Ψυχής δρόμοι

Ἀσυνείδητη πίστη καί ἐκδηλώσεις τῆς πίστης κατά τά πρῶτα χρόνια της ζωῆς

Ἡ καταγωγή τῆς ἀσυνείδητης πίστης βρίσκεται στίς πολύπλοκες ἀλληλεπιδράσεις τῆς δυάδας βρέφους-φροντιστῆ. Μία ἀνάλυση αὐτῆς τῆς σχέσης μᾶς δίνει τήν εὐκαιρία νά σκιαγραφήσουμε τά ἰδιαίτερα προεννοιολογικά χαρακτηριστικά τῶν δυναμικῶν καί τῶν ἐκδηλώσεων τῆς πίστης στά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς, τά ὁποῖα μέ τή σειρά τους προετοιμάζουν τό ἔδαφος γιά τήν περιγραφή τῆς συνειδητῆς πίστης καί τῆς σχέσης της μέ τό ἀσυνείδητο σύστημα. Ὑπάρχει ἡ ἄποψη πώς οἱ ἀσυνείδητες ὀργανώσεις τῆς ἐμπειρίας μποροῦν νά γίνουν κατανοητές ἀπό τή δομή τῶν δυναμικῶν καί τῶν ἐκδηλώσεων τῆς πίστης καί πώς αὐτές οἱ προεννοιολογικές ὀργανώσεις συνεχίζουν μέ δυναμικό καί μεταμορφωτικό τρόπο νά εἶναι παροῦσες καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς ζωῆς, ἐπηρεάζοντας βαθιά τούς πιό συνειδητούς, ἐννοιολογικούς καί συμβολικούς σχηματισμούς τῆς πίστης.

Τό βρέφος «δέν ἔχει ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ του ὡς ἑρμηνευτῆ τῆς ἐμπειρίας» (Ogden 1986), ἐπειδή οἱ προστοχαστικές, ἐννοιολογικές καί συμβολικές ἱκανότητες ἀρχίζουν τή  στοιχειώδη ἐμφάνισή τους μετά τήν ἡλικία τῶν 18 μηνῶν. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἐμπειρία τοῦ βρέφους δέν μπορεῖ νά διατυπωθεῖ μέσα ἀπό τή γλώσσα καί τά σύμβολα.

Πρίν προχωρήσουμε σέ μία ἀπεικόνιση τῆς ἀσυνείδητης πίστης, εἶναι ἀπαραίτητο νά περιγράψουμε μέ συντομία τά εἰδικά χαρακτηριστικά τοῦ ἀσυνείδητου συστήματος καί τή σχέση του μέ τή δυάδα βρέφους-φροντιστῆ. Τό ἀσυνείδητο ἐν προκειμένῳ ἀφορᾶ προεννοιολογικές, προσυμβολικές καί προστοχαστικές ὀργανώσεις τῆς ἐμπειρίας. Τό βρέφος «δέν ἔχει ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ του ὡς ἑρμηνευτῆ τῆς ἐμπειρίας» (Ogden 1986), ἐπειδή οἱ προστοχαστικές, ἐννοιολογικές καί συμβολικές ἱκανότητες ἀρχίζουν τή  στοιχειώδη ἐμφάνισή τους μετά τήν ἡλικία τῶν 18 μηνῶν. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἐμπειρία τοῦ βρέφους δέν μπορεῖ νά διατυπωθεῖ μέσα ἀπό τή γλώσσα καί τά σύμβολα. Ὡστόσο τό βρέφος ἔχει τήν ἱκανότητα νά ὀργανώνει τήν ἐμπειρία σέ προεννοιολογικά καί προσυμβολικά ζεύγη (ὁ-ἑαυτός-καί-ὁ-ἄλλος, ὁ-ἑαυτός-μέ-τόν-ἄλλον) ἤ σχήματα πού ἐλάχιστα διαφοροποιοῦνται τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο (Fast 1998, Sroufe 1995, Stern 1985). Αὐτές οἱ ὀργανώσεις ἐμπειριῶν σχηματίζονται στό πλαίσιο τῆς ἀναγνώρισης καί ἀνταπόκρισης ἑνός φροντιστῆ στίς ἐκφράσεις, τίς προσδοκίες καί τίς ἀνάγκες τοῦ βρέφους (Beebe & Lachmann 1997, Stern 1985 καί 1995, Shane, Shane & Gales 1997). Ἀρχικά αὐτά τά ἀσυνείδητα σχεσιακά σχήματα (schemes) εἶναι ἀδιαφοροποίητα. Τό βρέφος, δηλαδή, ἄν καί ἔχει τήν ἱκανότητα νά τοποθετεῖ ἀντικείμενα στό χῶρο, δέν εἶναι ἀκόμα ἱκανό νά διαφοροποιεῖται ἀνάμεσα στόν ἑαυτό καί στόν φροντιστή του ἤ νά ξεχωρίζει ἕνα σχῆμα ἀπό κάποιο ἄλλο (Pine 1994, Sroufe 1995, σ. 56). Αὐτές οἱ πρῶτες προεννοιακές, ἀσυνείδητες καί ἀδιαφοροποίητες ὀργανώσεις μποροῦν νά γίνουν κατανοητές ὡς ἀντιπροσωπευτικές διαδικασίες (Beebe & Lachmann 1997) ἤ ἀτελῆ δυναμικά σχήματα (Fast 1998). Τά ἀτελῆ, δυναμικά, σχεσιακά σχήματα διακρίνονται ἀπό τέσσερα χαρακτηριστικά τοῦ ἀσυνείδητου συστήματος πού συνδέονται μεταξύ τους. Ὁ Freud ὑποστήριξε ὅτι ἡ σκέψη ὡς πρωτογενής διαδικασία ἀποτελεῖ ἀναπόσπαστο μέρος τοῦ ἀσυνείδητου. Ἡ γνώση πρωτογενοῦς διαδικασίας (primary process cognition) ὀργανώνει τήν ἐμπειρία σέ ἀνάλογα (analogues) καί ὄχι σέ λογικές μορφές, ἐφόσον αὐτό ἀποτελεῖ δευτερογενῆ διαδικασία. Ἀκριβέστερα, ἡ πρωτογενής διαδικασία ὀργανώνει τά γεγονότα μέσω συναισθηματικῶν ἀναλόγων (Casement 1985, Fast 1998, σ. 103). Τά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς τό συναίσθημα (ἤ πρόδρομο συναίσθημα, Sroufe 1995) κυριαρχεῖ στήν ἐμπειρία ὀργάνωσης τοῦ βρέφους καί στήν ὀργάνωση τῆς ἐμπειρίας του. Αὐτές οἱ συναισθηματικές ὀργανώσεις, πού σχηματίζονται στά πλαίσια τῶν ἀλληλεπιδράσεων φροντιστῆ-βρέφους, ἐμπεριέχουν ἀναπαραστάσεις τοῦ ἑαυτοῦ καί τοῦ ἄλλου πού εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ἀσυνείδητες καί διαμορφώνουν τίς ἀντιλήψεις, τίς προσδοκίες καί τή συμπεριφορά τοῦ βρέφους (Jones 1995).

Ἕνα δεύτερο χαρακτηριστικό πού σχετίζεται μέ τήν πρωτογενῆ διαδικασία συναισθηματικῆς νόησης εἶναι ἡ ἄποψη τοῦ Freud πώς δέν ὑπάρχει ἄρνηση (Freud 1925) ἤ κριτική λειτουργία στό ἀσυνείδητο σύστημα. Ἡ ἄρνηση προϋποθέτει δευτερογενεῖς διαδικασίες πού ἐμπλέκουν τή λογική, ἔχοντας ἔτσι ἐν μέρει ὡς ἀποτέλεσμα οἱ γνωστικές-συναισθηματικές ἐμπειρίες νά ὀργανώνονται ἀπό τή λογική καί τήν ὀρθή κρίση. Ὡστόσο στό ἀσυνείδητο σχήματα ἤ ἀναπαραστάσεις πού εἶναι λογικά ἀσύμβατα, συνυπάρχουν χωρίς ἀντιπαραθέσεις, ἐπειδή εἶναι ὀργανωμένα πάνω στή βάση συναισθηματικῶν ἀναλόγων χωρίς τήν κριτική λειτουργία τῆς ἄρνησης. Γιά παράδειγμα, τό αἴσθημα ἐνθουσιασμοῦ ἑνός βρέφους καθώς ἀγγίζει καί κουνάει ἕνα κρεμαστό περιστρεφόμενο παιχνίδι ἴσως συνυπάρχει παράλληλα μέ τήν ὀργάνωση πού σχετίζεται μέ τόν ἐνθουσιασμό του ὅταν εἶναι παρών ὁ φροντιστής του. Αὐτό τό παρατηροῦμε καί ὡς ἐνήλικες στά ὄνειρά μας μέσω τῆς μετατόπισης καί συμπύκνωσης τῶν εἰκόνων.

Ἡ ἀπουσία ἄρνησης συνδέεται μέ τήν τρίτη πλευρά τοῦ ἀσυνείδητου συστήματος, τήν παντοδύναμη ἤ ἀλλιῶς μαγική νόηση. Ὁ Winnicott (1971) πιστεύει πώς ἕνα βρέφος δημιουργεῖ καί καταστρέφει τόν κόσμο μέ τρόπο παντοδύναμο καί ἀσυνείδητο. Τό μητρικό στῆθος ἐμφανίζεται μαγικά τήν ὥρα πού τό χρειάζεται καί στή φαντασία του ἐξαφανίζεται ὅταν ἔχει τελειώσει ὁ θηλασμός. Ἡ ἀναγνώριση αὐτῆς τῆς ἀνάγκης ἀπό τόν φροντιστή καί ἡ ἔγκαιρη ἀνταπόκριση σ΄ αὐτήν παρέχει στό βρέφος τήν ἀπαραίτητη ἐμπειρία καί πίστη στήν παντοδυναμία. Ἡ ἀσυνείδητη καί ἀδιαμόρφωτη αὐτή πίστη στήν παντοδυναμία εἶναι ἀπαραίτητη γιά νά ἀποκτήσει τό βρέφος ἐμπιστοσύνη στήν ἱκανότητά του νά ὀργανώνει τή συναισθηματική του ἐμπειρία σέ στοιχειώδη αἴσθηση ἑαυτοῦ. Ἄν καί συνεχίζεται ὁ διάλογος γιά τήν ἀναπτυξιακή προέλευση τῆς παντοδύναμης σκέψης (Pine 1994, Stern 1985), αὐτό πού πλέον δέν ἀμφισβητεῖται κλινικά ἤ θεωρητικά εἶναι ἡ παρουσία τῆς παντοδύναμης ἤ μαγικῆς σκέψης στήν ἀνθρώπινη συμπεριφορά καί σκέψη. Κατά τά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς τό ἀσυνείδητο σύστημα εἶναι συσχετιστικό, γεγονός πού ἀποτελεῖ τό τέταρτο χαρακτηριστικό του (Benjamin 1995, Orange 1995, Stolorow, Atwood, & Brandshaft 1994). Οἱ αὐτο-αναπαραστάσεις τοῦ βρέφους εἶναι πάντοτε συνδεδεμένες μέ κάποιο ἀντικείμενο, καί πιό συγκεκριμένα κάποιο συναισθηματικά σημαντικό ἀντικείμενο. Αὐτό σημαίνει πώς οἱ ὀργανώσεις ἐμπειρίας ἑνός βρέφους εἶναι συσχετιστικά σχήματα, τά ὁποῖα εἶναι ἀδιαφοροποίητα ὡς πρός τό γενικό τους πλαίσιο καί τά ἀντικείμενα, καί  ὀργανώνονται μέ συναισθηματικές ἀναλογίες πού διαμορφώνουν τή συμπεριφορά καί τίς ἀντιλήψεις.

Τά δυναμικά τῆς πίστης καί τοῦ ἀσυνείδητου συστήματος 

Μετά τή σύντομη αὐτή περιγραφή τῶν χαρακτηριστικῶν τοῦ ἀσυνείδητου συστήματος, εἶναι σημαντικές οἱ ἀκόλουθες ἐρωτήσεις: Ποιά εἶναι ἡ σχέση μεταξύ τῶν δυναμικῶν καί τῶν διατυπώσεων τῆς πίστης καθώς καί τῶν πρώιμων ἀσυνείδητων ὀργανώσεων τῆς ἐμπειρίας; Πῶς διατυπώνονται καί μέ ποιό τρόπο συνδέονται οἱ συνειδητοί συμβολικοί σχηματισμοί τῆς πίστης μέ τίς ἀσυνείδητες ὀργανώσεις τῆς πίστης πού δέν διατυπώνονται συμβολικά; Πῶς ἐπηρεάζουν οἱ ἀσυνείδητες ὀργανώσεις τῆς πίστης τή σκόπιμη χρήση τῶν θρησκευτικῶν ἀντικειμένων; Πῶς οἱ συμβολικοί σχηματισμοί τῆς πίστης μεταμορφώνουν τίς ἀδιαμόρφωτες καί ἀσυνείδητες ὀργανώσεις τῆς πίστης; Ὅσον ἀφορᾶ τήν περιγραφή τῶν ἐκδηλώσεων τῆς πίστης στά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς, ὁ φροντιστής καί τό βρέφος δέν  διακλαδίζονται. Ἀποτελοῦν ἕνα σύστημα ἐκδηλώσεων πίστης. Ἡ κατάλληλη καί ἔγκαιρη ἀναγνώριση καί ἀνταπόκριση τοῦ φροντιστῆ στίς σωματικές ἀνάγκες, ἀπαιτήσεις καί ἐπιθυμίες τοῦ βρέφους ἐξυπηρετοῦν τή ρύθμιση τῆς συναισθηματικῆς του ζωῆς καί μιάν αἴσθηση ὀργάνωσης (Sroufe 1995). Ὅπως παρατηρεῖ ὁ Ogden (1989), στό μυαλό τοῦ βρέφους ὁ φροντιστής ἔχει τό ρόλο τῆς μήτρας, ἐξασφαλίζοντας ὅτι τό βρέφος δέν θά ἀναστατωθεῖ ὑπερβολικά, ὥστε νά βιώσει ἔντονη ψυχολογική ταραχή καί ἀποδιοργάνωση (Sroufe 1995). Ὅπως εἶναι ἀναμενόμενο, σέ κάθε μορφή φροντίδας ὑπάρχει ἀποδιοργάνωση, ἡ ὁποία, ἄν δέν παρατείνεται χρονικά ἤ ἄν ὁ φροντιστής ἀναγνωρίζει τίς ἀνάγκες τοῦ βρέφους καί τό καταπραΰνει ἔγκαιρα, τότε αὐτό θά εἶναι σέ θέση νά διατηρήσει μία αἴσθηση ὀργάνωσης καί θά ἀρχίσει νά μαθαίνει πῶς νά βάζει σέ τάξη τόν ἑαυτό του (συναισθηματική αὐτορρύθμιση). Μέ ἄλλα λόγια, ὅταν οἱ διαταραχές εἶναι μικρῆς σημασίας καί διορθώνονται, τότε οἱ συμπεριφορές τοῦ φροντιστῆ καί οἱ ἀντιδράσεις τοῦ βρέφους διαμορφώνουν μία ἐπανορθωτική στιγμή καί σέ κάποιες περιπτώσεις οἱ στιγμές αὐτές μπορεῖ νά γίνουν τελετουργικές ἐκδηλώσεις. Σ’ αὐτές τίς διαδραστικές διαδικασίες φροντίδας καί ἐπανορθωτικῆς ἔγνοιας τό βρέφος ἐσωτερικοποιεῖ τίς ἐκδηλώσεις τοῦ φροντιστῆ. Οἱ ἀντιδράσεις τοῦ φροντιστῆ καί τοῦ βρέφους σχηματίζουν μαζί μία παραστατική διαδικασία τήν ὁποία ὁ Bollas (1987) ὀνομάζει ἰδιωματισμούς τῆς φροντίδας (idiomsofcare). Αὐτοί οἱ προσυμβολικοί ἰδιωματισμοί ἀποτελοῦν τό θεμέλιο πάνω στό ὁποῖο τό βρέφος θά ἀποκτήσει τή σωματοποιημένη καί ἀσυνείδητη πίστη καί ἐμπειρία ἐμπιστοσύνης, ἀφοσίωσης καί ἐλπίδας. Ἡ βασική ἐμπιστοσύνη τοῦ Erikson (1952) καί ἡ περιβαλλοντική ἐμπιστοσύνη (Winnicott 1971) ἀποτελοῦν σχήμα τα λόγου τῆς ἐμπειρίας τοῦ βρέφους μιᾶς ἀντιληπτικά ἑνοποιημένης καί σωματοποιημένης ἐμπιστοσύνης πού προβάλλει σάν ἀποτέλεσμα τῆς κατάλληλης ἀναγνώρισης καί ἀνταπόκρισης τοῦ φροντιστῆ. Ἡ προεννοιολογική καί ἀσυνείδητη ἀφοσίωση μπορεῖ νά γίνει κατανοητή ὡς μία συσχετιστική, συναισθηματική ὀργάνωση μέσα ἀπό τήν ὁποία οἱ ἀνάγκες ἀναγνωρίζονται καί ἱκανοποιοῦνται ἀπό ἕναν γονέα πού ἔχει τό καθῆκον νά ἀνταποκριθεῖ. Τό κλάμα τοῦ βρέφους ἐμπεριέχει τήν προσδοκία πώς ὁ ἄλλος θά αἰσθανθε ὑποχρεωμένος νά ἀνταποκριθεῖ. Συνεπῶς ἡ ἐλπίδα εἶναι μία ἀσυνείδητη ἐνσωματωμένη γνώση ἤ προσδοκία (Beebe & Lachmann 1997) πώς ὁ ὑπόχρεος ἄλλος θά ἀκούσει τή φωνή μου καί θά ἀνταποκριθεῖ. Τά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς ἡ ἐμπιστοσύνη, ἡ ἀφοσίωση καί ἡ ἐλπίδα εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένες μέ τό σῶμα. Τά πρῶτα χρόνια τῆς ἀνάπτυξης οἱ πόλοι τῆς πίστης εἶναι νοῦς-σῶμα-κόσμος.

Τό βρέφος δέν διαθέτει «ἔννοιες» ἤ διακριτές ἀναπαραστάσεις ἐμπιστοσύνης, ἀφοσίωσης καί ἐλπίδας. Οὔτε διαθέτει τήν ἱκανότητα νά διαφοροποιεῖ ξεκάθαρα τόν ἑαυτό του ἀπό τόν φροντιστή του. Ἐπιπλέον τό βρέφος δέν μπορεῖ ἀρχικά νά διακρίνει διαφορές μεταξύ ἐννοιολογικῶν πλαισίων καί χρόνου.

Φυσικά, ὅταν πρόκειται γιά βρέφος, ἡ ἀπόπειρα καί μόνο νά ἀναφερθεῖ κανείς σέ ὁποιαδήποτε ἀπό αὐτές τίς ἐννοιολογικές κατηγορίες εἶναι ἐπισφαλής. Τό βρέφος δέν διαθέτει «ἔννοιες» ἤ διακριτές ἀναπαραστάσεις ἐμπιστοσύνης, ἀφοσίωσης καί ἐλπίδας. Οὔτε διαθέτει τήν ἱκανότητα νά διαφοροποιεῖ ξεκάθαρα τόν ἑαυτό του ἀπό τόν φροντιστή του. Ἐπιπλέον τό βρέφος δέν μπορεῖ ἀρχικά νά διακρίνει διαφορές μεταξύ ἐννοιολογικῶν πλαισίων καί χρόνου. Τά πάντα εἶμαι ἐγώ (me) (Winnicott 1971). Ὅλα προέρχονται ἀπό μία πράξη. Τά πάντα εἶναι τώρα. Μέ ἄλλα λόγια, στίς πολυάριθμες ἀλληλεπιδράσεις του τό βρέφος ὀργανώνει ἐμπειρίες πού δέν ἔχουν ἀκόμα διαφοροποιηθεῖ ἡ μία ἀπό τήν ἄλλη. Ἔτσι, λοιπόν, οἱ ὀργανώσεις σωματικῆς βεβαιότητας καί ἐμπιστοσύνης δέν ξεχωρίζουν ἀπό ἄλλα πλαίσια ἤ στιγμές ἐμπιστοσύνης. Γιά παράδειγμα, ἡ ἐμπειρία ὁ φροντιστής νά κρατάει στήν ἀγκαλιά του τό βρέφος τήν ὥρα τοῦ θηλασμοῦ παρέχει ἕνα πλαίσιο ἐμπιστοσύνης, τό ὁποῖο, ὅμως, δέν μπορεῖ ἀκόμα νά διαχωριστεῖ ἀπό τήν ἐμπειρία τοῦ φροντιστῆ πού κάνει μπάνιο τό βρέφος. Αὐτά τά συναισθηματικά σχήματα πίστης ἐνδεχομένως νά ὑπάρχουν στό ἀσυνείδητο τό ἕνα δίπλα στό ἄλλο. Στήν οὐσία καθένα ἀπό αὐτά καθώς καί ἄλλα ἐννοιολογικά πλαίσια ἀποτελοῦν ἕνα πλαίσιο σιγουριᾶς καί ἐμπιστοσύνης πού εἶναι ἀπαραίτητο γιά νά ἀποκτήσει τό βρέφος τήν σωματική καί καθολική αἴσθηση πώς εἶναι ζωντανό καί ἀληθινό.