεις και έχω ξεμείνει από εύλογα –μα κι από παράλογα– προσχήματα που να δικαιολογούν τη στάση αναμονής μου, το καθυστερώ κάμποσες μέρες ακόμα, στη διάρκεια των οποίων αντιλαμβάνομαι τι ακριβώς σημαίνει να είσαι δειλός. Είναι πολύ απλό: νιώθω ανίκανη. Όλα θα έπρεπε να είναι εκεί – το ύφος, το χιούμορ, η ποίηση, ο ρυθμός, οι προσδοκίες. Τα κεφάλαια που δεν έχουν ακόμη γραφτεί θα έπρεπε να διαφαίνονται ήδη, να παλεύουν για να έρθουν στη ζωή μέσα στο φυτώριο των λέξεων που επιλέχτηκαν για το ξεκίνημα. Αλλά, πώς γίνεται αυτό; Σκευή μου τούτη τη στιγμή είναι οι αμφιβολίες. Με κάθε νέο βιβλίο επιστρέφω στην αφετηρία και στο καρδιοχτύπι κάθε πρώτης φοράς. Όταν γράφουμε προσπαθούμε να ανακαλύψουμε τι θα γράφαμε αν γράφαμε, έτσι το εκφράζει η Μαργκερίτ Ντιράς, περνώντας από την οριστική στην υποτακτική με τη διαμεσολάβηση του υποθετικού λόγου, θαρρείς και ένιωθε τη γη να ραγίζει κάτω από τα πόδια της.

Κατά βάθος, δεν διαφέρει πολύ από όλα εκείνα τα πράγματα που αρχίζουμε να κάνουμε προτού μάθουμε πώς να τα κάνουμε: να μιλάμε μια ξένη γλώσσα, να οδηγούμε, να είμαστε μητέρες. Να ζούμε. Έπειτα από όλη την αγωνία της αμφιβολίας και αφού εξάντλησα τις καθυστερήσεις και τις προφάσεις, ένα ζεστό απόγευμα του Ιουλίου βρίσκομαι αντιμέτωπη με τη μοναξιά της λευκής σελίδας. Έχω αποφασίσει να ξεκινήσω το κείμενό μου με την εικόνα ορισμένων αινιγματικών κυνηγών να παραμονεύουν τα θηράματά τους. Ταυτίζομαι μαζί τους, μου αρέσει η υπομονή τους, η στωικότητά τους, ο χρόνος που χάνουν, η βραδύτητα και η αδρεναλίνη της αναζήτησης. Εργάστηκα για πολλά χρόνια ως ερευνήτρια, ανατρέχοντας σε πηγές, τεκμηριώνοντας και προσπαθώντας να γνωρίσω το ιστορικό υλικό. Αλλά, την ώρα της αλήθειας, η πραγματική και τεκμηριωμένη ιστορία που ανακαλύπτω μοιάζει τόσο συνταρακτική που εισβάλλει στα όνειρά μου και παίρνει, χωρίς να το θέλω, τη μορφή διήγησης. Νιώθω τον πειρασμό να μπω στη θέση των κυνηγών βιβλίων και να περιπλανηθώ στους δρόμους μιας Ευρώπης αρχαίας, βίαιης και ταραγμένης. Κι αν ξεκινήσω αφηγούμενη το ταξίδι τους; Μπορεί και να λειτουργήσει, αλλά, πώς θα διακρίνω τον σκελετό των δεδομένων κάτω από τη σάρκα και το αίμα της φαντασίας;

Νομίζω ότι το σημείο εκκίνησης είναι τόσο φανταστικό όσο και το ταξίδι αναζήτησης του Θησαυρού του Σολομώντα ή της Κιβωτού της Διαθήκης, αλλά τα τεκμήρια μαρτυρούν ότι υπήρξε στ’ αλήθεια στο μυαλό των μεγαλομανών βασιλέων της Αιγύπτου. Ίσως τότε, τον 3ο π.Χ. αιώνα, ήταν η μοναδική και η τελευταία φορά που στάθηκε δυνατό να γίνει πραγματικότητα το όνειρο να συγκεντρωθούν όλα τα βιβλία του κόσμου, μηδενός εξαιρουμένου, σε μια παγκόσμια βιβλιοθήκη. Σήμερα κάτι τέτοιο φαντάζει σαν την πλοκή ενός συναρπαστικού αφηρημένου διηγήματος του Μπόρχες – ή ίσως σαν τη μεγάλη ερωτική του φαντασίωση.

Την εποχή του τεράστιου αλεξανδρινού εγχειρήματος δεν υπήρχε τίποτα που να θυμίζει καν τη διεθνή αγορά βιβλίου. Βιβλία μπορούσε κανείς να αγοράσει σε πόλεις με μακρόβια πολιτιστική ζωή, αλλά όχι στη νεοσύστατη Αλεξάνδρεια. Τα κείμενα λένε πως οι βασιλείς χρησιμοποίησαν τα τεράστια πλεονεκτήματα της απόλυτης εξουσίας τους για να εμπλουτίσουν τη συλλογή τους. Ό,τι δεν μπορούσαν να αγοράσουν μπορούσαν να το κατασχέσουν. Εάν χρειαζόταν να πέσουν κεφάλια ή να καταστραφούν σοδειές για να πάρουν στην κατοχή τους έναν κώδικα, έδιναν τη σχετική εντολή με τη δικαιολογία ότι το μεγαλείο της χώρας τους ήταν πιο σημαντικό από λίγες τύψεις.

Η απάτη, φυσικά, συγκαταλεγόταν στα μέσα που είχαν στη διάθεσή τους προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους τους. Ο Πτολεμαίος Γ΄ επιθυμούσε διακαώς να αποκτήσει τα πρωτότυπα έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που φυλάσσονταν στο αρχείο των Αθηνών μετά τις θεατρικές παραστάσεις όπου παρουσιάστηκαν. Οι πρέσβεις του φαραώ ζήτησαν να δανειστούν τους πολύτιμους κυλίνδρους προκειμένου να παραγγείλουν στους σχολαστικούς αντιγραφείς τους να τους αντιγράψουν. Οι άρχοντες των Αθηνών απαίτησαν μια αστρονομική υποθήκη ύψους δεκαπέντε ασημένιων ταλάντων, που θα ισοδυναμούσε σήμερα με εκατομμύρια δολάρια. Οι Αιγύπτιοι πλήρωσαν, ευχαρίστησαν με υποκλίσεις όλο στόμφο, ορκίστηκαν να επιστρέψουν το δάνειο προτού περάσουν, ας πούμε, δώδεκα φεγγάρια, έριξαν τρομερές κατάρες στους ίδιους τους τους εαυτούς εάν δεν επέστρεφαν τα βιβλία σε άψογη κατάσταση και, στη συνέχεια, φυσικά, τα υπεξαίρεσαν, αδιαφορώντας για την εγγύηση. Οι άρχοντες των Αθηνών αναγκάστηκαν να υποστούν το χτύπημα. Η περήφανη πρωτεύουσα της εποχής του Περικλή είχε μετατραπεί σε μια επαρχιακή πόλη ενός βασιλείου ανίκανου να αντιταχθεί στη δύναμη της Αιγύπτου, που είχε υπό την κυριαρχία της το εμπόριο των σιτηρών, δηλαδή του πετρελαίου της εποχής.

Οι Αιγύπτιοι πλήρωσαν, ευχαρίστησαν με υποκλίσεις όλο στόμφο, ορκίστηκαν να επιστρέψουν το δάνειο προτού περάσουν, ας πούμε, δώδεκα φεγγάρια, έριξαν τρομερές κατάρες στους ίδιους τους τους εαυτούς εάν δεν επέστρεφαν τα βιβλία σε άψογη κατάσταση και, στη συνέχεια, φυσικά, τα υπεξαίρεσαν, αδιαφορώντας για την εγγύηση.

Η Αλεξάνδρεια ήταν το κύριο λιμάνι της χώρας και το νέο της ζωτικό κέντρο. Ανέκαθεν, μια οικονομική δύναμη αυτού του μεγέθους μπορεί να υπερβαίνει τα όρια με χαρακτηριστική άνεση. Όλα τα πλοία που ελλιμενίζονταν στην πρωτεύουσα της Βιβλιοθήκης, απ’ όπου κι αν προέρχονταν, περνούσαν από άμεσο έλεγχο. Εάν οι υπεύθυνοι του τελωνείου εντόπιζαν οποιοδήποτε γραπτό κείμενο στο πλοίο όφειλαν να το κατάσχουν και να φροντίσουν για την αντιγραφή του σε νέους πάπυρους. Στη συνέχεια επέστρεφαν τα αντίγραφα και κρατούσαν τα πρωτότυπα. Τα βιβλία που αποκτούσαν μέσα από αυτό το «πλεύρισμα» κατέληγαν στα ράφια της Βιβλιοθήκης με μια σύντομη σημείωση ενδεικτική της προέλευσής τους («βιβλία των πλοίων»).

Όταν βρίσκεσαι στην κορυφή του κόσμου, δεν υπάρχουν υπερβολικές απαιτήσεις. Λένε ότι ο Πτολεμαίος Β΄ έστειλε αγγελιαφόρους στους άρχοντες και τους κυβερνήτες σε κάθε χώρα της γης. Με μια σφραγισμένη επιστολή τούς ζητούσε να κάνουν τον κόπο να του στείλουν για τη συλλογή του απλώς τα πάντα: όλα τα έργα που είχαν γράψει ποιητές και συγγραφείς του βασιλείου τους, ρήτορες και φιλόσοφοι, γιατροί και μάντεις, ιστορικοί και όποιοι άλλοι.

Επιπλέον –κι αυτή ήταν η δική μου θύρα εισόδου σ’ αυτή την ιστορία–, οι βασιλείς έστειλαν στους επικίνδυνους δρόμους της στεριάς και της θάλασσας του γνωστού κόσμου ανθρώπους με τις τσέπες γεμάτες και την εντολή να αγοράσουν όσο περισσότερα βιβλία μπορούσαν και να βρουν, όπου κι αν βρίσκονταν, τα αρχαιότερα αντίτυπα. Αυτή η δίψα για βιβλία σε συνδυασμό με τις τιμές τους, που έφταναν σε δυσθεώρητα ύψη, προσείλκυσαν απατεώνες και πλαστογράφους. Προσέφεραν βαρύτιμους κυλίνδρους πλαστών κειμένων, παλαίωναν τον πάπυρο, ένωναν περισσότερα έργα σε ένα για να αυξήσουν την έκτασή του και επινοούσαν κάθε λογής περίτεχνες νοθείες. Κάποιος σοφός με αίσθηση του χιούμορ το διασκέδασε κι έκατσε κι έγραψε έργα ανύπαρκτα, αυθεντικές απατεωνιές, με σκοπό να προκαλέσει την απληστία των Πτολεμαίων. Οι τίτλοι ήταν διασκεδαστικοί και, θα έκαναν πάταγο στις μέρες μας, παραδείγματος χάρη: Όσα δεν είπε ο Θουκυδίδης. Αρκεί να αντικαταστήσουμε τον Θουκυδίδη με τον Κάφκα ή τον Τζόις για να αντιληφθούμε τις προσδοκίες που θα προκαλούσε ο πλαστογράφος μόλις εμφανιζόταν στη Βιβλιοθήκη με τις ψευδείς αναμνήσεις και τα ανομολόγητα μυστικά του συγγραφέα ανά χείρας.

Πέρα από τις βάσιμες υποψίες απάτης, οι αγοραστές βιβλίων για τη Βιβλιοθήκη είχαν και τον φόβο μήπως προσπεράσουν κάποιο πολύτιμο βιβλίο με κίνδυνο να εξαγριώσουν τον φαραώ. Κάθε τόσο, ο βασιλιάς επιθεωρούσε τους κυλίνδρους της συλλογής του με την ίδια περηφάνια με την οποία επιθεωρούσε τις στρατιωτικές παρελάσεις. Ρωτούσε τον Δημήτριο τον Φαληρέα, τον υπεύθυνο για την αρχειοθέτηση της Βιβλιοθήκης, πόσα βιβλία είχαν ήδη συγκεντρώσει. Και ο Δημήτριος τον ενημέρωνε σχετικά με τον αριθμό: «Υπάρχουν ήδη περισσότερες από διακόσιες χιλιάδες, Βασιλιά μου, και καταβάλλω κάθε δυνατή προσπάθεια για να συμπληρωθούν το συντομότερο οι τόμοι που λείπουν μέχρι τις πεντακόσιες χιλιάδες». Η ακόρεστη πείνα για βιβλία στην Αλεξάνδρεια είχε αρχίσει να μετατρέπεται σε μια παθιασμένη κρίση τρέλας.

Γεννήθηκα σε μια χώρα και σε μια εποχή που το βιβλίο είναι είδος εύκολο να το αποκτήσεις. Στο σπίτι μου, ξεπηδούν από παντού. Σε περιόδους εντατικής εργασίας, όταν τα δανείζομαι κατά δεκάδες από τις διάφορες βιβλιοθήκες που ανέχονται τις επιδρομές μου, συνηθίζω να τα στοιβάζω πάνω σε καρέκλες ή και στο πάτωμα. Ανοιχτά κι αυτά, «μπρούμυτα», σαν δίριχτες στέγες που αναζητούν σπίτι για να του προσφέρουν καταφύγιο. Τώρα, προκειμένου να αποφύγω να τα τσαλακώσει ο δίχρονος γιος μου, τα στοιβάζω στη ράχη του καναπέ, κι όταν κάθομαι για να ξεκουραστώ, νιώθω τις γωνίες τους στο σβέρκο μου. Προσπάθησα να υπολογίσω τις τιμές των βιβλίων σε σχέση με τα ενοίκια στην πόλη όπου ζω και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι τα βιβλία μου είναι ενοικιαστές με υψηλό κόστος στέγασης. Πιστεύω όμως ότι όλα, από τα μεγάλα φωτογραφικά λευκώματα μέχρι εκείνες τις παλιές εκδόσεις τσέπης, δεμένες με κόλλα, που συνέχεια κλείνουν σαν τα μύδια κάνουν ένα σπίτι πιο φιλόξενο.

Η ιστορία των προσπαθειών, των ταξιδιών και των δυσκολιών προκειμένου να γεμίσουν τα ράφια της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας ίσως μοιάζει ελκυστική λόγω του εξωτισμού της. Πρόκειται για παράξενα γεγονότα, περιπέτειες, όπως τα θαυμαστά ταξίδια των θαλασσοπόρων στις Ινδίες σε αναζήτηση μπαχαρικών. Σήμερα, τα βιβλία είναι τόσο τετριμμένα, τόσο μακριά από την αίγλη των τεχνολογικών εξελίξεων, που δεν είναι λίγοι όσοι προφητεύουν την εξαφάνισή τους. Κάθε τόσο διαβάζω με θλίψη άρθρα στις εφημερίδες που προαναγγέλλουν τον αφανισμό των βιβλίων, τα οποία θα αντικατασταθούν από ηλεκτρονικές συσκευές και θα ηττηθούν από τις πολυάριθμες δυνατότητες ψυχαγωγίας. Οι πιο απαισιόδοξοι υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε μπροστά στο τέλος μιας εποχής, σε μια πραγματική «βιβλική» καταστροφή που θα βάλει λουκέτο στα βιβλιοπωλεία και θα ερημώσει τις βιβλιοθήκες. Μοιάζουν να υπαινίσσονται ότι πολύ σύντομα τα βιβλία θα εκτίθενται στις προθήκες εθνολογικών μουσείων, δίπλα στις προϊστορικές αιχμές δοράτων. Με τις εικόνες αυτές χαραγμένες στη φαντασία, οδηγώ το βλέμμα μου στις ατέλειωτες σειρές βιβλίων και δίσκων βινυλίων και αναρωτιέμαι αν ένας αγαπημένος παλιός κόσμος βρίσκεται στο χείλος της εξαφάνισης.

Είμαστε σίγουροι;

Το βιβλίο έχει ξεπεράσει τη δοκιμασία του χρόνου, έχει αποδείξει ότι είναι δρομέας μεγάλων αποστάσεων. Κάθε φορά που ξυπνούσαμε από το όνειρο των επαναστάσεών μας ή από τον εφιάλτη των ανθρώπινων καταστροφών μας, το βιβλίο ήταν εκεί. Όπως λέει ο Ουμπέρτο Έκο, παραμένει στην ίδια κατηγορία με το κουτάλι, το σφυρί, τον τροχό ή το ψαλίδι. Από τη στιγμή που επινοήθηκαν, δεν μπορεί να φτιαχτεί τίποτα καλύτερο.

Φυσικά, η τεχνολογία είναι εντυπωσιακή και έχει επαρκή δύναμη για να εκθρονίσει τις παλιές μοναρχίες. Ωστόσο, όλοι νοσταλγούμε πράγματα που χάσαμε –φωτογραφίες, αρχεία, παλιές δουλειές, αναμνήσεις– λόγω της ταχύτητας με την οποία τα μέσα που τα φιλοξενούν παλιώνουν και γίνονται παρωχημένα. Πρώτα τα τραγούδια που είχαμε γράψει στις κασέτες μας, ύστερα οι ταινίες στις βιντεοκασέτες. Καταβάλλουμε απίστευτες προσπάθειες προκειμένου να συλλέξουμε αυτό που η τεχνολογία παλεύει να θέσει εκτός μόδας. Όταν εμφανίστηκε το DVD, μας έλεγαν ότι επιτέλους είχαμε λύσει για πάντα το πρόβλημα της αποθήκευσης, μα ξαναδοκιμάζουν δελεάζοντάς μας με νέους ακόμα μικρότερους δίσκους, που, φυσικά, προϋποθέτουν την αγορά νέων συσκευών. Το περίεργο είναι ότι μπορούμε ακόμη να διαβάσουμε ένα χειρόγραφο που κάποιος αντέγραψε υπομονετικά πριν από δέκα αιώνες, αλλά δεν μπορούμε πια να δούμε το περιεχόμενο μιας βιντεοκασέτας ή μιας δισκέτας μόλις λίγων χρόνων, παρά μόνο αν διατηρούμε όλους τους προηγούμενους υπολογιστές και τις συσκευές αναπαραγωγής μας, εν είδει μουσείου ληγμένων συσκευών, στις αποθήκες των σπιτιών μας.

Ας μην ξεχνάμε ότι το βιβλίο υπήρξε σύμμαχός μας, εδώ και πολλούς αιώνες, σε έναν πόλεμο που δεν έχει καταγραφεί στα συγγράμματα της ιστορίας. Στον αγώνα μας να διαφυλάξουμε τα πολύτιμα δημιουργήματά μας: τις λέξεις, που δεν είναι παρά ένα φύσημα του αέρα· τη μυθοπλασία που επινοούμε για να νοηματοδοτήσουμε το χάος και να επιζήσουμε μέσα σε αυτό· τις γνώσεις, αληθινές ή ψεύτικες, μα πάντα προσωρινές, που μάταια προσπαθούμε να σκαλίσουμε στον σκληρό βράχο της άγνοιάς μας.

Γι’ αυτό αποφάσισα να αφοσιωθώ σε αυτή την έρευνα. Στην αρχή υπήρχαν ερωτήματα, πλήθος ερωτημάτων: Πότε εμφανίστηκαν τα βιβλία; Ποια μυστικά κρύβονται πίσω από τις προσπάθειες εξάπλωσης ή καταστροφής τους; Τι χάθηκε στη διαδρομή και τι σώθηκε; Γιατί κάποια από αυτά έγιναν κλασικά; Πόσες απώλειες προκάλεσαν ο αμείλικτος χρόνος, οι πύρινες γλώσσες, η υδάτινη λαίλαπα; Ποια βιβλία κάηκαν με λύσσα και ποια βιβλία αντιγράφηκαν με το μεγαλύτερο πάθος; Μήπως τα ίδια;

Η αφήγηση αυτή είναι μια απόπειρα να (παρ)ακολουθήσω την περιπέτεια εκείνων των κυνηγών βιβλίων. Θα ήθελα να ήμουν, κατά κάποιον τρόπο, η απίθανη συνοδοιπόρος τους, παραφυλάγοντας για ν’ ανακαλύψω χαμένα χειρόγραφα, άγνωστες ιστορίες και φωνές λίγο προτού σιγήσουν. Ίσως εκείνες οι ομάδες εξερευνητών να ήταν απλώς πιστοί ακόλουθοι βασιλιάδων που τους διακατείχε η μεγαλομανία. Ίσως να μην αντιλαμβάνονταν τη σημασία της αποστολής τους, ίσως την έβρισκαν παράλογη, και τα βράδια στο ύπαιθρο, σαν έσβηνε κι η φωτιά κι η θράκα, ίσως μουρμούριζαν μέσα από τα δόντια τους ότι είχαν βαρεθεί να παίζουν τη ζωή τους κορόνα-γράμματα για το όνειρο ενός τρελού. Σίγουρα θα προτιμούσαν να τους είχαν στείλει σε μια αποστολή με περισσότερες πιθανότητες να αναρριχηθούν στην ιεραρχία, όπως να καταπνίξουν κάποια εξέγερση στη νουβιακή έρημο ή να επιθεωρήσουν τα φορτία στις μαούνες του Νείλου. Αλλά, υποψιάζομαι πως, αναζητώντας τα ίχνη όλων των βιβλίων σαν να ήταν κομμάτια ενός σκορπισμένου θησαυρού, έθεταν, χωρίς να το ξέρουν, τα θεμέλια του κόσμου μας.