«Σαίξπηρ: Όλη η αλήθεια για τη ζωή του» του Μπιλ Μπράισον (προδημοσίευση)

Τα πρώτα χρόνια, 1564-1585

Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ γεννήθηκε σε έναν κόσμο που είχε ήδη χάσει αρκετούς ανθρώπους και προσπαθούσε απεγνωσμένα να κρατήσει στη ζωή όσους είχαν απομείνει. Το 1564 η Αγγλία είχε πληθυσμό τρία με πέντε εκατομμύρια – πολύ λιγότερο απ’ ό,τι πριν από τριακόσια χρόνια, όταν άρχισε να μειώνεται σταθερά εξαιτίας της πανώλης. Τώρα ο αριθμός των Βρετανών ουσιαστικά υποχωρούσε, έχοντας μειωθεί κατά την προηγούμενη δεκαετία περίπου έξι τοις εκατό συνολικά. Στο Λονδίνο υπολογίζεται ότι είχε χάσει τη ζωή του το ένα τέταρτο των κατοίκων.

Αλλά η πανώλη ήταν μόνο η αρχή των δεινών για την Αγγλία. Ο ταλαιπωρημένος πληθυσμός της κινδύνευε συγχρόνως από τη φυματίωση, την ιλαρά, τη ραχίτιδα, το σκορβούτο, την ευλογιά (δύο ειδών, τη συρρέουσα και την αιμορραγική), τη χοιράδωση, τη δυσεντερία και μια τεράστια ποικιλία πυρετών –τριταίο, τεταρταίο, επιλόχειο, στιγματικό, καραβίσιο, καθημερινό–, καθώς και από «παροξυσμό», «δαιμονισμό» και από πολλές άλλες αρρώστιες, ακόμα πιο ασαφείς και περίεργες. Και δεν υπήρχε βέβαια διαφορά μεταξύ των τάξεων όσον αφορά τις ασθένειες. Η ίδια η βασίλισσα Ελισάβετ κόντεψε να πεθάνει από ευλογιά το 1562, μόλις δύο χρόνια πριν από τη γέννηση του Σαίξπηρ.

Ακόμα και πιο ελαφρές περιπτώσεις –όπως πέτρα στα νεφρά, μόλυνση τραύματος, δύσκολος τοκετός– πολύ συχνά απέβαιναν μοιραίες. Σχεδόν εξίσου επικίνδυνη με την αρρώστια ήταν και η θεραπεία. Οι ασθενείς έπρεπε να καθαρθούν, και έτσι τους έκαναν αφαίμαξη μέχρι να λιποθυμήσουν – μάλλον ακατάλληλη θεραπεία για έναν εξασθενημένο οργανισμό. Εκείνα τα χρόνια τα παιδιά σπάνια γνώριζαν τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους.

Πολλές από τις αρρώστιες της εποχής του Σαίξπηρ με τις παράξενες ονομασίες σήμερα τις αποκαλούμε διαφορετικά (αυτό που έλεγαν «καραβίσιο πυρετό», για παράδειγμα, τώρα το λέμε «τύφο»), αλλά κάποιες άλλες συνδέονται με αυτή τη συγκεκριμένη εποχή κατά παράδοξο τρόπο. Μία από αυτές τις ασθένειες ήταν η «αγγλική εφίδρωση», που μόλις είχε υποχωρήσει, αφού προηγουμένως είχε εξολοθρεύσει πολύ κόσμο, γιατί ήταν πολύ διαδεδομένη. Την έλεγαν «η μάστιγα χωρίς τρόμο», επειδή ήταν απίστευτα σύντομη: Τα θύματά της συνήθως αρρώσταιναν και πέθαιναν μέσα σε μία μέρα. Ευτυχώς πολλοί άνθρωποι γλίτωσαν από την αρρώστια και σταδιακά ο πληθυσμός απέκτησε ανοσία, με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί οριστικά το 1550. Η λέπρα, ένας από τους μεγαλύτερους φόβους του Μεσαίωνα, ευτυχώς είχε υποχωρήσει επίσης τα τελευταία χρόνια και δεν διαδόθηκε ποτέ ξανά τόσο πολύ. Όμως δεν πρόλαβαν να εκλείψουν αυτοί οι κίνδυνοι και ένας νέος θανατηφόρος πυρετός εμφανίστηκε, που τον έλεγαν «η νέα αρρώστια». Μεταξύ 1556 και 1559 σάρωσε κυριολεκτικά κατά διαδοχικά κύματα τη χώρα, αφήνοντας πίσω δεκάδες χιλιάδες νεκρούς. Και, το χειρότερο απ’ όλα, οι επιδημίες αυτές συνέπεσαν με τις απελπιστικά κακές σοδειές του 1555 και του 1556, που καταδίκασαν τον κόσμο σε ασιτία. Ήταν πραγματικά μια φρικτή εποχή. Η πανώλη όμως παρέμενε η χειρότερη μάστιγα. Τρεις μόλις μήνες μετά τη γέννηση του Ουίλιαμ, στα αρχεία της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας στο Στράτφορντ, εκεί που κατέγραφαν τις ταφές, έχουν σημειώσει Hic incepit pestis, («Εδώ αρχίζει η πανώλη») πλάι στο όνομα ενός αγοριού, του Όλιβερ Γκριν. Η επιδημία, που ξέσπασε το 1564, ήταν πραγματικά τρομερή. Τουλάχιστον διακόσια άτομα πέθαναν στο Στράτφορντ, δεκαπλάσια απ’ ό,τι συνήθως. Ακόμα και χωρίς να έχει ξεσπάσει πανώλη, στην Αγγλία πέθαινε το δεκαέξι τοις εκατό των βρεφών. Εκείνη τη χρονιά χάθηκαν τα δύο τρίτα. Ένας γείτονας των Σαίξπηρ έχασε τέσσερα παιδιά. Από μια άποψη, το μεγαλύτερο επίτευγμα του Σαίξπηρ δεν ήταν ότι έγραψε τον Άμλετ ή τα σονέτα, αλλά ότι κατάφερε να επιβιώσει τον πρώτο χρόνο της ζωής του.

Η λέπρα, ένας από τους μεγαλύτερους φόβους του Μεσαίωνα, ευτυχώς είχε υποχωρήσει επίσης τα τελευταία χρόνια και δεν διαδόθηκε ποτέ ξανά τόσο πολύ. Όμως δεν πρόλαβαν να εκλείψουν αυτοί οι κίνδυνοι και ένας νέος θανατηφόρος πυρετός εμφανίστηκε, που τον έλεγαν «η νέα αρρώστια». Μεταξύ 1556 και 1559 σάρωσε κυριολεκτικά κατά διαδοχικά κύματα τη χώρα, αφήνοντας πίσω δεκάδες χιλιάδες νεκρούς. [...] Ήταν πραγματικά μια φρικτή εποχή. Η πανώλη όμως παρέμενε η χειρότερη μάστιγα.

Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς γεννήθηκε. Πολλή φαιά ουσία έχει καταναλωθεί και μεγάλη ευρηματικότητα έχει επιδειχθεί για να υπολογιστεί η ημερομηνία της γέννησής του με βάση ένα δυο σίγουρα γεγονότα και κάποιες αμυδρές πιθανότητες. Η παράδοση λέει ότι γεννήθηκε στις 23 Απριλίου, ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου και εθνικής γιορτής της Αγγλίας, και κατά σύμπτωση την ίδια ημέρα πέθανε ο Σαίξπηρ, πενήντα δύο χρόνια αργότερα. Αυτές οι συμπτώσεις είναι βέβαια ακαταμάχητες, αλλά το μόνο αδιαμφισβήτητο γεγονός σε σχέση με την ημέρα της γέννησής του είναι ότι βαπτίστηκε στις 26 Απριλίου. Συνήθιζαν τότε να βαπτίζουν τα παιδιά γρήγορα –εξαιτίας της μεγάλης βρεφικής θνησιμότητας– και μάλιστα όχι αργότερα από την πρώτη Κυριακή ή την πρώτη θρησκευτική γιορτή μετά τη γέννησή τους, εκτός και αν υπήρχε σοβαρός λόγος αναβολής. Αν ο Σαίξπηρ είχε γεννηθεί στις 23 Απριλίου –που έπεφτε Κυριακή το 1564–, τότε η προφανής ημέρα βάπτισης θα ήταν η 25η Απριλίου, δύο ημέρες αργότερα, που ήταν η γιορτή του Αγίου Μάρκου. Όμως κάποιοι θεωρούσαν την ημέρα αυτή γρουσούζικη και έτσι –σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, που μάλλον εκφράζει ελπίδα παρά βεβαιότητα–, η βάπτιση αναβλήθηκε για μία ημέρα και έγινε στις 26 Απριλίου.

Είμαστε τυχεροί που ξέρουμε τόσα πράγματα. Γιατί ο Σαίξπηρ γεννήθηκε ακριβώς την εποχή που άρχισαν για πρώτη φορά να κρατούν αξιόπιστα αρχεία. Παρόλο που όλες οι ενορίες της Αγγλίας είχαν πάρει εντολή είκοσι έξι χρόνια νωρίτερα, το 1538, να καταγράφουν τις γεννήσεις, τους θανάτους και τις βαπτίσεις, δεν ακολουθούσαν όλες αυτή την πρακτική. (Πολλοί σκέφτηκαν ότι αυτό το ξαφνικό ενδιαφέρον του κράτους να συγκεντρώσει πληροφορίες προμήνυε κάποια καινούργια φορολογία.) Στο Στράτφορντ άρχισαν να κρατούν αρχεία πολύ αργά, μόλις το 1558. Πρόλαβαν λοιπόν να περιλάβουν τον Ουίλιαμ αλλά όχι και τη γυναίκα του, την Αν Χάθαγουεϊ, που είχε γεννηθεί οκτώ χρόνια νωρίτερα.

Αν σκεφτούμε πάντως ότι ο Σαίξπηρ γεννήθηκε με το παλιό, Ιουλιανό ημερολόγιο, και όχι με το Γρηγοριανό, που συντάχθηκε το 1582, όταν ήταν πια αρκετά μεγάλος για να παντρευτεί, θα καταλάβουμε ότι όλη αυτή η συζήτηση για την ημερομηνία της γέννησής του είναι μάλλον ακαδημαϊκή. Γιατί η 23η Απριλίου της εποχής του Σαίξπηρ είναι για μας η 3η Μαΐου. Τώρα, επειδή το Γρηγοριανό ημερολόγιο είχε προταθεί από ξένους και θεσπιστεί από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄, η Βρετανία το είχε απορρίψει και δεν το χρησιμοποίησε πριν από το 1751. Επομένως, για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του Σαίξπηρ και για τα επόμενα 135 χρόνια οι ημερομηνίες στη Βρετανία ήταν πολύ διαφορετικές απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη – πράγμα που έχει προκαλέσει μεγάλο πονοκέφαλο στους ιστορικούς από την εποχή εκείνη μέχρι και σήμερα.

Το κυριότερο ιστορικό γεγονός του 16ου αιώνα στην Αγγλία ήταν η επικράτηση του προτεσταντισμού έναντι του καθολικισμού – αν και η μετάβαση αυτή δεν ήταν ομαλή. Η Αγγλία παλινδρόμησε από τον προτεσταντισμό, που επικρατούσε επί Εδουάρδου ΣΤ΄, στον καθολικισμό, επί Μαρίας Τιδόρ, και πάλι στον προτεσταντισμό, επί Ελισάβετ.

Το κυριότερο ιστορικό γεγονός του 16ου αιώνα στην Αγγλία ήταν η επικράτηση του προτεσταντισμού έναντι του καθολικισμού – αν και η μετάβαση αυτή δεν ήταν ομαλή. Η Αγγλία παλινδρόμησε από τον προτεσταντισμό, που επικρατούσε επί Εδουάρδου ΣΤ΄, στον καθολικισμό, επί Μαρίας Τιδόρ, και πάλι στον προτεσταντισμό, επί Ελισάβετ. Σε κάθε αλλαγή όσοι αξιωματούχοι επέμεναν στο παλιό δόγμα και δεν πρόφταιναν να εγκαταλείψουν τη χώρα αντιμετώπιζαν σκληρές ποινές, όπως συνέβη στον Τόμας Κράνμερ, Αρχιεπίσκοπο του Κάντερμπρι, και στους συνεργάτες του, που κάηκαν στην πυρά στην Οξφόρδη, όταν ανέβηκε στον θρόνο η καθολική Μαρία Τιδόρ το 1553. Το γεγονός αυτό περιγράφεται πολύ παραστατικά στο βιβλίο του Τζον Φοξ που επισήμως έχει τον τίτλο “Actes and Monuments of These Latter and Perillous Days, Touching Matters of the Church” [Έργα και Μνημεία αυτών των Προσφάτων και Επικινδύνων Ημερών, τα οποία Άπτονται Θεμάτων της Εκκλησίας], αλλά έγινε γνωστό ήδη από την ελισαβετιανή εποχή ως “Foxe’s Book of Martyrs” [Το Βιβλίο των Μαρτύρων του Φοξ], ένα βιβλίο που ενίσχυε το μένος των προτεσταντών εναντίον του καθολικισμού την περίοδο που έζησε ο Σαίξπηρ. Ικανοποιούσε επίσης ιδιαίτερα και τη βασίλισσα Ελισάβετ, εφόσον στις επανεκδόσεις του ο Φοξ συμπεριέλαβε και ένα επιπλέον κεφάλαιο με τίτλο «Το θαύμα της σωτηρίας της Λαίδης Ελισάβετ, νυν Βασιλίσσης της Αγγλίας», στο οποίο επαινούσε τη βασίλισσα για το θάρρος που έδειξε υπερασπιζόμενη τον προτεσταντισμό κατά τη διάρκεια της «αιρετικής» βασιλείας της ετεροθαλούς αδελφής της, της καθολικής Μαρίας Τιδόρ (αν και η Ελισάβετ δεν είχε επιδείξει ίχνος θάρρους εκείνη την εποχή).

Παρόλο που όλη εκείνη την περίοδο μαίνονταν τα θρησκευτικά πάθη και ήταν πολλοί αυτοί που μαρτύρησαν για την πίστη τους, η μετάβαση της κοινωνίας στον προτεσταντισμό συντελέστηκε χωρίς εμφύλιο πόλεμο, χωρίς εκτεταμένες σφαγές. Στα σαράντα πέντε χρόνια βασιλείας της Ελισάβετ εκτελέστηκαν λιγότεροι από διακόσιοι καθολικοί. Στη Γαλλία, αντιθέτως, σκοτώθηκαν οκτώ χιλιάδες προτεστάντες ουγενότοι μόνο στο Παρίσι, στη μεγάλη σφαγή του 1572, τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, και σε αυτό τον αριθμό δεν συμπεριλαμβάνονται ένας Θεός ξέρει πόσες χιλιάδες άλλα θύματα στην υπόλοιπη Γαλλία. Η σφαγή αυτή τραυμάτισε βαθιά την Αγγλία –ο Κρίστοφερ Μάρλοου την περιέγραψε πολύ παραστατικά στο θεατρικό του έργο Η σφαγή των Παρισίων και συμπεριέλαβε σκηνές σφαγής σε δύο ακόμα έργα του–, με αποτέλεσμα να φοβούνται για τη ζωή τους και συγχρόνως να εμπνέονται από φλογερά πατριωτικά αισθήματα δύο ολόκληρες γενιές βρετανών προτεσταντών.

Όταν γεννήθηκε ο Σαίξπηρ, η Ελισάβετ ήταν τριάντα ετών και είχε μόλις συμπληρώσει πέντε χρόνια στον θρόνο. Θα βασίλευε για άλλα τριάντα εννέα χρόνια, που δεν θα ήταν καθόλου εύκολα. Στα μάτια των καθολικών ήταν παράνομη και νόθα. Ο ένας Πάπας μετά τον άλλον εξαπέλυαν επιθέσεις εναντίον της, πρώτα αφορίζοντάς την και στη συνέχεια καλώντας ανοιχτά τους πιστούς να τη δολοφονήσουν. Επιπλέον, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της βασιλείας της, υπήρχε μια σημαντική εναλλακτική λύση για τους καθολικούς στο πρόσωπο της εξαδέλφης της Μαρίας Στιούαρτ, βασίλισσας της Σκοτίας. Επειδή η ζωή της Ελισάβετ κινδύνευε, τα μέτρα για την ασφάλειά της ήταν δρακόντεια. Δεν επιτρεπόταν να είναι μόνη έξω από το παλάτι και μέσα σ’ αυτό οι φύλακες την ακολουθούσαν παντού. Τη συμβούλευαν να μη δέχεται ως δώρο ρούχα που θα έρχονταν σε άμεση επαφή με το σώμα της, με τον φόβο ότι μπορεί οι εχθροί της να είχαν φροντίσει να κολλήσει μέσω αυτών πανώλη. Ακόμα και την καρέκλα που χρησιμοποιούσε συνήθως είχαν θεωρήσει κάποια στιγμή ότι μπορεί να είχαν μολύνει. Όταν κυκλοφόρησε η φήμη ότι είχε παρεισφρήσει στην Αυλή της κάποιος Ιταλός, που ήταν ειδικός στα δηλητήρια, έδιωξε όλους τους ιταλούς υπηρέτες από το παλάτι. Στο τέλος, επειδή δεν μπορούσε να εμπιστευθεί κανέναν, είχε πάντα ένα παλιό σπαθί πλάι στο κρεβάτι της.

Σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας της –άρα για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του Σαίξπηρ–, το θέμα της διαδοχής είχε πάρει διαστάσεις πανεθνικής αγωνίας. Όπως παρατηρεί ο Φρανκ Κέρμοουντ, το ένα τέταρτο των έργων του Σαίξπηρ περιστρέφεται γύρω από το θέμα της διαδοχής κάποιου βασιλιά – παρόλο που οι ανοιχτές συζητήσεις για τη διαδοχή της Ελισάβετ απαγορεύονταν από τον νόμο. Ένας πουριτανός βουλευτής, ο Πίτερ Ουέντουερθ, έμεινε δέκα χρόνια φυλακισμένος στον Πύργο του Λονδίνου μόνο και μόνο επειδή τόλμησε να θέσει το θέμα σε ένα κείμενο που είχε γράψει. Η Ελισάβετ δεν ήταν φανατική προτεστάντισσα. Διατήρησε αρκετά από το τελετουργικό της Καθολικής Εκκλησίας (αν δεν ήταν η Ελισάβετ, δεν θα υπήρχε σήμερα εσπερινός στις αγγλικές εκκλησίες) και στη διάρκεια της βασιλείας της δεν απαιτούσε συνήθως τίποτα παραπάνω από μια απλή και τυπική αποδοχή του αγγλικανικού δόγματος. Το Στέμμα δεν ενδιαφερόταν τόσο να κατευθύνει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των υπηκόων του όσο να εξασφαλίσει την αφοσίωσή τους στο πρόσωπο του μονάρχη. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν συλλαμβάνονταν καθολικοί ιερείς να κηρύττουν παράνομα, δεν διώκονταν ως αιρετικοί, αλλά παραπέμπονταν με την κατηγορία της προδοσίας. Όταν η Ελισάβετ επισκεπτόταν τις επαρχίες της επικράτειάς της, τη φιλοξενούσαν διάφορες οικογένειες καθολικών, με την προϋπόθεση ότι της ήταν απολύτως αφοσιωμένες. Επομένως, το να είναι απλώς καθολικός κάποιος δεν ήταν από μόνο του επικίνδυνο στην ελισαβετιανή Αγγλία. Το να είναι όμως καθολικός στη δημόσια ζωή του και να προπαγανδίζει υπέρ του καθολικού δόγματος ήταν άλλο θέμα.